Ағылшын тіліндегі неологизм сөздердің ерекшеліктері

Тараудың басында айтып кеткендей түрлі тілдердегі интерференция мәселесі  жан–жақты, лингвистикалық, психологиялық, социологиялық, әдістемелік тұрғыдан қарастырып келген еңбектер өте көп. Алайда, бұл мәселенің толықтай зерттелмеген жақтары әлі де жеткілікті.

Қазіргі кезде интерференция мәселесі көбінесе келесдей екі бағытта қарастырылып жүр: бірінші бағыт бойынша түрлі тілдер бір–біріне қарама – қарсы  қойылып, олардың бір – біріне әсерлері сипатталады, екінші бағыт бойынша  интерференция мәселесі белгілі бір тілді оқыту мәселесәмен тығыз байланыста, көбінесе оқушылардың шет тілін нашар игерулерінің себептерін анықтау, әсіресе ана тілінің шет тілін игеруге ықпалы мәселелері тұрғысынан жиі қарастырылады. Алғашқы  бағыт тіл білімі ғылымының аясында жүзеге асады да, көбінесе қос тілділік мәселесімен тығыз – байланыста қарастырылады. У. Вайнрайх және т. б. ғалымдардың пікірлерінше қос тілділік мәселесін лингвистикалық тұрғыдан қарастырғанда, ең алдымен бір – бірімен қарым–қатынасқа түсетін тілдік жүйелерді сипаттай отырып, оларды қатар игеруге қиындық келтіретін айырмашылықтарды айқындау керек, солай ете отыра қарастырылып отырған тілдердің бір–біріне әсері нәтижесінде пайда болатуы мүмкін интерференция түрлерін айқындау қажет және де ос тілді игерген адамның сөйлеу кезінде сол тілердің нормаларын бұзуы мүмкін жағдайларды алдын ала ескеруге тырысу керек. [9; 153] Біз де осы пікірді қостаймыз, алайда біздің ойымызша кез – келген қос тілділік жағдайында бір тіл  екінші тілге қарағанда басым болады, яғни сөйлеуші сол тілді жиірек қоданады және психологиялық жағынан тиімдірек сезінеді. Мұндай рөлге көбінесе адам қай тілді  бірінші игеріп, жастайынан үйренсе сол тіл атқарады, және де артынан ол тіл көбінесе екінші тілде сөйлеуге теріс ықпал етеді.

Біз өз жұмысымызда қазақ студенттерінің ағылшын тілінде сөйлеу кезінде орын алуы мүмкін лексика – семантикалық интерференцияны зерттемекпіз. Мұндай зерттеу жұмыстардыынң нәтижелері біріншіден, қазақ топтарында ағылшын тілін оқыту теориясы мен практикасы үшін, екіншіден тілдердің қарым – қатынас теориясы мен қазіргі кезде осы теория ішінде жеке бағыт ретінде қалыптасқан интерференция туралы ілім үшін өте маңызды болып табылады. Қазақ студенттерінің ағылшын тілінде сөйлеу барысында орын алатын лексика–семантикалық интерференцияның түрлерін анықтап, сипаттау үшін біз бұрыннан белгілі, М.М.Копыленко, А.Е. Карлинский т.б. ғалымдардың бірталай зерттеулерінде қолданылған әдістерді қоданбақпыз. Ол әдістер бойынша алдымен қарастырып отырған құбылыстарды ана тілі және шет тілі тұрғыларынан сипаттау арқылы айырмашылықтарын айқындау және сол айырмашылықтарға салдарынан орын алуы мүмкін интерференция түрлерін болжау , ол интерференциялық қателерді жеңу және олардың алдын алу жолддарын қарастырмақпыз. Зерттеу жұмысымызда қарастырылып отырған тілдердің тілдік бірліктерін жекеленген түрде емес тілдік жүйе қалпында қарастырмақпыз, яғни ағылшын жіне қазақ тілднріндегі мекен – қалып етістіктері жеке лексемалар күйінде емес, мекен – қалып етістіктерінің лексика – семантикалық тобы деңгейінде қарастырылады. Бұл жерде біз В.Ю. Розенцвейгтің келесі пікірін басшылыққа аламыз: "Интерференция және конвергенция құбылыстарын лингвистикалық тұрғыдан салыстырған кезде қарым – қатынасқа түсетін тілдердің тілдік бірліктерні саалыстыру жолдары мәселесін шешу қажеттілігі туады. Ал түрлі тілдердің бір – бірірне толықтай сәйкес келетін тілдік біірліктер тілдік бірліктер өте аз болып табылатындықтан, жеке фонема, сөз және формаларды тікелей салыстыру тек қана олардың бір – біріне сәйкес еместігін дәлелдейді. Сондықтан фонема, морфема немесе лексиканы тікелей салыстыруға қарағанда, олардың ерекшеліктерін белгілі бір жүйе құрамында қарастырған жөн." [10; 253]. Жалпы тілдік салаға байланысты интерференция (фонетикалық, лексика – семантикалық, граматикалық) түрлерінің ішіндегі ең күрделі болып табылатыны лексика–семантикалық интерференция, себебі бұл тілдік саланың өзі өте күрделі болып табылады және де оның тілдік бірліктері арасындағы қарым–қатынастар да толықтай зерттелмеген. Сонымен қатар көптеген ғалымдардың пікірінше лексика–семантикалық интерференция түсіну процессі үшін өте маңызды. Ол туралы А.Е. Карлинский былай деген : " қос тілді игерген адамның екінші тілдік ортадағы тек сол тілді ғана білетін адаммен қарым – қатынасында интерференццияның кез келген түрі белгілі әсенрін тиізері сөзсі, алайда түрлі интерференциялардың қарым – қатынасқа әсер ету деңгейлері де әр – түрлі. Интерференцияны тілдік салаларға байланысты бөлген кезде, қарым – қатынасқа ең көп теріс әсер ететіні лексика-семантикалық интерференцитя екені анықталады." [11;95]

