Туберкулез

Бірден  өміріңіздің шырқы кетіп, болашаққа  артқан үмітіңіз өшіп, арманыңыз ойран  болады. Бұлай болуы мүмкін емес. Бұл тіпті сіздің миыңызға да қонбайды: сіздің оқимын, жұмыс істеймін, отбасын  құрамын, балалы-шағалы боламын, қартайғанша  өмір сүремін деген барлық жоспарыңыз қас қағым сәтте күлпарша болады.

Сіздің  ата-анаңыздың уайым мен қайғыдан есі шығады. Балалары ата-аналарынан бұрын өлетін бұл неткен заман? Дүниенің бәрі аяғынан кері кеткендей сезіледі.

 

Өзін-өзі  өлтірмек болу сезімі

Бірақ ЖҚТБ осының бәрінен де жаман болуы  ықтимал. Кейде мен мектеп оқушыларынан: Сіз қан өткізіп, бірнеше күннен кейін қайтадан анализ тапсыруға  шақыру хат келсе, содан ауруханаға келгенде бір адам сіздің қаныңыздың құрамынан АҚТҚ (ВИЧ, АИТВ) табылғанын айтатын болса, не істер едіңіз деп  сұраймын.

Көпшілігі өзіме-өзім қол жұмсар едім дейді. Олар үшін ауруды басқалардан қалай жұқтырғанын  сұрайды деген ойдың өзі жиіркенішті. Әкесіне оны қалай айтпақ? Олар өздерінің есірткі қолданғанын  немесе жыныстық қатынаста тек бір  ғана әйелмен болмағанын айта алар ма еді? Я болмаса, олар бірнеше еркекпен жақындасқан гей екендерін мойындар ма еді?

Көптеген  адамдар өзіне-өзі қол жұмсауды мақсат тұтады, ал кейбіреулер ЖҚТБ-ның  бастапқы сатыда екенін біле сала расымен-ақ өзін-өзі өлтіреді. Міне, сондықтан  да өзінің диагнозы жайлы жаңа білген адамдарға аса мықты қолғабыс пен күтім қажет. Бір досым  таңертеңгісін оянғанда бір пациентінің  өз машинасын бақшаның ар жағына сөндірмей  қойып, өзін соның иісінен әдейі  уланып өлгенін білді. Бірнеше сағат  бұрын ғана ол дәрігерлердің талабына қарамастан, аурухананың ЖҚТБ бөлімінен  кетіп қалған. Ол өзінің ЖҚТБ-мен  ауыратынын еш қабылдай алмай, өзін-өзі  өлтірді.

 

Оны үйден  қуып шығыңыз

Бірде біздің үйге бір ерлі-зайыптылардың  келгені есімде. Әдеттегідей әңгіме барысында ЖҚТБ туралы сөз қозғадық. Содан сөзіміз гомосексуалдық және өсіп-жетілу барысында әртүрлі адамдардың даму жолдары туралы жалғасты.   Мені сондағы үрейімді ұшырған нәрсе  әлгі әйелдің еш шімірікпестен айтқан сөзі болды. Ол өзінің бес жасар ұлының гомосексуалдарға тән қылық танытса, оның пәктігі сақталғанына қарамастан оны үйден қуып шығатынын және ешқашан көрмейтінін айтқаны  еді. ЖҚТБ-ға шалдыққандардың көпшілігі  өздерінің ауруларын амалсыздан мойындайтыны таңғаларлық нәрсе  емес. Адамдардың көзқарасы бойынша  егер сіз ЖҚТБ-ға шалдыққаныңызды  мойындамасаңыз, адамгершіліктен жұрдай болған азғындардың қатарына қосылғандығыңыз. Алайда біз байқағандай бұл шындыққа еш жанаспайды.

Шын мәнінде Африканың кейбір елдеріндегі  АҚТҚ жұқтырған әйелдердің көпшілігі  некеге дейін пәктігі мен адалдығын  сақтағанымен ақырында ауруға душар  болған. Өйткені олардың күйеулері  дәл өздеріндей болмаған.

 

Сүйегін әкету

Бірде мен ЖҚТБ науқастарына қарасты бөлімге  кіріп барғанымда, жападан жалғыз өлімнен бойын қорқыныш билеген  жас жігітті көріп жаным түршікті. Мен одан отбасының қайда екенін сұрадым. Ол оларға не жағдайға ұшырағанын айтуға аузы бармайтынын және оларға бұл хабарды басқа біреудің жеткізгенін  қаламайтынын айтты. Оның өмірі көз  ілестірмей өте берді. Мүмкін, ұлым аман-есен деп ойлап жүрген анасына  баласының сүйегін әкетуін хабарлауға ертең-ақ тура келетін шығар.

