Еңбек нарығының дамуы

      Қазіргі кезеңде регрессивті шкаланы қолданумен индексацияның ретроспективті механизмін қолдану мақсатты. Бұнда белгілі кедейшілік шегінің (күнкөріс минимумының) заңдық шегіндегі немесе минималды тұтынушы бюджетінің шегіндегі табысты толық индексикациялау керек.

     Жалақы қорын қалыптастыру нормативтерін бекіту механизмі өндірісті инвестициялауды, еңбекақыда негізделмеген дифференциацияны жөндеуді, қызмет көлемін ұлғайтуға көмектесетін, реттеуші және ынталандырушы функцияны орындайды. Еңбектің жоғары өнімділік мотивациясы пайда және акцияларға қатысу негізінде кәсіпорын жетістігінде ұжымдық мүдделікті дамытуда ұйым қызметінің көлемдік және сапалық көрсеткіштерінің (табыс, пайда) өсуін ынталандыратын сыйақының қолданыстағы жүйесін қолдануда, еңбекақының бригадалық түріне негізделген өндірістік шешімдерді қабылдауда жұмысшыларды кең тартуда, жеке жалақы негізінде қамтамасыз етіледі.

      Еңбекті ынталандыру және жалақыны реттеу жүйесінің барлық құрылымының тиімділігі, бір жағынан еңбекақы жанұяны қамтамасыз ету және жұмыс күшін қайта өндіруді қаншалықты қамтамасыз ететінін, басқа жағынан-жалақы еңбек өнімділігінің өсуіне және ресурстардың барлық түрлерін үнемді қолдануды, көрсетілетін қызмет және өнім сапасы, қызмет тиімділігін жоғарлатуды қаншалықты ынталандыратынын анықтайды.

            2.3.ҚР еңбек нарығындағы проблемалар мен оны шешу жолдары

     Республикамыздың  рыногы 2005 жылы экономика салаларында  жұмыс істейтін адамдар санының  тұрақты өсуімен және жұмыссыздық  деңгейінің төмендеуі есебінен халықтың экономикалық белсенділігінің артуымен сипатталады.

     Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің алдын ала мәліметтері бойынша 2005 жылғы төртінші тоқсанда экономикалық белсенді халық саны 7,9 млн. адамға жеткен (2004 жылғы сәйкес кезеңде – 7,8 млн.). Республика экономикасында 7,2 млн. адам жұмыс істесе, оның ішінде жалдамалы қызметкерлер 64,4 %, өзін өзі жұмыспен қамтығандар – 35,6 % болды (2004 жылғы төртінші тоқсанда тиісінше – 7,1 млн., 63 %, 37 % болған).

     Жұмыссыз  халықтың саны 641,3 мың адам болды  және 2004 жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 14,5 мың адамға азайды. Жұмыссыздық деңгейі 8,1 % болып отыр (2004 жылғы төртінші тоқсанда – 8,4 %).

     Халықты жұмыспен қамту бағдарламасы шеңберінде республикада жұмыспен қамтудың белсенді шаралары: жұмысқа орналастыру, қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, жұмыссыздарды кәсіптік оқыту кеңінен қолданылуда.

     Өткен жылы жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі  органдарға 262,5 мың адам өтінішпен  барған. Осы өтінішпен барғандардың үшінші бөлігі немесе 91,2 мың адам ауылдық жердің тұрғындары болып табылады.

     2006 жылғы 1 қаңтарда жұмыспен қамту органдарында есепте тұрған жұмыссыздардың саны 94,0 мың адам болса, өткен 2004 жылы – 117,7 мың адам болған еді.

     Жұмыспен  қамту органдарының жәрдемдесуімен жалпы өтініш бергендердің ішінде 184,7 мың адам немесе 70,3 %, ал ауылдық жерлерде – 61,8 мың адам (67,8 %) жұмысқа орналастырылды.

     Жалпы өтініш бергендердің ішінде 128,8 мың  адам (47,2 %), оның ішінде ауылдық жерлерде – 58,4 мың адам (64,0 %) адам қоғамдық жұмыстарға қатысты.