Біздің зерттеу жұмысымыз үшін интерференцияның тіл ішілік және тіл аралық болып бөлінуі де маңызды. Себебі Ю.Ю.Дмитриев [12]  И.С.Ровдо  [13] Б.Н.Сүлейменовалар атап өткендей "… оқушылар шет тілінде сөйлегенде ана тілінің теріс әсері нәтижесінде пайд болатын қателермен қоса қарастырылып отырған тілдің тілдік бірліктерінің игеруге қиындылығына байланысты болатын қателер де кездеседі. Бұлардың алдыңғысы тіл аралық интерференцияны тудыратын болса, соңғысы тілішілік интерференцияның пайда болуына себеп болады." [14;124]

Сондықтан да интерференцияны анықтау мақсатында ана тілі мен шет тілінің тілдік материалын салыстырмалы түрде сипаттау мен қатар, тілішілік салыстыру да жүргізілуі қажет. Яғни салыстыру әдісі басты әдіс болып табылады. Бұл жөнінде С. Е. Исабеков былай деген: " тілді, бір тіл ішіндегі, түрлі тілдер арасындағы құбылыстар мен фактілерді тіл білімі методологиясының негізгі компоненттерінің бірі болып табылатын салыс тыру әдісінің категориалды жііне операционалды аппаратынсыз зерттеу мүмкін емес." [15;233]

Интерференция туралы қалыптасқан пікірлер және түрлі ғалымдардің интерференция құбылысына берген анықтамалары бойынша интерференция құбылысы  "бұрынғы бағыт пен дағды жаңа бағыт – дағдылардың пайда болуына және қалыптасуына кедергі болатын жағдай." [16;93] Бұл әрине ана тілі мен шет тілдерінің бір–бірімен қарым–қатынастары және бір–біріне әсерлеріне байланысты орын алады. Сондықтан да тілдердің қарым – қатынасы және билингвизм теориясы мәселелерімен айналысатын кейбір ғалымдар интерференцияға сәл өзгеше анықтама береді. Мысалға, У. Вайнрайх "Қос тілді игерген оқушылардың сөйлеу кездерінде сол тілдердің тілдік нормаларын бұзуларын интерференция құбылысы деп атайды." [9;158]. В.Ю.Розенцвейгте интерференция жөнінде осыған ұқсас пікір білдірген "қос тілді қатар игерген оқушылардың сөйлеу кездерінде сол тілдердің тілдік ережелерін сақтамауларының салдарынан тілдік нормаларын бұзулары интерференция деп алады." [10;59]