Ол  мұнда келгенде ұлын танымайтын да шығар. Бұдан 7 ай бұрынғы қалпынан ұлының адам танымастай қу сүйегі ғана қалған. Жақ сүйегі шығып, беті бөртіп кеткен. Денесін ұзақ уақыт аурумен күресіп  салынған инелерден қалған тыртықтардың орны басқан. Ол анасының жанына ауыр тимес  үшін өзінің өлім туралы куәлігінде оны  «өкпе қабынуынан» қайтыс болды  деп жазуын өтінді. Егер анасы шындықты білген болса, оны басқаларға ағынан жарылып айта алар ма еді?

 

Алдын ала  қалыптасқан қате түсініктер

Кейбірде  ашу-ыза ұшқыны науқасқа күтім көрсететін адамдарға барып тиеді. Менің  бір досымның әкесі оған бұдан  былай оның отбасы мүшесі болмайтындығын айтқан. Досымның ең «ауыр қылмысы» бірнеше жыл бұрын ауру жұқтырып, ЖҚТБ-ға шалдыққан адамды сүйетіндігі  еді. Көп айлар бойы ол науқасқа күтім  көрсетеді. Ол қайтыс болғаннан кейін  соңғы істеген «қылмысы» ЖҚТБ-ға шалдыққан науқастарға күтім  көрсетуді жалғастыруға шешім қабылдауы  еді.

Лондондағы  АСЕТ-те қызмет ететін медбике күні бойы қауырт жұмыстан қатты шаршайды. Кешкісін жұбайымен төсекте жатқан ол ЖҚТБ-мен ауыратын бір адам туралы, оның қаншалықты ауыр халде екенін әрі үйінде жалғыз сезінетіндіктен, оның қасында біраз уақыт болып, ақыл-кеңес бергенін айта бастайды. Сол-ақ екен күйеуі: «Көзіңді құрт. Бұдан  былай оған аяғыңды баспайтын  болғанда ғана үйге қайтып келерсің», — дейді.

Дүниеде АҚТҚ-ны жұқтырғандарды шеттетпейтін, олармен жауласпайтын, ескерту жасап  үрей туғызбайтын ел бар деп ойламаймын.

Бастауыш  мектептің мұғалімі ЖҚТБ ауруларының  клиникасына түскенде, оның неге сонша  абыржығанын түсіну оңай. Оны ЖҚТБ-ға шалдықтың деген ой елеңдетпеген. Ол өлімнен де қорықпады. Оқушыларының біреуі оны ауруханадан көріп, ата-анасына  немесе мектеп басқармасына оның қандай аурумен ауыратынын жеткізеді деген  ой оның үрейін ұшыратын. Хабар жеткенде-ақ оның бүкіл атақ-абыройы төгіліп, неше жыл маңдай терін төккен еңбегі жермен жексен болады.

Қауым мүшелерінің біреуі палатама кіріп  мені танып қоя ма деген қорқынышпен  өмір сүретін қауым жетекшісін де түсінуге болады. Қауым қызметкерлері  арасында ЖҚТБ-мен ауыратындардың саны ұдайы өсуде. Бұған таңғалуға  болмайды. Егер адамның рухани қайта  туылуы оны керемет арқылы вирустан азат етпесе, онда қауымның көптеген мүшелері олардың ұзақ жылдар бойы сенуші болып, сенімге келгеннен бері пәктігі мен адалдығын сақтағанына қарамастан, аурудан құтыла алмайды.

 

Көзге күйік  болу

Егер  ЖҚТБ-мен ауыратындарын жұмыс  орындағылары біліп қойса, адамдар  көбінесе жұмыстарынан айырылып қалады. Бірнеше компанияның өкілдеріне мынадай сұрақ қойылған еді: Егер қол астыңыздағы жұмысшылардың  біреуі АҚТҚ-ны жұқтырған болса, не істер едіңіз? Олардың тек азғантайы  ғана жұмысшыны бірден жұмыстан шығарып  жіберетінін мойындаған. Ал басқалары  оның жұмыстан өзі кетуі үшін барлық жағдай жасайтынын айтқан. Осылай ма, емес пе әйтеуір ЖҚТБ ауруына шалдыққандардың  денсаулықтары жұмыс жасауға  жарамды болса да, түбінде олардың  жұмыссыз қалатыны айдан анық. Қаталдық танытатын бизнесмендер ғана емес. Тура сол себеппен бір заңгерге: «Бізге сен сияқтылардың керегі жоқ,»  — деп заттарын жинап, жұмыстан кетуін талап еткен.

