Кәсіпорынның қаржылық портфелін талдау

  Банктің инвестициялық портфелі келесі портфельдерден тұруы мүмкін: инвестициялық жобалар портфелі; инвестициялық несие портфелі; бағалы қағаздар портфелі; үлес пен пайлар портфелі; жылжымайтын мүліктер портфелі; бағалы металдар мен асыл тастар портфелі және басқа да инвестициялық объектілер портфелі.

  Әлемдік тәжірибеде инвестициялық портфель біртұтас басқару объектісі ретінде  заңды немесе жеке тұлғаның иелігіндегі  бағалы қағаздар жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Бұл портфельді қалыптастыру мен  болашақта оның құралы мен құрылымын  өзгерту кезінде басқарушы менеджер тәуекел-пайда қатынасындағы жаңа инвестициялық сапаны қалыптастыруды білдіреді. Бірақ жаңа портфель корпоративтік акциялардан, әр түрлі дәрежедегі қамтамасыз ету мен тәуекелі бар облигациялардан және бекітілген пайдасы бар қағидалардан тұрады, яғни негізгі сомасы мен ағымдағы түсімдерді жоғалту тәуекелі минималды болады. Теориялық жағынан портфель бағалы қағаздардың бір түрінен қалыптасуы, бағалы қағаздардың бір түрін екінші түрге ауыстыру арқылы құрылымын өзгертуі мүмкін.Портфельді қалыптастырудың мәні - бағалы қағаздардың жекелеген бір түрі бойынша қол жеткізуге болмайтын және оларды біріктіру арқылы қол жеткізуге мүмкін болатын инвестициялық мінездеме қасиетін қалыптастыру арқылы инвестициялық жағынан жақсарту.

  Бағалы  қағаздардың портфелі – инвесторға минималды тәуекел деңгейі мен талап етілетін табыстың  тұрақтылығын қамтамасыз ететін құрал. Портфельдік инвестиция бойынша табыс тәуекел деңгейі ескерілген портфельдің біреуіне қосылған бағалы қағаздар жиынтығы бойынша жиынтық пайданы білдіреді.

  Бағалы  қағаздардың инвестициялық сапаларына байланысты бағалы қағаздар портфелінің  бірнеше түрін қалыптастыруға болады. Мұндай әр портфельде тәуекел мен  бағалы қағаздар портфелінің иесі мен  күтілетін табыс арасында өзіндік  баланс болады. Бұл факторлардың арақатынасы бағалы қағаздар портфелінің типін анықтауға мүмкіндік береді.Портфельдің типі – оның табыс пен тәуекел қатынасына негізделген инвестициялық мінездемесі. Бұл кезде портфель типінің сыныптарында табыс қандай қайнар көзінің көмегімен қалыптасқаны маңызды болады, оның қайнар көздері болып курстық құндылықтың өсуі немесе ағымдық төлемдер – дивиденттер, пайыздар болады.

  Қалыптасу көзіне байланысты портфель сыныптамасы:

• Өсу портфелі. Бұл портфель бағасы өсетін компания акцияларынан құралады. Бұл порфель типінің мақсаты дивиденттерді алумен бірге портфельдің капиталды бағасының өсуі, бірақ дивиденттік төлемдер кішкентай өлшемде алынады.
• Қарқынды өсу портфелі. Бұл портфель капиталының максималды өсуіне бағытталған. Бұл портфель типінің құрамына жаңа, тез өсіп келе жатқан компаниялардың акциялары кіреді. Портфельде инвесторлық тәуекелі өте жоғары, бірақ, соған қарамастан, ол жоғары табыс әкеледі.
• Консервативтік өсу портфелі – бұл портфелдің тәуекелдік деңгейі біршама төмен, оның құрамына ірі белгілі компанияның акциялары, курстық бағасы жоғары емес, бірақ тұрақты өсу қарқынымен ерекшеленеді. Ұзақ мерзім бойына бұл портфельдің құрамы тұрақты болады және капиталдың сақталуына бағытталады.
• Орташа өсу портфелі. Бұл агрессивті және консервативті өсу портфелінің жиынтығы, оның құрамына уақытша мерзімге алынған сенімді бағалы қағаздар мен құрамы үнемі жаңарып отыратын тәуекелі бар қор  құралдары кіреді. Бұл жағдайда капиталдың орташа өсімі мен салымының төмен тәуекел деңгейі байқалады. Сенімділікті консервативтік өсу бағалы қағаздары, ал табысты агрессивті өсу бағалы қағаздары қамтамасыз етеді. Бұл портфель типі кең тараған портфель моделі болып саналады.
• Табыс портфелі. Бұл портфель жоғары ағымдық табысты – пайыздық және дивиденттік төлемдерге негізделген. Бұның құрамына жоғары дивидентті акциялар мен жоғары ағымдық төлемді облигациялар мен басқа бағалы қағаздардан тұрады. Бұл портфельдің ерекшелігі – оны қалыптастыру мақсатының консервативтік инвесторлар қолдайтын минималды тәуекел деңгейіне сәйкес табыстың белгілі деңгейін алуды көздейтіндігі. Сондықтан портфельдік инвестицияның объектілері тұрақты төленетін пайыз бен курстық бағаның арасындағы жоғары қатынасы бар қор нарығының сенімді құралдары болып табылады.
• Тұрақты табыс портфелі. Бұл портфель жоғары сенімді бағалы қағаздардан құралады және минималды тәуекел деңгейінде орташа табыс әкеледі.
• Табысты қағаздар портфелі. Бұл портфель корпорацияның жоғары табысты облигацияларынан және орташа тәуекел денгейінде жоғары табыс әкелетін бағалы қағаздардан құралады.
• Өсу мен табыс портфелі. Бұл портфель төмен дивиденттік және пайыздық төлемдер мен курстық бағасының төмендеп кетуі сияқты қор нарығы мүмкін жоғалтуының алдын алу үшін құралады. Портфель құрамына кіретін қаржылық активтердің бір бөлігі иесіне курстық бағасының өсуін, ал екінші бөлігі табыс әкелді. Бір бөлігін жоғалту, екіншінің өсуімен жабылады. Бұлардың да бірнеше түрлері бар:
• Екі жақты портфель. Бұл портфель иесіне салынған капиталдың өсуі жағдайында жоғары табыс әкелетін бағалы қағаздардан құралады. Бұл жағдайда екі жақты инвестициялық қордың бағалы қағаздары туралы айтамыз. Бұл қорлар екі түрлі акцияларды шығарады: біріншісі – жоғары табыстылықты, екіншісі – капиталдың  өсуін қамтамасыз етеді.
• Балансталған портфельдер. Бұл портфель тек қана табыстардың балансталуын білдірмейді, сонымен бірге бағалы қағаздармен операциялар жасасу кезінде пайда болатын тәуекелдің балансталуын да қарастырады. Балансталған портфель белгілі пропорцияда курстық бағасы тез өсетін бағалы қағаздардан және жоғары табысты бағалы қағаздардан құралады. Нарық коньюктурасына байланысты портфельге кіретін қор құралының белгілі түріне қаражаттың үлкен немесе кіші бөлігі салынады.

  Портфель  типін тәуекел деңгейіне байланысты қарастырсақ, олардың 4 типі бар:

• консервативтік
• қалыпты-агрессивті
• агрессивті
• рационалды емес

  Сондықтан инвестордың әр типіне бағалы қағаздар пайдасының өзіндік типі сәйкес келеді: жоғары сенімді бірақ төмен табысты, әртарапталған, жоғары тәуекелді, бірақ  жоғары табысты, жүйеліліксіз.

  Инвестиялық портфельдің өтімділігі дегеніміз – портфельдің құнын жоғалтусыз ақша қаражатына тез айналу мүмкіндігі. Бұл мақсатқа жетуді ақша нарығының портфельдері шешеді.

  1. Ақша нарығының портфельдері  – капиталдың толық сақталуына  бағытталған портфельдердің түрлері.  Бұл портфельдің құрамына ақша-қаражаттары мен жоғары өтімді активтер жатады.

  Бағалы  қағаздармен жұмыс істеудің “алтын”  ережесін: барлық ақша құралдарын бағалы қағаздарға салуға болмайды, аяқасты  туындайтын инвестициялық мәселелерді  шешу үшін бос ақша-қаражаттар резервін құру қажеттігін, айтып кетуіміз жөн.

  Инвестор  құралдарының бір бөлігін ақшалай  нысанда салуы портфельдің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. 

  Жоғары  өтімділікті қысқа мерзімді қордың портфельдері де қамтамасыз ете алады, себебі олар қысқа мерзімді бағалы қағаздардан құралады және ақша нарығында айналыста жүреді.

  2. Салық салудан босатылған бағалы  қағаздар портфелі құрамына мемлекеттік  қарыздық міндеттемелер кіреді және жоғары өтімділік деңгейінде капиталдың сақталуын қамтамасыз етеді.