Бұл анықтамалар интерференция құбылысының  ана тілінің шет тіліне теріс әсері салдарынан орын алатынына дәлел бола алады. Сонымен қатар интеференцияның тілдік қарым–қатынас кезінде орын алатын трансференция (ана тіліне тән біліктіліктер мен дағдылар, тілдік құрылымдар шет тіліндегілерге сәйкес келеді, оларды игеру оқушыларға аса қиындық келтірмейді), субстрат, суперстрат, адстрат т.б. құбылыстардан өзгеше екенін көрсетеді. Егерде бұл құбылыстар тілдік құбылыстар қатарына жататын болса, интерференция құбылысы сөйлеу сферасына жатады. М.М.Михайлов бұл жөнінде былай деген: "Тілдердің қарым–қатынасы жалпы да – кең шеңберлі ұғым, ол келесідей құбылыстардан тұрады: түрлі хронологиялық ауыспалар, басқа тілдің әсерінен болатын өзгерістер, шет тілін жеткіліксіз игерудің салдарынан болатын тілдік қателер және т.б.

Тілдердің бір–біріне әсері ұғымына байланысты осы құбылыстарды білдіру үшін келесідей терминдер қалыптасқан: субстрат, суперстрат, адстрат, интерференция, акцент.

Субстрат, суперстрат және адстрат туралы айтқан кезде тіл қарым – қатынас құралы ретінде қарастырылады. Бұл құбылыстар алғашқыда сөйлеу барысында пайда болып, кейіннен тілде тұрақталып қалған құбылыстарға жатады.

Ал осы тілдердің бір–біріне әсері ұғымына байланысты келесідей екі құбылыс – интерференция мен акент болса толығымен сөйлеу сферасына жатады."  [19;74]

В.Ю.Розенцвейг тілдердің қарым–қатынасы негізінде пайда болатын семантикалық өзгерістерді үнемі жеке сөздер аумағында қарастырылып келген. Мұндай бағытты ұстанғанда зерттеушілер көбінесе сөздік қорға байланысты – сөздердің бір тілден екінші тілге енуі, калька немесе кейбір сөздердің қолданыстан шығып қалуы сияқты мәселелерге назар аударады. [20; 137]. Мұндай зерттеулер әрине маңызды, алайда олар әр тілдің сөздік қорында кездесетін, сол тілдің тек өзіне ғана тән ұғымдарды білдіретін, сол тіл иелерінің шындықты тілде белгілеу ерекшеліктерін білдіретін сөздік топтар, ол топтарға байланысты болатын интерференция мәселелерін қарастырмайды. Сондықтан бұл зерттеулер жеке тілдік бірліктерге қатысты жүргізіледі. Біз болсақ тіл мәселелерін жүйелі түрде қарастырған дұрыс деп санаймыз. Сонымен қатар тілдердің қарым – қатынасы нәтижесінде пайда болатын тілдік құбылыс, интерференция да генезисінде тілдік жүйемен байланысты, өйткені ол түрлі тілдердің тілдік жүйелеріндегі айырмашылықтар негізінде орын алады.                                    

1.2 Ағылшын тілінің мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктері.

Кеңістік және уақыт ұғымдары ертеден бері философиялық және ғылыми ойлардың қозғаушы мәселелерінің бірі болып келген. Лукреций, Аавгустин, Аристотель т.б. философтардың әйгілі трактаттарындағы зерттеулер мен ой таластардың пәні де осы кеңістік және уақыт категориялары болып табылады. Бұл мәселелер кейінірек кезеңдерде өмір сүрген Декарт, Ньютон, Кант, Гегель, Рассель сияқты европа ғалымдары мен философтарының, Аронов, Ахундов, Бунге, Рейхенбах сияқты қазіргі заман ғалымдарының еңбектерінде де тыс қалмааған

Кеңістік пен уақыт категориялары материяның тіршілік етуінің жалпы формасы болып табылады, басқа сөзбен айтқанда кеңістік пен уақыт материядан тұратын объектілермен құбылыстарды ретке келтіру қызметін атқарады. Кеңістік пен уақыт материядан тыс, одан тәуелсіз болуы мүмкін емес, бұл формалардың бір – бірінен айырмашылықтары кеңістік заттардың тіршілікте болуының жалпы формасы, ал уақыт болса – құбылыстың ауысып отыруының жалпы формасы. [21, 82] 