Жоқшылықпен кешетін күн

ЖҚТБ-ға шалдыққаннан қаржы тапшылығына  тап болғандардың саны күннен күнге  өсуде. Жылжымайтын мүліктің иесі оны  жалға алушының ЖҚТБ-ға шалдыққанын  білсе, жалға алу уақытын ұзартудан  бас тартатын жағдайлар жиі кездеседі. Мүмкін, үй иесі одан пәтерін жалдайтын  басқалар бұны естігенде көшіп кетеді деп немесе жаман сезімдерден қорқатын шығар, сірә. Осылай ма, жоқ па, әйтеуір, адам өзінің ЖҚТБ-мен ауыратынын білер-білместен үйіне қайтып келгенде, оның дүние-мүлкі далада жатқанын және құлыптың ауыстырылып қойылғанын өз көзімен көруі әдеттегі жайт.

Кейде бұған бірге тұрып жатқан ашынасы  да кінәлі болады. Мен бір адамның  ашынасының құлыпты ауыстырып үйге кіргізбей қойғанын және тағы да біреудің бұрынғы ашынасы үйінің дүние-мүлкін түгелдей, ақыр аяғы не орындығын, не шамын, не үстелін тіпті ұйықтайтын төсегіне дейін қалдырмай сыпырып-сиырып алып кеткен екі оқиғаны білемін.

 

Еріксіз қаңғыбас болғандар

ЖҚТБ  ауруына шалдығудың нәтижесінде  жоқшылыққа тап болып, үйсіз-күйсіз қаңғып жүрген адамдардың саны апта сайын  көбеюде, ал кейбір елдерде бұл үлкен  мәселеге айналған.

 

Мен кімге  сенім арта аламын?

Осының  бәрі ЖҚТБ-ға шалдыққан адамның басында  рак ауруымен ауыратындардың барлық мәселесі және бұған қосымша ажалы  жасына жетпей аурудан келетінін  білу қайғысы түседі.

Мен бұны екі аурудың түрімен де етене  таныс дәрігер ретінде айтып  отырмын. Бірақ ең сорақысы — айналадағы адамдардың реакциясы. Келесі кездестіретін  адамым мені аяй ма, (ал ең жек көретінім  — жұрттың мені аяғаны), әлде ол менің  тезірек өлуімді тілеп,  барлығына  да өзімнің кінәлі екенімді бетіме баса ма? Досым кім, дұшпаным кім? Егер мен өзімнің ауруым туралы досыма айтсам, ол бұл құпиямды сақтар ма екен? Ал ол бұл туралы тағы біреуге тіс  жарғанша қанша уақыт өтер екен?

Осы бір шыңыраудан шығатын жол көпшілік үшін өзіне-өзі қол жұмсау екендігі таңғаларлық жайт емес. Күтпеген жерден көптеген туған-туыстары мен достарынан айырылу, ашу-ыза мен қайғы-мұң  адамның күйін қашырып, ішкі жан  дүниесін күйзелтеді.

 

Бесінші тарау

Сіз қалай  ойлайсыз?

 

1. Бұл кімнің  кінәсі?

Енді  мен ЖҚТБ-мен (СПИД, ЖИТС) жыныстық қатынастың қалай байланысатынын және олар жайлы таралған кейбір көзқарастар туралы айтқым келеді. ЖҚТБ туралы сөз қозғалса болғаны, елдің бәрі эксперт-маман бола аламыз деп ойлайды. Ең алдымен ЖҚТБ-ның қайдан шыққаны туралы пікір алысады. Шынында мұны ешкім де білмейді. Біз АҚТҚ-ның (ВИЧ, АИТВ) жануарлар арасында тараған кәдімгі вирус түрлері сияқты әлемнің кейбір бөліктерінде өткен ғасырдың 60-жылдарында бар болғандығына күмәнсізбіз. Ол, мүмкін, қандай да бір қалыпта немесе түрде ғасырлар бойы бар болған шығар.

Көптеген  ғалымдар вирустың алғашқыда Африкадағы жануарлардан жұқтырылғандығы ықтимал  деп топшылайтындықтан, жұрт бұған  қалайда Африка кінәлі деп ойлайды. Бұл мүлдем теріс пікір. Болашақта  қандайма деректер ашылса да, ауру әйтеуір  бір жерден басталуға тиіс қой  және оның дәл сол тұстан шыққанына  ешкім де кінәлі емес.

 

«Ақылдырақ  болулары керек еді»   

Адамдар кінә тағуға асығатын басқа бір ауқымды  аймақ — ол белгілі бір топтар мен жеке тұлғалардың ауру жұқтыру  себептері. Біреулер бұған кінәлі тек  қана АҚТҚ-ны жұқтырғандардың өздері деп есептейді. Егер осы адамдардың көзқарасын логикалық аяғына дейін  жеткізсек, онда белгілі бір өмір салтын ұстанған кез келген адам автоматтты түрде өлім жазасына кесілуге лайық  деген қорытынды шығады.

