Көлік кешенін муниципалдық басқару

    Мемлекеттік реттеу тек тармақталған құралды  кең қолдануды ғана емес, сондай-ақ көлік жиынтығын дамытудың аймақтық өзіндік белгілерінің болуын ескеруі қажет. ҚР жағдайында, бұл қажеттілік оның кең көлемді аймақтарының болуымен, аймақаралық айырмашылықтардың үлкен көлемімен ұғындырылады. Көлік жиынтығын дамытуда кейбір жеке аймақтардың айтарлықтай айырмашылықтарын айқындаушы факторлардың және осыған сәйкес мемлекеттік реттеу барысында қолданылатын құралдардың тізімінде, ең алдымен мыналарды бөліп алу қажет:

    - табиғи - климаттық және географиялық жағдайлардың айырмашылықтарын;

    -  әлеуметтік-экономикалық дамудың әртүрлі деңгейін;

    -  табиғи қорлардың болуын, сондай-ақ  олардың көлемін, сапасын және  қолдану бағытын (ауылшаруашылық, орман, су, қазба және т.б.);

    -  аймақтың перифериялық немесе  тереңдік жай-күйін, ондағы көлік  коммуникацияларының қиып өтуін;

    -  өндірістік және мәдени инфрақұрылымын  дамыту деңгейін;

    -  аймақ алаңдарын кенттендіру  деңгейін;

    -  жүргізілетін нарықтық қалыптасулардың  сипатын және қарқынын.

    Аймақтық  көлік жиынтығының бастапқы негізгі  орын алуы - бұл жергілікті деңгей екенін атап өткен жөн, яғни аймақтың көлік жүйесін, оның мемлекеттік билік органдары деңгейінде реттеу. Көлік жүйесін аймақтық деңгейде реттеудің басымды сипаты келесі бірқатар жағдайлармен айқындалады:

    -  аймақтың көлік жиынтығы аймақтық  экономиканың маңызды буыны;

    -  әрбір аймақта көлік жүйесін  дамытуда табиғи, экономикалық жағдайларға  байланысты өзінің ерекшеліктері  бар;

    - аймақтық көлік жиынтығын дамыту аймақтың әлеуметтік-экономикалық өсімінің қуатты факторын алға тартады.

    Осыған  байланысты, көлік жиынтығын дамыту және қызмет етуін мемлекеттік реттеудің аймақтық құрамы болуы тиіс. Аймақтық көлік саясатын, нақты аймақтарда көлік жиынтығын дамыту бойынша мемлекеттік органның қызметі ретінде ұғынып, оның аумақтық ерекшеліктерін ескере отырып, өз қабілетін ұсыну үшін екі деңгейі болуы тиіс: орталық (мемлекеттік) билік органдарымен іске асырылатын ұлттық және Қазақстанның мемлекеттік билік органдарының субъектілерімен іске асырылатын аймақтық. Біріншісі, нақты аймақтарда көлік жиынтығын дамытуда жалпы халықтық саясатты реттеудің негізгі қағидаларын орындауды меңзейді. Екіншісі, аймақта орын алған әлеуметтік-экономикалық түйінді мәселелерді шешуге ықпал ететін осы саланың мүмкіншіліктерін айқындайтын, аймақтық көлік жиынтығын дамыту бойынша нақты іс-шараларды жергілікті деңгейде оңдеуді және жүзеге асыруды білдіреді. Мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыруға және өңдеуге негізделген колік жиынтығын мемлекеттік реттеу саясатының орындау, экономиканың - өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, сауда, құрылыс, туризм тәрізді басқа салаларын дамытуға бағытталған, мемлекеттік жалпы экономикалық саясаттың өзге де элементтерімен өзара тығыз әрекеттесуін алдын ала қарастыруы қажет. Бұл көлік жиынтығын дамытуға қолдау көрсету және мемлекеттік реттеудің нақты іс-шараларын, әдістерін, қағидаларын өңдеу, көлікті дамыту келешегі мен басымдылығын анықтайтын, ішкі және сыртқы факторлардың барлық жиынтығын жан-жақты есепке алуға және сараптауға негізделуі тиіс екенін білдіреді. Көрсетілген факторлардың ішінен мыналарды бөліп алуға болады:

    1)  ішкі: көлік жиынтығының мекемелерін дамыту деңгейі; ұсынылатын көлік қызметтерінің тізбегі; қолданыстағы көлік коммуникациясының желісін дамыту деңгейі; көлік жиынтығы мекемелерін кадрмен қамтамасыз ету.