  3. Мемлекет органдарының бағалы қағаздарынан құралған портфелдер. Бұл портфель мемлекеттік және жергілікті бағалы қағаздар мен міндеттерден құралады. Бұл нарықтық құралдарға салымдар портфельді ұстаушыға сатып алу мен сату бағасының арасындағы дисконт түріндегі пайыздарды төлеу мөлшерлемесі түрінде табыс әкеледі.

  4. Әр түрлі өндірістік салалардың  бағалы қағаздарынан құралған  портфельдер. Бұл портфельдер  түрлі өндірістік саладағы кәсіпорындармен шығарылған бағалы қағаздардан құралады.

  Инвестициялаудың  мақсатына байланысты бағалы қағаздар портфелінің құрамына сол мақсатқа сәйкес келетін айырбасталатын бағалы қағаздар кіреді. Ол айырбасталатын және артықшылығы бар акциялар мен облигациялардан құралады және белгілі уақыт аралығында бекітілген бағамен, бекітілген жай акциялар санына айырбасталады. Активті нарық жағдайында, яғни “өгіздер нарығында” бұл қосымша табыс алуға мүмкіндік береді. Бұл портфель типіне, сонымен бірге, тұрақты табысты облигациялар және ұзақ мерзімді инвестициялар портфелін жатқызады. Элементерінің орналасу аймағына байланысты бағалы қағаздар портфелін ажыратады. Мұндай бағалы қағаздар портфелі типіне белгілі мемлекеттің бағалы қағаздары, аумақтық және шетелдік бағалы қағаздар портфельдерін жатқызуға болады.Инвестициялық портфель құрамындағы объектілер инвестордың қызығушылығының негізінде құралатын болғандықтан, портфель типі мен инвестор типінің арасында байланыс болады. Консервативті инвесторға жоғары сенімді, бірақ төмен табысты, байсалдыға - әртараптандырылған портфель, ал агресивтіге – жоғары табысты, бірақ жоғары тәуекелді портфель сәйкес келеді. Портфельді инвестицияның теорияларын зерттеу көрсеткендей, инвестициялық портфельді құру белгілі қағидалардың негізінде жасалуы қажет. Олардың негізгілеріне мыналарды жатқызуға болады:

• инвестициялық саясатты іске асыру, инвестициялық портфельді құру мақсатында инвестициялық саясаттың негізінде құрылған және таңдап алынған мақсатқа сай келуі маңызды;
• инвестициялық портфельдің көлемі мен құрлымы ұйымның өтімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатына байланысты, оны құруға кеткен қайнар көздеріне байланысты болады;
• ұйымның ақша құралдарының сақталуы мен қаржылық жағдайының тұрақты болуына әсер ететін табыстылық, тәуекел және өтімділік араларындағы қатынастың тиімді дәрежесін сақтау;
• инвестициялық портфельді әртараптандыру, оның құрамында әр түрлі инвестициялық объектілердің болуы, сонымен қатар сенімділік пен табыстылығы жоғары және тәуекел дәрежесі төмен баламалы инвестициялар болуы мүмкін;
• инвестициялық портфельді басқаруды жүзеге асыру, инвестордың инвестицияның негізгі мінездемелерін (табыстылық, тәуекел, өтімділік және тағы басқаларын) қадағалауы.

  Инвестициялық саясаттың мақсаты анықталғаннан  кейін, нарық конъюктурасы мен инвестициялық жағдайын ескергеннен кейін инвестициялық портфель құрылады.

  Инвестициялық портфельді құрудың негізі инвестордың  өз мүмкіншілігі мен сыртқы ортаның инвестициялық қызықтыруын баланстың табыстылық пен өтімділік арқылы жағымды тәуекел дәрежесі болуын талдау арқылы жүзеге асады. Осы талдау нәтижесінде инвестициялық портфельдің негізгі мінездемелері (тиімді тәуекел дәрежесі, болашақ табыстың көлемі, мүмкін болатын жоғалтулар және тағы басқалары) сараланады, инвестициялық ресурстардың көлемі мен құрлымын ескере отырып, көптеген инвестициялар түрлері бойынша инвестициялық портфельді оптимизациялау жүргізіледі.

  Инвестициялық портфельді құру кезінде ең негізгі  мәселе ретінде нақты инвестициялық  объектілерді таңдау, оларды инвестициялық портфель құрамына инвестициялық қасиеттері бойынша саралап алып кіргізеді.