Ал  басқалар АҚТҚ-ны жұқтырғандар жақсырақ білгендері жөн болар еді дейді. Бірақ олар бұл күндері, әсіресе, кедей елдерде ЖҚТБ-дан өліп жатқандардың көпшілігі бұл ауру жайлы бұқара халық хабардар болғаннан әлдеқайда  ертерек ауруды   жұқтырғанын  ұмытып кетеді.

Үшінші  біреулер кез келген гей немесе нашақор  өзінің жүріс-тұрысының дұрыс еместігін  және соның салдарының қандай екенін түсінуі тиіс дегенге сенеді. Бұл  вирусты жұқтырып алғандарды одан да кінәлі сезіндіреді. Соған қоса  олар білместен АҚТҚ-ны жұқтырған  басқа адамдардың алдында өздерін  одан бетер кінәлі сезінулері ықтимал.

 

Кінә тағу оңай 

Аурудың көпшілігі адамдардың өмір сүру салтымен біте қайнасатыны сондай, бұдан барып  мынадай сұрақ туындайды: өмірінің соңғы қырық жылында күніне екі  қорап темекі тартып, енді рак ауруынан тынысы тарылып, өлімге бет алған  адамға жанымыз ашуы керек пе? Ал ішімдікті шектен тыс көп ішіп, жиналған кеште жығылып, аяғын сындырған  жас қызға ше?

Ақыр  аяғында адамның өзін кінәлап, оны  жалғыз қалдырып, тастап кету жеңілірек. Бұл өзі үшін басқа біреудің мәселесін  шешудің тез әрі таза жолы. Сіз  оған қол ұшыңызды беремін деп  өзіңізді кінәлауға міндетті емессіз, өйткені ол бәріне де өзі кінәлі ғой. Осындай көзқарасты ұстанған адамға ашығып жүргендерге де жәрдем берудің  қажеті жоқ, өйткені олардың отбасыларының  соншалықты үлкен болғанына өздері кінәлі ғой. (Әйтсе де, әлемнің тағы да бірнеше миллиард адамға тағам  әзірлеуге мұршасы жететіндіктен, бұл айтылғандардың бәрі бос сөз.)

 

Қатыгез қауымдар

Мен ЖҚТБ-ға шалдыққан көптеген адамдарға  күтім көрсетіп қана қоймай, сонымен  бірге қауымда жетекші болғандығымнан, адамдар менің сенуші ретінде  ЖҚТБ туралы не ойлайтыным жайлы сұрақтарды жиі қояды. Адамдар әр түрлі пікірлер айтады. Кейбіреулер ЖҚТБ-ны бүкіл  гомосексуалдар мен жыныстық қатынас  жасайтын серіктері көп гетеросексуалдар үшін Құдайдың берген жазасы дейді. Ал келесілерінің пікірлері басқаша. Қауымның кейбір жетекшілері сенушілердің ЖҚТБ-тан аулақ жүрулері тиіс десе, басқалары әр сенуші  осы мәселеге байланысты қызметке ат салысуы керек  дейді. Пікір айтарлықтай көп, бірақ  біз бұлар жайлы қандай түйін  жасауымыз керек?

 

Жеке көзқарас

ЖҚТБ  Құдайдың қарғысы емес және ешқашан  олай болмаған. Егер бұл қарғыс жыныстық серіктестері көп адамдарға бағытталса, онда неге лесбиянкалар (гомосексуал  әйелдер) емес, гомосексуал ер адамдар  мен гетеросексуалдар ғана жапа шегеді. Лесбиянкалар — біздің қоғамымыздағы (монах-тақуаларды есептемегенде) ЖҚТБ ауруы таралмаған жалғыз топ. Лесбиянкаларға өздері жыныстық қатынасқа түсетін  әйелдерге АҚТҚ-ны жұқтыру өте  қиын. Егер біз осындай үкім шығаратын  көзқарасты ұстансақ, онда Құдайдың үкімі  әділетсіз болып шығады, ал бұл  мүмкін емес. Бұдан шығатын қорытынды: Құдай екі еркектің арасындағы, некеден  тыс әйел мен еркектің арасындағы жыныстық қатынасты жек көріп, бірақ  екі әйелдің арасындағы жыныстық қатынасқа мән бермегені ғой. Бұл нағыз сандырақ. Менің бір  досым жақында былай деген  еді: егер ЖҚТБ Құдайдың гомосексуалдар мен гетеросексуалдардың өмір сүру салтына деген ашуы болса және оны мылтықтан атылған оқпен  салыстырсақ, онда Құдайдың онша жақсы  мерген болмағаны ғой! Ал Африкадағы медициналық процедурадан вирусты жұқтырған он мыңдаған балалар ше? Сонда бұл қалайша өзі ауру әрі медициналық көмекке мұқтаж адамдарға Құдайдың қаһары болмақ?