УМК кәсіпкерлік құқық

6) мемлекеттік органдар лауазымды адамдарының кәсіби біліктілігі мен құзыреттілігі;

7) лауазымды міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны және олардың өз өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны үшін мемлекеттік органдар лауазымды адамдарының жауаптылығы принциптеріне негізделеді.

Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеуде көзделетін басты мақсаттар: ол кәсіпкерлік қызмет субъектілері өндіретін не сататын өнімдердің адамдар өмірі мен денсаулығы және қоршаған орта қауіпсіздігін сақтау,  олардың мүлкін қорғау, ҚР ұлттық қауіпсіздігін қорғау, табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеу, ұлттық өнімдердің бәсекелестік қабілетін арттыру болып табылады.

Осы мақсатта мынадай шаралар жүргізілуде:

-  өндірілетін өнімдер сапасына ҚР заңдары арқылы талаптар қою;

-  тиісті сападағы екендігіне куәлік беретін орталықтардың ашылуына рұқсат беру;

-  кәсіпкерліктің жекелеген түрлерін лицензиялау;

-  кәсіпкерлік субъектілерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру;

-  кәсіпкерлік субъектілерінің, мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың жауаптылығын бекіту.

Объектіге тексеру үшін келген мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары:

1) құқықтық статистика жөніндегі органда тіркеу туралы белгі қойылған тексеруді тағайындау туралы актіні;

2) қызметтік куәлігін;

3) қажет болғанда режимді объектілерге баруға құзыретті органның рұқсатын;

4) мемлекеттің органның басшысы бекіткен тексеру жоспарын;

5) объектілерге бару үшін болуы қажет медициналық рұқсаттаманы көрсетуге міндетті.

Мемлекеттік органдар жеке кәсіпкерлік субъектілеріне бақылау жүргізуді өздеріне жүктелген бақылау және қадағалау қызметтеріне сай, қолданастағы заңмен белгіленген ережелерге сәйкес атқарады. Олар:

1.                  ҚР Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі;

2.                  ҚР Көлік және коммуникация министрлігі;

3.                  ҚР Индустрия және сауда министрлігі;

4.                  ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеті;

5.                  ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Құрылыс және тұрғын үй коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі комитеті;

6.                  ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі;

7.                  Жер ресурстарын басқару жөніндегі ҚР Агенттігі;

8.                  ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі;

9.                  ҚР Төтенше жағдайлар жөніндегі министрлігі;

10.             ҚР Деңсаулық сақтау министрлігі;

11.             ҚР Деңсаулық сақтау министрлігінің Мемлекеттік санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитеті;

12.             ҚР Білім және ғылым министрлігі;

13.             ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі;

14.             ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;

15.             ҚР Ақпараттандыру және байланыс жөніндегі агенттігі;

16.             ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті;

17.             ҚР Қаржы министрлігінің дәрменсіз борышкерлермен жұмыс жөніндегі комитеті;

18.             ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті;

19.             ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі;

20.             ҚР Ұлттық Банкі;

21.             ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Бәсекелестікті қорғау жөніндегі комитеті;

22.             ҚР Әділет министрлігі;

23.             ҚР Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттігі;

24.             ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті;

25.             ҚР Қаржы министрлігінің қаржылық бақылау және мемлекеттік сатып алу комитеті;

26.             ҚР Ішкі істер министрлігі;

27.             ҚР Туризм және спорт министрлігі;

28.             ҚР Туризм және спорт министрлігінің индустрия комитеті.

8 – тақырып.   Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік

8.1. Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және маңызы

Кәсіпкерлік құқық теориясында «экономикалық жауапкершілік», біріншіден, әрбір өндірушінің қоғам алдындағы халықшаруашылық қажеттіліктерді қанағаттандыру және мемлекет берген ресурстарды пайдалану тиімділігін қамтамасыз ету жауапкершілігі деп (өндірушілік және жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруды жоспарлы бағалау жүйесі); екіншіден, өндірушілердің тапсырыстар мен шаруашылық шарттарына, өнім беру жоспарларына, деңгейлес экономикалық байланыстар жүйесіне негізделген, соның өнімдері мен қызметтерін тікелей тұтынатындар алдфндағы жауапкершілігі деп ұғынылады.

«Шаруашылық-құқықтық» немесе «кәсіпкерлік-құқықтық» жауапкершілік туралы айтқанда, кәсіпкерлік қызмет туралы заң нормаларын бұзғаны үшін көтеретін заңдық жауаптылықты сипаттау негізділеу болып табылады.

Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің қатарына төмендегілерді жатқызуға болады:

1.           оның субъектілері болып тек кәсіпкер мәртебесі бар тұлғалар (яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысатын және заңмен белгіленген тәртіпте тіркелген тұлғалар) саналады;

2.           ол, негізінен, әкімшілік-құқықтық тәртіпте (мысалы, кәсіпкердің лицензиясының қызметін тоқтату немесе қайтарып алу түрінде) болады;

3.           жеке кәсіпкерлік туралы, бәсекелестік туралы және т.б. арнайы заң нормаларын бұзғаны үшін қолданылады;

4.           соған арнайы өкілетті мемлекеттік органдар (мысалы, лицензия беруші орган) арқылы жүктеледі.

8.2. Заңдық жауаптылықтың түрлері және олардың сипаттамалары

Заңдық жауаптылықты салалық және мамандандырылған (өзіндік) деп  бөлумен қатар, заңдық жауаптылық түрлерін жіктеудің басқа да тәсілдері бар. Атап айтқанда, мынандай: қолданудың негізгі мақсаттары бойынша – жазалау және өтеу (айыппұл салу) жауаптылығы; санкциялардың қолданылу тәртібі бойынша – сот және әкімшілік жауаптылық; құқық бұзу субъектісі бойынша – құқық субъектілерінің  жеке және ұжымдық жауаптылығы; құқық бұзушының кінәсінің бар екендігіне немесе жоқ болуына байланысты – кінәлі немесе кінәсіз жауаптылық.

Жеке кәсіпкерлік туралы заңда жауапкершіліктің екі түрі айрықша көзделген:

1.           мемлекеттік бақылау, лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске асыру барысындағы мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының жауапкершілігі;

2.           жеке кәсіпкерлік субъектілерінің жауапкершілігі.

Мемлекеттік органдар және олардың лауазымды тұлғалары мемлекеттік бақылау, лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске асыру барысында мемлекеттік басқару мақсаттарына жете алмауға соқтырған, сонымен бірге басқадай заңға қарсы әрекеттер (әрекетсіздік) істеген жағдайда, өздерінің қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе тиісті емес дәрежеде орындағаны үшін ҚР заңдары белгілеген жауапкершілік көтереді.

Мемлекеттік органдар және олардың лауазымды тұлғаларына ҚР заңдары белгілеген жауапкершілік төмендегідей әрекеттер үшін жүктеледі:

1.      жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы мәліметті таратқан;

2.      жеке кәсіпкерлікке кедергі жасау  ҚР  ҚК 189 б. «Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау», ҚР ӘҚБК 151 б. «Лауазымды адамдардың кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласуы»;

3.      жеке кәсіпкерлікті тексерудің белгіленген тәіртібін бұзу (негізсіз тексеруді тағайындау, құжаттарды заңсыз алып қою) ҚР ӘҚБК 153 б. «Тексеруді заңсыз жүргізу».

Жеке кәсіпкерлік субъектілері ҚР бәсекелестік туралы заңын бұзғаны үшін жауапты болады (атап айтқанда, «Бәсекелестік туралы» ҚР Заңның 10, 11, 12 баптарын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік жүктеледі.

Жеке кәсіпкердің жауапкершілігі туралы айтқанда, «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңның 7 б. 7 т. сәйкес, жеке кәсіпкерлер өз міндеттемелері бойынша өндіріп алу қолданымайтын мүліктен басқа, өзінің бар мүлкімен жауапты болатынын атап кеткен жөн.

Жеке кәсіпкерлік туралы заңды бұзғаны үшін жауапкершіліктің үш түрі қарастырылған: азаматтық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық.

Азаматтық-құқықтық жауапкершілік төмендегідей белгілердің болуымен сипатталады:

1.      Азаматтық-құқықтық жауапкершілік – бұл мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының бірі;

2.      Азаматтық-құқықтық жауапкершілік өтем немесе қалпына келтіру сипатында болады;

3.      Азаматтық-құқықтық жауапкершілік азаматтық құқықтардың немесе міндеттердің бұзылуына жол берген адамға тиімсіз мүліктік зардаптар жүктеуден көрінеді.