    2) сыртқы: табиғи-географиялық және  климаттық жағдайлар; әлеуметтік-экономикалық жағдай; тауарлар мен қызметтердің өндірісін дамыту беталысы; мемлекет ішіндегі және халықаралық тауарлардың ағымын дамыту беталысы.

    Жоғарыда  көлік жиынтығының көпжақтылығын және күрделілігін ескере отырып, "мемлекеттік реттеу" мәніне және мазмұнына жүргізілген сараптаулар негізінде, "көлік жиынтығын мемлекеттік реттеу" ұғымына келесідей анықтама беруге болады. Көлік жиынтығын мемлекеттік реттеу мемлекеттік билік органдарының қызметін білдіреді, оның мақсаттары ел экономикасында көліктің орны мен рөлі туралы концептуальдік ұғыммен айқындалады және басымды бағыттарды анықтаумен, көлікті дамыту бағдарламаларын және тұжырымдамаларын өңдеумен және ұсынумен, көлік жиынтығының тиімді қызметіне қатысты құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық, кадрлық және ақпараттық шарттарды қалыптастыруға бағытталған іс-шараларды іске асырумен тұйықталады. Мемлекеттік әсер етудің нақты тәсілдерін таңдау кезінде тек алға қойылған мақсаттардың сипатын, әрбір реттеу тәсілінің мәнін және өзіндік белгілерін, олардың құрылымдық бағыныстылығьш білу ғана емес, сондай-ақ шаруашылық құрылымының салалық және аймақтық өзіндік белгілерін, олардың даму беталысының мүмкіндіктерін ескеру маңызды. Бұл әрбір нақты жағдайда, көлік жиынтығын мемлекеттік реттеудің тиісті стратегиялық баламасына және тәсілдеріне таңдау жүргізу қажет екенін білдіреді.

    Бұл ретте дамудың кейбір жеке экономикалық керсеткіштерінде көлік факторларының есепке алынуына үлкен мән берілуі тиіс. Жалпы, көлік жиынтығын дамыту үшін қажетті жағдайларды жасау үшін елімізде немесе оның кейбір аймақтарында қолда бар потенциалды жүзеге асыру көбінесе мемлекеттік органдар күшінің сипатына, бағытына және қарқынына байланысты екенін айтуға болады. Осыған байланысты, көлікті дамытуға қолдау көрсету, реттеудің тексерілген мемлекеттік саясатын жүзеге асыру және өңдеу, оның жүйелі дамуының қажетті шарты болып табылады. 

Қазақстан Республикасындағы  көлік саласын  мемлекеттік реттеу

    Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқарушылар ортасында, экономикалық қалыптастырулардың бастапқы кезеңіндегі нарық, нарықтық механизм, экономикалық процестерге  мемлекеттің араласуынсыз-ақ еліміздің  шаруашылық жүйесін қайта теңгерілу  жағдайын қажетті ахуалға келтіруге мүмкіндігі бар деген пікір орын алды. Алайда, шын мәніндегі нақтылық бұл ұғымның негізсіз екендігін көрсетті. Керісінше, экономика дамуының түбегейлі бетбұрысы кезеңінде айрықша айқын болды, Қазақстанның нарық қатынасының орнығуы жағдайында, мемлекет тарапынан экономикалық процестер мен шаруашылық субъектілеріне тиімді әрекет қажет. Қазіргі танда нарықтық механизм, экономикалық дамудың бір ғана мүмкіндігі бар тиімді реттеудің тамаша механизмі ретіңде қарастырылмайды. Сонымен, мемлекеттік реттеу экономиканың бөліп алғысыз элементі болып табылады. Ол жалпы экономиканың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз ету және макроэкономикалық теңгерілімге қол жеткізу мақсаты арқылы қоғамдағы экономикалық процестерге мемлекеттік басқару органдарының ықпал етуін білдіреді. Мемлекеттік реттеуді, мемлекеттік құқық органдары іске асыратын заңнамалық, атқарушылық және бақылау сипатыңдағы мемлекеттік шаралар жүйесі ретіңде қарастыру қажет. Нарықтық экономикада мемлекет орындауы тиіс қызметтерді ескере отырып, оның реттеуші ықпалы келесідей бағыттармен жүзеге асырылады:

