Мұғалім мен оқушылар қарым-қатынастарының психологиялық компоненттері

    Анықтау экспериментінің нәтижесі 3-суреттегі  диаграммада көрсетілген. 

Сурет 3 - Анықтау экспериментінің нәтижелері  

    Сондықтан, алынған нәтижелердің көрінісі бойынша, оқыту үдерісінде оқытушылар мен студенттердің тұлғааралық қарым-қатынастарын дамыту үшін қалыптастырушы эксперименттің қажеттілігі туралы тұжырым жасалынды.

    Зерттеу жұмысының қалыптастырушы экспериментіне дейінгі кезеңінде оқыту үдерісіндегі оқытушылар мен студенттердің тұлғааралық қарым-қатынастарының қалыптасуын анықтау барысында «Сіздің қатынас стиліңіз жүйкенің жұқаруына әкеліп соқпайды ма?» тесті жүргізілді. Алынған нәтижелер бойынша тұжырым жасай отырып, оқытушылар мен студенттердің қарым-қатынас стилі дамыту жұмыстарын жүргізуді қажет ететіндігін дәлелдеді.

    Қалыптастырушы  эксперименттің келесі кезеңінде «Коммуникативтік іскерлікті бағалау» тесті жүргізіліп, нәтижелері талданды. Тәжірибеге қатысушы респонденттердің 50 %-дан астам бөлігінен «іскерлік» шкаласының орта көрсеткішін көруге болады.

    Қарым-қатынас  – адамдар арасында байланыстарды  жасаудағы және дамытудағы өзара  іс-әрекет қажеттігінен туындаған және ақпараттармен алмасуды, басқа адамдарды  қабылдауды, түсінуді қамтитын күрделі, көпдеңгейлі үдеріс. Сондықтан осы тұста сыналушылардың қарым-қатынасқа түсу барысында тіл табысқыштығы мен өзін-өзі бағалауын анықтаудың маңызы зор болды.

    Зерттеу мақсатын жүзеге асыру үшін қалыптастырушы эксперименттен кейінгі кезеңде  қосымша «Тіл табысу шеберлігін бағалау» тесті пайдаланылды. Алынған нәтижелер бойынша тәжірибе тобы және бақылау топтарының пайыздық нәтиже көрсеткіштері өзара жақын мәндерді берді. Бұл тұстан сыналушылардың ішінде тік мінезді, диалогтық қатынастарда жағдайға қарай өздерін өзгертуге тырыспайтын тұлғалардың кездесетінін көруге болады. Ал респонденттердің бірқатары (14,3 мен 19,5 % аралығында) айналасындағы адамдармен санаса білгендерімен, өз эмоцияларын игере алмайтындығы анықталды.

    Бұдан жоғарыда жүргізілген әдістемелердің нәтижесі көрсеткендей,  экспериментке қатысушылардың қарым-қатынас қабілеттіліктерін дамытушы экспериментті жүзеге асыру қажеттілігі туындайды.

    Анықтаушы эксперименттік жұмыстардың нәтижесі барысында зерттеу жұмысының  қалыптастырушы эксперименті жүзеге асырылып, қалыптастырушы экспериментке дейінгі және қалыптастырушы эксперименттен кейінгі нәтиже көрсеткіштерінен төмендегі салыстырмалы жиынтық жасалды. 

    Кесте 3 - Қалыптастыру экспериментінің салыстырмалы нәтижелері  

    3-кестеде  көрсетілгендей, қалыптастырушы экспериментке дейінгі және қалыптастырушы эксперименттен кейінгі нәтиже көрсеткіштері арасында едәуір айырмашылық бар. Әсіресе, жоғары деңгей бойынша нәтиже көрсеткіштерінің өсу динамикасын байқауға болады (Сурет 4).  

Сурет 4 – Қалыптастыру экспериментінің  салыстырмалы диаграммасы 

    Мысалы, қалыптастырушы экспериментке дейінгі  нәтиже оқытушыларда 18 % болса, қалыптастырушы эксперименттен кейінгі нәтиже көрсеткіші 25%-ға артқандығын көруге болады. Ал студенттерде 6 %-дан 27 %-ға өсу динамикасы байқалады. Демек, бұл нәтижелер тәжірибелік қалыптастырушы эксперименттік жұмыстардың тиімділігін көрсетеді.

      Зерттеу жұмысының талдау-қорытындылау кезеңінде нәтиже көрсеткіштері қорытындыланды, математикалық-статистикалық талдау жұмыстары жүргізіліп, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар бойынша тұжырымдар жасалды.

    Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы басқа ғылым  салалары секілді педагогика ғылымынан  да сандық және сапалық көрсеткіштерді талап етеді. Әдетте, қандай да нәтиже көрсеткіштеріне қол жеткізу  оңай іс емес екені белгілі. Сондықтан да алынған нәтижелерге дұрыс математикалық талдау жасау мәселелеріне бүгінгі таңда айрықша көңіл бөлінуде. Математикалық өңдеу зерттелушіден алынған көрсеткіштер мәнін түрлі операцияға салу болып табылады.

    Жүргізілген зерттеудің нәтижелері оқытушылардың басым көпшілігі (әдетте бұл еңбек өтілі көп тәжірибелі оқытушылар) сабақ барысында белгілі бір қимылдарды пайдалануды алдын ала жоспарлайтынын көрсетті. Көптеген оқытушылардың сабаққа бөгде адамдар қатысқан кезде топпен қарым-қатынас жасауда өздерін сенімсіз сезінетіні, кей кезде өктемдіктің белгілері байқалатыны анықталды. Студенттердің оқуға қарым-қатынасына тәлімгерлердің ықпалын күшейту қажет екендігін түсіндіруге болады. Нәтижесінде кейбір тәлімгерлер өздерінің академиялық топ ұжымын біріктіріп, ұйымдастыру қызметін тиісті дәрежеде атқармайды. Мұның себебі тәлімгерлердің бірқатарының психологиялық-педагогикалық шеберлікті тиісті дәрежеде меңгермеуі болып табылады. Бұл жерде тәлімгерлердің педагогикалық-психологиялық даярлығының теориялық деңгейін көтеріп қана қоймай, сонымен қатар оларда топта қолайлы психологиялық ахуал қалыптастыратын педагогқа тән практикалық дағдылар мен шеберлігін, болашақ мұғалімдер арасында өзара тығыз байланыс пен ұжымдық қарым-қатынастарды нығайтатын жан-жақты ойластырылған педагогикалық жалпыға міндетті оқу жүйесінің қажеттігі айқын болып отыр.

ҚОРЫТЫНДЫ 

    Жаңа  ғасырда бәсекеге қабілетті интеллектуалдық  күші жетік маман кадрлар болмай, әлемдік бәсекеге төтеп бере алатындай экономика дамымайды. Қай заманда да өркениеттің өрлеуі интеллектуалдық шығармашылық қабілеттің негізінде іске асатыны белгілі. Осындай қабілеттердің дамып, қалыптасуына жоғары оқу орындарының педагогикалық үдерісі шешуші рөл атқарады.

    Қазіргі жоғары оқу орындарының оқу ортасы білім беру үдерісіне қатысушылардың іс-әрекеттерінің өнімділігін қамтамасыз ете отырып, студенттердің өз бетінше білім алу дағдыларын дамытуға жағдай жасап, психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетуі тиіс. Студент өзінің танымдық әрекетін ұйымдастырушы ретінде ұсынылған білім мазмұны нұсқаларын таңдау құқығын және өзінің өмірі мен қоршаған орта сапасын арттыру үшін оларды қолдану тәсілдерін пайдалануға ерікті. Сонда ғана оқыту үдерісіндегі тұлғааралық қарым-қатынастардың қалыптасуына жол ашылады.

    Жүргізілген зерттеу нәтижелері мен ұсынылған  теориялық-пратикалық материалдар  ғылыми болжамдарымыздың дұрыстығын растады.

    Алынған зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, төмендегідей қорытындылар жасауға  болады:

      1. Оқытушылар мен студенттердің  тұлғааралық қарым-қатынастарын  оқыту үдерісінде қалыптастыру  теориялық тұрғыдан негізделіп, зерттеу еңбектеріне жасалған талдаулар «Оқыту үдерісінде тұлғааралық қарым-қатынастарды қалыптастыру» ұғымына анықтама беруге мүмкіндік туғызды.

      2. Оқытушылар мен студенттердің  тұлғааралық қарым-қатынастарын  оқыту үдерісінде қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалып, оның мотивтік, мазмұндық, іс-әрекеттік компоненттері айқындалып, өлшемдері мен көрсеткіштері белгіленді.

      3. Оқыту үдерісінде тұлғааралық  қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына  адамгершілік тәрбиенің ықпалы  мен оқытушылардың қарым-қатынас стильдерін таңдау жолдары айқындалды.

      4. Оқу топтарында тұлғааралық қарым-қатынасты  қалыптастырудың әдістемелік нұсқаулары, зерттеу жұмыстарының бағдарламасы, мақсат-міндеттері мен өлшемдері үш бағытта ашылды: теориялық, пратикалық және әдістемелік.