Міндеттемелердің бұзылғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапты болу мынадай түрде болуы мүмкін: залалдардың орнын толтыру; айыпақы өндіріп алу; кепілақыны жоғалту немесе қайтарылған кепілақы сомасының үстіне қосымша кепілақы төлеу; қылмыстық мақсатқа жетуге бағытталған мәміле бойынша алынған пайданың барлығын мемлекет кірісіне тәркілеу; кепілдікке салынған мүлікке, сонымен бірге ұстап қалу құқына сәйкес ұсталып тұрған мүлікке меншік құқын жоғалту және т.б.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің тәртіптік жауапкершілігі жұмыскер тәртіп бұзған кезде орын алады және тек жеке сипатта болады, жұмыскерлердің барлық санаттарына қатысты тікелей қолданылуы мүмкін. Тәртіптік деп қызмет бабындағы бағыныштылық тәртібімен ұйымдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің жұмысшылары мен қызметкерлерінің, сонымен қатар қоғамдық ұйымдар мүшелерінің кәсіби немесе қоғамдық қызметіне байланысты жасаған теріс әрекеттері үшін көтеретін заңдық жауіапкершілігі аталады.

Еңбек кодексіне сәйкес жұмыскердің тәртіптік теріс әрекет жасағаны үшін, жұмыс беруші тәртіптік жазаның төмендегідей:

      Ескерту жасау;

      Сөгіс беру;

      Қатаң сөгіс беру;

      Жұмыс берушінің бастамашылығымен еңбек шартын бұзу сияқты түрлерін қолдануға құқылы.

Әкімшілік-құқықтық жауапкершілік әкімшілік құқық бұзылған, яғни заңға қарсы, мемлекеттік, қоғамдық құрылысқа, меншікке, азаматтардың өмірлері мен деңсаулығына қауіп төндіретін кінәлі (қасақана немесе абайсыз) іс (әрекет немесе әрекетсіздік) жасалған жағдайда қолданылады.

Әкімшілік жауапкершілікке сипаттама бергенде, оған тән мынадай ерекшеліктерді атауға болады:

1.                  әкімшілік жауапкершілік жоғары дәрежеде қоғамдық қауіп тудырмайтын құқық бұзушылықтарға жүктеледі;

2.                  әкімшілік құқық бойынша жауапкершлік қашанда заңды немесе жеке тұлғаның құқыққа қарсы әрекеті болып табылады;

3.                  әкімшілік жауапкершілік басымдығы бойынша жеке-құқықтық мүдделердің емес, жалпы мемлкекеттік саланың құқық бұзушылықтары салдарынан қолданылады;

4.                  әкімшілік-құқықтық жауапкершілік жедел сипатта болады;

5.                  соған өкілетті әртүрлі мемлекеттік органдар қолданады;

6.                  әкімшілік заң нормаларына сәйкес қолданылады және алдын алу сипатында болады.

ҚР 1997 ж. шілденің 16-ғы Қылмыстық Кодексінің экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға арналған арнайы 7-ші тарауы бар. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды екі топқа бөлуге болады:

1.      Мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары жасайтын жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын бұзатын қылмыстар;

2.      жеке кәсіпкерлік субъектілері жасайтын қылмыстар.

Бірінші тобына мыналар кіреді: ҚР ҚК 189 бабы «Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау»; 200 баптың 2 бөлімі «Коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу және жария ету»; «Табиғатты пайдалану жөніндегі заңсыз мәліметтерді тіркеу».

Екінші тобына: 190 бап «Заңсыз кәсіпкерлік»; 191 бап «Заңсыз банктік қызмет»; 192 бап «Жалған кәсіпкерлік».

Биржа қызметін құқықтық реттеу

Биржа және биржа сауда-саттығы түсінігі мен негізгі белгілері. Биржа түрлерін жіктеу

Биржа – бұл биржа сауда-саттығын ұйымдастыру және өткізу үшін құрылған заңды тұлға. Биржа сауда саттығы ол өнімді (бағалы қағаздарды, валюта және басқадай құндылықтардды) айырбастау және сату саласы.

Кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретіндегі биржаны сипаттайтын белгілер төмендігілер болып табылады:

1.      Белгілі бір биржа тауарымен сауда саттық;

2.      Жария және көпшілік сауда саттық өткізу;

3.      Сауда саттықты алдын ала белгіленген және белгілі бір уақытта жүргізу;

4.      Биржа сауда саттығын өткізу ережелерін белгілеу.

Қандай мақсатта құрылуына байланысты биржалар коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып бөлінеді. өз қызметінің басты мақсаты ретінде пайда табуды көздейтін және оны құрылтайшылар арасында бөлісетін биржа коммерциялық ұйым болып табылады, ал коммерциялық емес биржалар құрылтайшылардың мүшелік жарналары есебінен қамтамасыз етіледі.