     25,3 мың адам кәсіптік оқуға жіберілді,  олардың ішінде 24,6 мың адам оқуды  тәмамдап шықты, 19,7 мың адам (оқуды тәмамдағандардың 79,8 %) жұмысқа орналастырылды, ал 1,1 мың адам өз кәсібін ашты.

     Облыс әкімдерінің деректері бойынша 2005 жылы елімізде 242,8 мың жұмыс орны, оның ішінде 172,7 мың – тұрақты, ал 70,2 мың –уақытша және маусымдық жұмыс орны құрылған. Экономика салалары бойынша тұрақты жұмыс орындарының басым үлесі шағын бизнес саласында – 95,1 мың, оның ішінде саудада – 40,3 мың, құрылыста – 29,3 мың, ауыл шаруашылығында – 25,7 мың және өнеркәсіпте – 25,4 мың болып отыр.

Сонымен қатар, еңбек рыногындағы:

1. жұмыспен тиімсіз қамтудың басым болуы;
2. жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың біліктілік-кәсіптік құрылымының сәйкессіздігі;
3. кадрларды даярдаудың экономика қажеттіліктеріне сәйкес болмауы;
4. халықтың жекелеген топтарының (әйелдер, жастар, зейнеткерлік жас алдындағы адамдар, мүгедектер) жұмысқа орналасу қиындығы;
5. өңірлік еңбек рыноктарындағы сараланым өзгешеліктері;
6. тоқырау, ауылдық аудандардағы және шағын қалалардағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі;
7. іргелес мемлекеттерден жұмыс күшінің заңсыз ағымы сияқты өзекті проблемалар әлі де сақталуда.

   Жұмыспен  қамту саласындағы проблемаларды  шешу үшін Үкімет бірқатар бағдарламаларды, оның ішінде оның ішінде Әлеуметтік реформаларды одан әрі дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын қабылдады. Осы бағдарламада көзделген жұмыспен қамту мәселелерін шешу жөніндегі шаралар:

- ДСҰ кіргеннен кейін экономиканы қайта құрылымдау нәтижесінде босайтын қызметкерлерді қорғауға;

- ДСҰ  кіру салдарынан зардап шегуі  мүмкін халықтың неғұрлым кедей  буындарының табысына қолдау көрсетуге;

- азаматтардың  заңды сектордағы жұмысқа деген  уәждемесін арттыруға және көлеңкелі  жұмыспен қамтуды заңдастыру  үшін жағдай жасауға мүмкіндік  береді.

     Бекітілген 2005-2007 жылдарға арналған халықты жұмыспен қамту Бағдарламасының шеңберінде 900 мыңнан астам жаңа жұмыс орнын құру, 403,1 мың адамның жұмысқа орналасуына жәрдемдесу, 333,5 мың адамға арналған қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, сондай-ақ 70,8 мың жұмыссызды кәсіптік оқуға және қайта даярлауға жіберу, 2007 жылдың аяғына дейін жұмыссыздық деңгейін 7,2 % төмендету көзделеді.

     «Халықты  жұмыспен қамту туралы» Қазақстан  Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы»  Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 22 қазандағы Заңымен бекітілген әлеуметтік жұмыс орны институтын енгізу алдағы уақытта халықтың жұмыспен қамтылуын, нысаналы топтардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал ететін болады.

     Облыстардың, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің  деректері бойынша 2005 жылы 5161 әлеуметтік жұмыс орны ұйымдастырылып, оларға нысаналы топтардағы 5356 жұмыссыз, оның ішінде – 650 адам тұрақты жұмысқа орналасты. Жергілікті бюджеттен 123,9 млн. теңге қаржыландыру қамтамасыз етілді.