      5. Оқытушылар мен студенттердің тұлғааралық қарым-қатынастарын оқыту үдерісінде қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалып, дәлелденіп, тәжірибеге енгізілді.

      6. Жұмыстың зерттеу мәселесіне орай «Тұлғааралық қарым-қатынастар» атты элективті курстың бағдарламасы, «Оқыту үдерісіндегі тұлғааралық қарым-қатынастарды қалыптастырудың теориясы мен әдістемесі» және «Педагогикалық үдерісте тұлғалық ерекшеліктерді анықтауға арналған әдістемелер жинағы» атты оқу-әдістемелік құралдар шығарылды, тәжірибелік-эксперимент жүргізіліп, оның тиімділігі айқындалды.

    Жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша төмендегідей ұсыныстар жасалды:

    - оқыту үдерісінде тұлғааралық  қарым-қатынастарды қалыптастыруға  байланысты оқытушылар мен студенттерге  арналған ұлттық педагогикалық  ерекшеліктерге негізделген және  ғылыми-педагогикалық сипаттағы оқулықтар мен оқу құралдарын жазу;

    - әлеуметтік ортада тиімді қарым-қатынас жасау арқылы жеке тұлғаның әлеуетін қалыптастыруға арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар шығару;

    - тұлғааралық қарым-қатынасты оқыту  үдерісінде қалыптастыру мәселесі бойынша жоғары оқу орындарының факультеттерінде, кафедралар мен педагог мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарында, колледждер мен мектептерде әдістемелік семинарлар, педагогикалық кеңестер және т.б. ұйымдастыру;

    - жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлауда оқу үдерісіне «Тұлғааралық қарым-қатынастар» атты элективті курсты енгізу.

    Қорыта  келе, зерттеудің ғылыми болжамы тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында дәлелденді және жүргізілген зерттеу жұмысының  мақсаты мен міндеттеріне сәйкес нәтижелер алынды.

    Әрине, біздің зерттеуімізде қойылған мәселе толық, жан-жақты қарастырылды деген  кесімді жауап айта алмаймыз. Зерттеу  жұмысы күрделі де ауқымды болғандықтан, алдағы уақытта осы бағытта педагогикалық  үдерісте тұлғааралық қарым-қатынастарды қалыптастыру әлі де болса өзекті мәселелер қатарынан көрініс табады деп ойлаймыз. 
 

Диссертацияның  мазмұны төмендегідей басылымдарда жарияланды: 

        1 Білімгерлер мен оқытушылар  арасындағы кәсіптік – психо-педагогикалық  қарым-қатынасты ұйымдастырудың негіздері // Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 60-жылдығына арналған «Жас ғалым - 2005» Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. 3 том. - Тараз, 2005. -Б.67-70.

    2 Болашақ мамандарды кәсіби тұрғыда  дайындауда жаңа педагогикалық  технологияларды оқу үрдісіне енгізу // «Ұстаздар дайындаудағы педагогикалық инновациялар» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 3 том. - Тараз, 2005. -Б.172-174.

      3 Кредиттік технология арқылы  студенттердің өзіндік оқу іс-әрекеттерін  ұйымдастырудың жолдары // Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы, №3. (қыркүйек-қазан). 2007. -Б.156-161 (С.Смаиловпен авторлық бірлестікте).

      4 Білімгерлер мен оқытушылар арасында  қарым-қатынасты ұйымдастырудың  теориялық негіздері // Тараз мемлекеттік  педагогикалық институтының құрылғанына 40 жыл толуына арналған «Жас ғалым – 2007» ІІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. - Тараз, 2007. -Б.123-127 (С.Смаилов және Л.Сейталиевамен авторлық бірлестікте).    

       5 Оқытушы мен студенттің қарым-қатынасын демократияландыру аспектісінде педагогикалық қатынас стилін таңдау проблемасы // VІІІ Сәтбаев оқулары атты Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. - Павлодар, 2008. 17 том.               -Б.172-178 (М.Н.Сарыбековпен авторлық бірлестікте).

      6 Педагогикалық қарым-қатынастарды  демократияландырудың психологиялық-педагогикалық  және философиялық мәселелері // «Үздік кәсіби білім беру жүйесі: даму проблемалары мен болашағы»  атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік  конференцияның материалдары. - Қызылорда, 2008. -Б.284-288 (М.Н.Сарыбековпен авторлық бірлестікте).

      7 Оқу процесінде педагогикалық  қарым-қатынастарды демократияландырудың  әдістемелік шарттары // Қ.А.Ясауи  атындағы ХҚТУ хабаршысы, №3. (қыркүйек-қазан). 2008. -Б.165-167 (М.Н.Сарыбековпен авторлық бірлестікте).