Кеңістік жалпы және айрықша қасиеттерге ие болады. Оның жалпы қасиеттерінің ең бастысы – созылыңқылығы боып табылады. Ол түрлі элеенттердің (нүктелердің, кесінділердің, сызықтар мен объектілердің ) орны мен болмысын білдіреді, және де ол элементтердің кез – келгеніне келесі бір элементтердің қосыылу мүмкіндігін, немесе керісінше элементтердің санының азаюымүмкін екендігін білдіреді. Құрамындағы элементтердің орналасуы, сандық  және сапалық қасиеттері өзгеруі мүмкін болатын кез – келген жүйені созылыңқы деуге болады. Яғни созылыңқылық атрибутивті ерекшелігі бар құрылымды материялық жүйелермен тығыз байланысты. Себебі созылыңқылық қасиеті жоқ объектілерде ішкі құрылымдық қатынастарымен өзгеріске бейімділіктері болмайды. Г. Рейхенбахтың кеңістіктің соңғы нүктесі болады, алайда оның пен еш ұқсастығы жоқ, яғни оның кез – келген нүктесіне жетуге болады.   [22, 254]

Кеңістік сондай–ақ қисындылық, жалғасушылық, үздіксіздік қасиеттеріне ие, бұл қасиеттер кеңістіктегі заттардың бір нүктесінен екінші нүктесіне көшкен кезде де, физикалық әсердің түрлі өрістер арқылы таралуы кезінде де байқалады. Жалғасушылық негізінен кеңістікте үзілістердің болмауын білдіреді. Ахундов айтқандай жалпы кеңістік адам ойында толық ұғым қалыптасқанға шейін бір–біріне байланысқан жіне қарама – қатар орналасқан бірнеше кеңістіктерден тұрады. [23, 173]

Кеңістік ұғымының тарих бойында адам ойында, санасында қалыптасуы заттардың өмірдегі шынайы кеңістік аралық қатынастарының нәтижелері адам ойында көрініс табуы арқылы жүзеге асқан.  [24, 269]  Сонымен қатар кеңістіктегі қарым - қатынастар мен формаларды танып танып білу – қабылдаудан ұғынуға, жалғыздан жекеге, жекеден жалпыға, сезім мүшелері арқылы танудан ойлау қабілетінің көмегімен танып білуге кқшу бағыттарында жүзеге асқан. Қабылдау қабілетінің көмегімен адам заттардың мекенсіздігін, яғни кез – келген заттың басқа бір заттан тыс, одан белгілі бір қашқтықта орналасатынын, солай бола тұра онымен қатар тіршілік етіп, оған тиіп тұруы да мүмкін екенін түсіне алады.

Танымның материялық түрі адам үшін оның өзіндік Менінен тыс болып табылады да кеңістіктегі ерекшеліктерге ие болады. [25, 264]. Кеңістік мекенсіздік қасиетімен қатар өлшем және үлкендік қасиеттеріне ие, бұл қасиеттер "үлкен", "кіші", "бірдей" т.б. ұғымдардан көрініс табады. Кеңістікке тән міндетті белгілердің тағы бірі қашықтық және пішін . Кеңісітктің түрлі формалары (пішіндері) туралы ұғым түрлі затардың әр түрлі қатынастары негізінде қалыптасады. Кеңістіктегі пішіндер мен қатынастарды танып білетін басты мүшенің бірі – адамның көру анализаторы, яғни көз болып табылады.

Психологтар сонымен қатар адамның кеңістікті көру анализаторының көмегінсіз де қабылдай алатынын, кеңістікті сезіну адам психикасына генетикалы тұрғыдан тән құбылыс екенін дәлелдеген. Алайда кеңістікті көру анализаторының көмегінсіз танып білу ойлау процессіне ерекше күш түсіретіні де айқын.  [21, 158], [25, 96] Сонымен кеңістік ұғымы адам ойында оның санасы және көру анализаторының көмегіме қалыптасып, сөйлеу қабілеті арқылы тілден көрініс табады. Ал тілдегі сөздер жүйелілік қасиетіне ие екені баршаға белгілі. Ол жүйелілік ең алдымен тілден тыс құбылыстардың өмірдегі өзара байланыстары мен қарым – қатынастарына негізделген. Яғни адам ол байланыстар мен қатынастарды көру анализаторы арқылы қабылдап, ойлау қабілеті арқылы ұғынады да, тілдің көмегімен жеткізеді. Адам ойын жеткізу үшін алдымен есінде сақтаған барлық тілдік біріктердің ішінен, яғни ойндағы лексикалық жүйедегі барлық элементтердің ішінен нақ осы жағдаайға, нақ осы сөйлеу мақсатына сай ойын анық жеткізуге көмектесетін белгілі бір нақты тілдік бірліктерді, ойындағы лексикалық жүйенің нақты элементтерін таңдап қолданады.  Бұдан біз өмірдегі құбылыстардың адам санасындағы көрінісі мен оның ойында қалыптасқан лексикалық (семантикалық) жүйенің арасында тығыз байланыс бар екенін көреміз. Басқа сөзбен айтқанда адам көру мүшесі арқылы қабылаған сыртқы орта құбылысын білдіру үшін оның ойында сәйкес лексикалық жүйе қалыптасып, өзі сол лексикалық жүйе элементтерін дұрыс пайдалаие блу керек.