     Өткен жылы «Шетелдік жұмыс күшін тартуға  және жұмыс күшін Қазақстан Республикасынан  шығаруға лицензия беру мәселелері жөніндегі тәртіптерді бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 25 маусымдағы № 862 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы № 612 қаулысын қабылдау арқылы Қазақстан азаматтарына шетелге шығу кезінде делдалдық көмек көрсетуге бақылауды күшейту жөнінде шаралар қабылданды. Бұл өзгерістермен лицензия алу үшін қажетті құжаттардың тізбесі ұлғайтылды, сондай-ақ шетелдік жұмыс күшін тартумен және Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшін шығарумен байланысты қызметке лицензия алудан үміткер заңды және жеке тұлғаларға қойылатын біліктілік талаптары күшейтілді.

     Ішкі  еңбек рыногын қорғау үшін жыл  сайын республикаға шетелдік күшін  тартуға квота белгіленеді, ол 2005 жылы экономикалық белсенді халықтың 0,32 % құрады.

     2005 жылғы 1 қаңтардағы оперативтік  деректер бойынша Қазақстан Республикасының  аумағында 18,7 мың шетелдік маман  еңбек қызметін жүзеге асыруда.  Шетелдік мамандарды тартатын ұйымдарда есепті кезеңде 251,4 мың қазақстандық азамат жұмыс істеген. Қазақстандық азаматтардың басым бөлігі Қарағанды облысында – 58,5 мың адам, Алматы қаласында – 40 мың адам, Шығыс Қазақстан облысында – 24,2 мың адам, Атырау облысында – 23,8 мың адам жұмыс істейді.

     Өткен кезеңде жергілікті халық үшін 32,8 мың жұмыс орны құрылды, 13,5 мың қазақстандық жаңа кәсіптерге оқытылды. Мемлекеттік еңбек инспекторлары 2005 жылы кәсіпорындар мен ұйымдардағы қауіпсіз еңбек жағдайларының және еңбек туралы заңнаманың сақталуын қамтамасыз ету үшін республика ұйымдарында 20845 тексеру мен зерттеулер жүргізді, бұл 2004 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 14,3 % артық. Тексерулер барысында 137971 заңнама бұзушылық, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңнама мәселелері бойынша – 75737, бұл жалпы заңнама бұзушылықтардың 55 % құрайды, еңбек туралы заңнаманы – 59196 (43 %), халықты жұмыспен қамту туралы заңнаманы – 3238 (2 %) бұзушылық орын алды.

     Анықталған  бұзушылықтардың қорытындысы бойынша  заңды және ұйымдардың лауазымды тұлғаларына қатысты мемеңбек инспекторлары бұзушылықтарды жою туралы 25083 ұйғарым, оның ішінде еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы заңнама мәселелері бойынша – 12103, еңбек туралы – 11448, халықты жұмыспен қамту туралы – 1532 ұйғарым шығарды, сондай-ақ жалпы сомасы 106,4 млн. теңгеге 6600 айыппұл салынды, бұл орайда өндірілген айыппұл сомасы 55,7 млн. теңгені құрады.

     Мемеңбек  инспекторлары қабылдаған құқықтық әсер ету шаралары нәтижесінде жұмыс  берушілер 12786 бұзушылықты жойды, бұл  еңбек заңнамасын бұзушылықтардың жалпы санының 93 % құрайды.

Еңбекақы  төлеу және еңбекті  нормалау саясаты, халықтың табысы

     Министрлікте  халық табысының одан әрі өсуін  қамтамасыз ету жөнінде шаралар  қабылдануда.

     2005 жылғы 1 қаңтардағы ең төмен  жалақы мөлшерін 7000 теңгеден 2005 жылғы 1 шілдеде 9200 теңгеге дейін көбейту ең төмен күнкөріс деңгейін әжептәуір арттыруға мүмкіндік берді. Бюджеттік сала қызметкерлерінің базалық лауазымдық жалақысының мөлшері 8712 теңгені құрады.

     Президенттің Қазақстан халқына 2005 жылғы 18 ақпандағы Жолдауын іске асыру үшін 2005 жылғы 1 шілдеден бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысы орта есеппен 32 % арттырылды.