  Инвестициялық портфель құрамына неше түрлі инвестициялық  объектлерді кіргізу үшін, олардың  табыстылық, тәуекел және өтімділік  деңгейлерінің қатынастары сараланып  алынады. Сонымен қатар, нақты инвестициялық портфельдерді құрудың өз ерекшеліктері бар. Басқа портфельдерге қарағанда, нақты инвестициялық жобаларға инвестициялау капиталды көп қажет етеді, тәуекел деңгейі жоғары болып және басқаруда қиындықтар туғызады. Бұл портфельді құруда, оның құрамына кіретін инвестициялық объектілерді таңдау мен оларды басқаруда үлкен жауапкершілік талап етіледі.Қазақстанның нарығының құрылуы жағдайында инвестициялық жобалардың отандық өндіріске бағытталуы кезінде, жобаның бөлшектік саралануына негізделіп жүргізілуі тиіс. Бұл жағдайда жұмысты іске асыру барысында тәуекелді қарыз алушы, кредитор және басқа да инвестициялық жобаға қатысушылар арасында бөлу керек.

  Қызмет  ететін инвестициялық жобалар бойынша  ақпараттың қайнар көзі ретінде келесілерді қарастыруға болады:

• аймақтың әкімшілігі жинаған ақпараттар;
• бағдарламалар бойынша құрылған инвестициялық жобалар;
• өндіріс орындарын жекшелендіру жоспарлары бойынша инвестициялық жобалар;
• ғылыми-зерттеулік институттар мен ЖОО-ның жобалары арқылы құрылған инвестициялық жобалар;
• басқа да инвестициялық жобалар.

   2. «Қазақстан Даму Банкі» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ

       ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ

       БАСҚАРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ 

  2.1 Даму банктері және олардың экономикадағы рөлі 
 

  Мемлекет қолдауымен маңызды орын алатын ұлттық экономикалық сферасында қызмет етуші банктер қатары бүгінгі таңда көптеген елдерге тән. Даму банк қызметінің кеңеюі қазіргі әлемдік тәжірибедегі тенденцияның бірі болып табылады. «World Bank»-пен жасалған концепцияға сәйкес, осындай институттар маңызды экономикалық программалар мен жобалардың қаржыландырылуын алға тартушы катализаторы болуы қажет.

  Даму  банктері бір-бірінен қызметінің масшабы  және бағыты бойынша, ұйымдық-құқықтық формасы және т.б. сипаттамаларына  сәйкес ажыратылады. Олар орташа, сондай-ақ қаржы институттары ретінде әлемдік даму банктерінің көшбасшылық рейтингіне ие. Әлемдік тәжірибеде жеке, сондай-ақ мемлекеттік даму банктерінің кеңейтілуі де орын алған.

  Германияның даму банкі ерекше мәселелермен айналысатын несиелік институттар ретінде ұлттық экономикада белгілі бір алға ұмтылушы бағыттағы қызметтерді орындайтын мемлекеттік және жеке қаржы несиелік ұйымын ұсынады. Мысал келтірер болсақ, жеке банк болып, кәсіпорындарға ұзақ мерзімдегі несиені берумен айналысатын  «Industriekreditbank A6-Deutsche Industriebank»  банкісін жатқызамыз. Ал мемлекеттікке қызметі экспорттық несиемен және экономиканың кризистік саласымен байланысты  «Kreditanstalt fur Wiederaufbau» (қалыптасу банкі) банкін атауға болады. 

  Нидерландыдағы көптеген мамандандырылған банктер мемлекеттік немесе  мемлекеттік кепілдіктер негізінде қызмет етеді. Мұндай банктерге, қаржылық қиындықтарды бастан кешіруші, несиелік қолдауды қажетсінетін  және дамушы аймақтардың капитал салымын жүзеге асырушы Ұлттық инвестициялық банкі («De Nationale Investeringsbank N.V.» ), ерекше жағдайларда саяси тәуекелділікті сақтандыруды жүзеге асырушы несиені сақтандыратын Нидерландиялық компаниясы («Nederlandse Creditietverzekering Maatschappij N.V.»). Францияда мемлекеттік несие үлесіне ұзақ мерзімдік несиенің жартысынан көбісі түседі /18, 214б/.