"Кеңістік" семантикалық жүйесіне жататын лексикалық сәйкестіктерді қарастырған кезде оларды мағыналық мазмұны және тілдегі атқаратын қызметі принциптеріне негізделген классификацияға сүйену қажет.

Бұл класификация бойынша тілдегі сөздік бірліктер екі үлкен категория құрайды: К. Бюллер бойынша олар символ сөздер және сілтеуіш сөздер (слова символы и слова указатели) деп аталады. Г.Свит бұл категорияларды толық мағыналы және жартылай мағыналы (полнозначные, неполнозначные) сөздер деп атаған, ал В.В.Виноградов оларды негізгі және көмекші (знаменательные и служебные) еп бөлген.

Егер К.Бюллеррдің классификациясы туралы айтатын болсақ, ол ғалымның екі өрістілік теориясы негізінде пайда болған бұл теория бойынша символ сөздер мен сілтеу сөздер сәйкесінше  "символдық"   және  "сілтеуіштік" өрістерде қызмет атқарады (сілтеуіш немесе дейксистік сөздердің символдық сөздерден айырмашылықтары олардың өздеріне тән пәндік, логикалық мағыналары болмайды, ал семантикада денотативті және сигнификативті мағыалары бар символ сөздер жеке заттар мен бір топ заттардың жалпыланған ұғымдар мен белгілердің атаулары болып табылады). [26, 137]

К. Бюллер өз жұмысында сөздерге мағына ұсына отырып, ол мағыналарды нақтылай түсетін белгілі бір факторлардың болатындығы жөнінде айтады. Ол факторларға ғалым ситуациялар мен контекстілерді жатқызады. "Ситуация и контекст являюются грубо говоря, двумя источниками, из которых в каждом случае питается точная интерпретация языковых выражений" [26, 77]   "сілтеуіштік"  өрістегі белгілі бір мағынаға ие болған сөз дейксис болып саналған: " все дейксическое в языке объединено тем, что оно получает смысловое наполнение и уточнение в каждом случае  не в символическом, а в указательном поле, и только в нем " [26, 93] сонымен өріс бір жағынан ойды жеткізу шарттарының бірі болса, екінші жағынан айтылғанды түсінудің шарты болып табылады, өйткегні әр адамның өз ойын жеткізе білу үшін қолданатын әр элементінің мағынасын түсінуі толық ойды және оның орын алып отырған ситуациясын қабылдай білуге байланысты болады.

"Кеңістік семантикалық жүйесін құрайтын ұғымдар қарастырылып отырған тілдік бірліктер классификациясының  лексикалық тілдік бірліктер арқылы аталған екі категория да беріле алады"  Біз ағылшын және қазақ тілдерінің кеңістіктегі мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерінің әр категориясын жеке қарастырмақпыз.

Мекен ұғымын білдірудің дейксистік жолы дейксис теориясына негізделген.

Дейксис мәселесін текст төңірегінде қарастырудың сөздің экстралингвистикалық қызметін толықтай анықтап, дейксистің комуникативтік ерекшеліктерін табуға көмектеседі. Зерттеу жұмысы мекен ұғымын білдіретін тілдік бірліктерге байланнысты болғандықтан біз тек меке нұғымын білдретін дейксистік тілдік бірліктерге анализ жүргізбекпіз. Барлық дейксистік сөздердің ішінде саны жағынан ең көбі және мағынасы жағынан ең кеңі мекен ұғымын білдіретін сөздер болып табылады.