     2005 жылғы қаңтар-қараша айларында  республика бойынша орташа айлық  жалақы 32957 теңгені құрады және  өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19,2 %, нақты алғанда 10,8 % көбейді.

     2005 жылғы қаңтар-қараша айларында  бір қызметкердің атаулы жалақысы  ең төмен күнкөріс деңгейі  шамасынан 5,4 есе, ал ең төмен  жалақы мөлшерінен – 3,6 есе  артық болды. 

     «Қазақстан  Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 11 қаңтардағы № 41 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 2 ақпандағы № 88 қаулысы қабылданды. Осы қаулыға сәйкес 1 және екінші разрядтағы жұмысшылардың лауазымдық қызметақыларын (ставкаларды) есептеу үшін алынатын коэффициенттердің мөлшері тиісінше 1,07 және 1,09 (базалық қызметақы мөлшерінің 6600 теңге деңгейі сақтала отырып) көбейді.

     Мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік қызметші болып табылмайтын қызметкерлеріне  және қазыналық кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбекақы төлеу жүйесін одан әрі жетілдіру мәселелері Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2005 жылғы 28 қазандағы № 305 Өкімімен құрылған жұмыс тобы қызметі аясында қаралады.

     Өнімінің (қызметтерінің, жұмыстарының) бағаларына (тарифтеріне) мемлекеттік реттеу енгізілетін субъектілердің еңбегі жөніндегі нормативтерді және еңбекақы төлеу жүйесін келісу бойынша сараптамалық бағалау жүргізілді.

     Өнімінің (қызметтерінің, жұмыстарының) бағаларына (тарифтеріне) мемлекеттік реттеу енгізілетін ұйымдар қызметкерлерінің еңбегін нормалау мәселелері бойынша ұсыныстар енгізу үшін жұмыс тобы құрылды, оның ұсыныстары Қазақстан Республикасының Үкіметіне жіберіледі.

     «Қазақстан  Республикасындағы еңбек туралы»  Қазақстан Республикасының Заңын іске асыру мақсатында «Жұмысшылардың жұмыстары мен кәсіптерінің бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығын және басшылар, мамандар және өзге де қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығын әзірлеу және қолдану ережесі» әзірленді.

     Еңбек нарығы. Облыста еңбек нарығы – жұмыспен қамтылғандардың өсуі мен жұмыссыздық деңгейінің төмендеуімен сипатталады.

     2005 жылдың IV-тоқсанында облыста экономикалық  тұрғыдан белсенді халық саны 1017 мың адамды құрады, оның ішінде 92,6% – экономикада жұмыс істейді, 7,2% – жұмыс орны жоқ, алайда белсенді түрде оны іздеп жүрген және табылған жағдайда оған кірісуге дайын жүргендер. Халықтың экономикалық тұрғыдан белсенділік деңгейі 69,5% құрады.

     Экономикада жұмыспен қамтылған жалдамалы жұмысшылардың  үлесі 47,6%, өз бетінше жұмыспен қамтылғандар – 52,4% құрайды. Еңбек нарығында халықты жұмыспен қамтылу деңгейі көтерілуде және халықтың өз бетінше жұмыспен қамтамасыз етілуі, әсіресе ауылды жерлерде қосалқы, немесе жеке шаруашылық жүргізушілер есебінен орын алған.

     2005 жылы облыстың ірі, орта және шағын кәсіпорындары, мекемелері мен ұйымдарында (заңды тұлғаларда) жалдамалы негізде жұмыс істейтіндер саны 318,4 мың адамды құрады, оның ішінде ірі және орта кәсіпорындарда – 227,2 мың адам (71,4%), ал шағын кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдарда – 91,2 мың адам (28,6%).

     Халықаралық еңбек жөніндегі ұйымның әдістемесі бойынша анықталған жалпы жұмыссыздар  саны, оның ішінде өз бетінше жұмыс  іздегендерді қоса алғанда (жұмыспен қамту  органына өтініш білдірмегендерді қоса) 2005 жылдың ІV-тоқсанында 75 мың адамды құрады, оның ішінде 43,9% – ауыл тұрғындары.