  Экономикалық  дағдарыстың мерзімі инвестициялық  процесстегі мемлекеттің рөлінің  күшеюімен, сондай-ақ несиелік институттағы оның өсу жолымен сипатталады. Бұған 1930 жылы құрылған Италиядағы дамудың қайта құрылу институтының қызметін мысалға келтіруге болады. Холдинг пен банктің белгілерін біріктіре отырып, Италияндық дамуды қайта құру институты мемлекеттік акционерлік қатысым жүйесінде әрекет етті. Облигациялық заемдар эмиссиясы, бюджеттен әр түрлі  мемлекеттік және аралас қаржы мекемелерінен алынған ақшаға Италия қайта құру (ИҚҚ) өндірістік компаниялары мен  тоқырауда тұрған банктердің ірі әрі негізгі акциялар пакетін сатып алып отырды. Италияндық дамуды қайта құру институты мұқтаждыққа байланысты кәсіпорындармен еншілес бола отырып, қосымша акция пакеттерін сатып ала отырып, компаниялар мен банктерді қаржыландырды. Сенімсіз қаржылық жағдайымен құрылымның өтімділігін жүзеге асырды.

  Соғыстан  кейінгі онжылдықта мемлекеттік  «Instituto Mobilliare Italiano» банкінің қатысуымен Италияндық қайта құру институтының аналогиялық мемлекеттік институттары  құрылды. Олар: ЭФИМ, ЭНИ, ДЖЕПИ. Бүгінгі таңдағы белгілі бір экономикалық тұрақтылық жағдайында мемлекеттік қолдау өзінің мәнін жоғалтты. Сол себепті,  Италия үкіметі өндірістік қаржылық кешендердің сатылап жекешелендіру процесстеріне көшті.

  Жапония бизнесінде дәстүрлік мән болып, мемлекеттің тек ұлттық қолдауды ғана емес, сонымен қатар банктік  қолдау да  маңызды рөл атқарды. Нарықтық механизм қалыс қалған кезде мемлекеттің экономика ісіне араласуы қажет-бұл жапондық модельге тән. Жапондық тәжірибенің бір үлгісі оның экономиканың алдыңғы қатарлы өндіріс схемелары негізіне орнықтыруы болып табылады.  Капиталдың орнығуы мемлекеттік қаржылық корпорациясы арқылы өндірістің базалық тармақтарының бағыттарымен орныққан. Келесі кезеңде, яғни экономикалық дамуға қол жеткізгенде, инвестициялық сұранысты қаржыландырудың мүмкіндігін жасау үшін төмендегі банк  түрлері қалыптасты: «Ұзақ мерзімді несиелендіру банкі», «Траст банктер» және мемлекеттің қаржы институттарының   қызметін толықтыратын банк қатарлары Жапония даму банкі, Жапонияның экспорт-импорттық банкі. Бұл қаржы министірлігіндегі сенім қорларының есебінен ақша қаражатын ұсынды.

  Сондай-ақ қаржылық реттеудің арнайы мына түрлері пайдаланылады: пайыздық реттеу, қызмет сферасы, сыртқы және ішкі нарықтың бөлінуі (капитал мен операция кезіндегі валюталық бақылау) т.б.

  Жапония экономикасының және банк өтімділігінің  құлдырауы Жапонияны 1997-1998 жж. әлемдік валюталық-қаржылық дағдарысқа алып келді. Сол себепті, экономиканы аяғынан тік тұрғызу үшін және қаржылық сектордың қайта қалыптасуын қамтамасыз  ету үшін  ел үкіметі мемлекеттің қатысуы бар банктер «Хейсей Файнэншл ресторейшн» корпорациясы негізінде құрылды. «Депозиттерді сақтандыру» корорациясы шығынға ұшыраған бантерді қалпына келтіру .шін және мүмкін болатын тәуекелділіктердің жабылуы үшін осы құрылтайшыларды қажеттіліктермен қаржыландырды. Капиталдық базаның әлсіреуіне, сенімсіз қарыздардың өсуіне себепкер 19 ірі банктің мәселелерін шешу барысында ерекше орын алатын стратегиялық қаржыландыруды және осы банктердің қосылуын алға ұмтылдыру үшін мемлекет қаржысы пайдаланылды.Жаңа индустриялдық елдерде инвестициялық капитал мобилизацисы орнығуына  мемлекеттің қатысуы қызығушылық процесін туғызатындығы даусыз. Соның бірі – экономикалық өсудің қажеттілігін қамтамасыз етуімен сабақтасқан Корея Республикасының банктік жүйесінің қалыптасуы. Экономикада өндірістік және ауыл шаруашылық секторын эконом калық даму жобасын қаржыландыру мақсатымен «Кореяның ауыл шаруашылық банкі», қаржылық ассоциация база шеіберінде мемлекеттік несие институты болып табылатын «Корейлік  банкі» бекітілді /19, 167б/.