    -    шаруашылық қызметінің негізгі  нормаларын өңдеуге және қабылдауға  бағытталған заң шығару қызметі;

    -    шаруашылық субъектілерінің қызметін  құрумен және тоқтатумен байланысты  әкімшілік қызмет;

    -    алдағы уақытта жалпы елдің, сондай-ақ оның жеке аймақтарының индикативтік жоспарларын және болжамдарын өңдеу кезінде оның өзгеру мүмкіндігі және экономикалық ахуалы туралы шаруашылық субъектілерін хабардар етуге байланысты ақпараттық қызмет;

    -    жалпыұлттық мақсатта ірі мекемелердің, аймақтық қалыптасулардың және салалардың қызметін реттеуге бағытталған реттеуші қызмет;

    -    қолданыстағы заңнаманың бұзылуын алдын алу мақсатында мекеменің ағымдағы қызметін бақылау. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ Қазақстандағы муниципалдық  көліктік басқару

2.1.Қазақстан  Республикасының   көлік  және  байланысы, басқарылуы 

       Атап айтқанда, темір жол саласын  қайта құрылымдау жұмыстары толығымен  аяқталып, осы сала магистралды  жүйесінің желісі жетілдіріліп  келеді. Әсіресе “Достық” бекеті арқылы жүк өткізу қуаты арта түскен. Елімізде алғашқы рет қолға алынған Астана –Бурабай 6 жолақты автобанның құрылысы аяқталуға таяу. Батыс Еуропа – Батыс Қытай халықаралық транзиттік автокөлік дәлізін салу жобасы жүзеге асырыла бастады. “Ақтау” халықаралық сауда  портының тасымалы қуатын жылына 23 миллион тоннаға жеткізуге мүмкіндік туып отыр. Сол сияқты “Баутино” мен “Құрық” порттарын іске қосу қолға алынады. Ал ұлттық әуе тасымалының паркі жаңартылып, авиациялық қызмет көрсету еуропалық стандарттарға сәйкес болары да назардан тыс қалған жоқ. Жалпы көлемі 30 миллиард АҚШ долларын құрайтын 80 ірі инвестициялық жобаларды жүзеге асыру жоспарланып отырса, биыл құны 125 миллиард теңгелік концессиялық жобалар бойынша байқау ресімдері аяқталып та қалған. 2008-2010 жылдары жүзеге асырылатын концессиялық жобалар құны 296 миллиард теңгеге бағаланып отыр.

     Ақпараттандыру  және байланыс агенттігінің төрағасы К.Есекеев “Электроны Үкіметті жүзеге асыру нәтижесі” атты баяндамасында  электрондық жүйе бойынша құжаттар айналымы  25 мыңға жететіндігін мәлім етті. Қазір бұл көрсеткіш 14 мыңның деңгейінде екен. Төрағаның сендіруінше, жүйе куәландыру орталығынсыз жұмыс істемейді. Өйткені құжаттар электронды сандық қол қоюды куәландыру қажет. Келесі жылы азаматтарға осындай қол қою арқылы электронды қызметтер кеңінен көрсетіле бастамақ. “Ұлттық реестрлер туралы” Заңның күшіне енуіне орай жылжымайтын мүлік, жеке және заңды тұлғалар жөніндегі базалар ашылған. Енді азаматтар кімнің артында қандай жылжымайтын мүлік тұрғандығын еркін біле алады. Бұдан басқа да көптеген электронды көрсетулер жүзеге асырылады. Бүкіләлемдік Даму және қайта құру банкінің Астанадағы өкілі С.Шаталов Қазақстанға БДҚБ тарапынан 28 инвестициялық жобаға 2,5 миллиард доллар бөлінгендігін ерекше атап өтті. Соның басым бөлігі осы көлік саласына тиесілі. Бұдан басқа консультациялық-кеңестік қызметтер мен өзге де салаларда байланыстар орнаған. Еліміздегі Ислам даму банкі өкілдігінің директоры Ник Зайнал Абидин өз сөзінде Қазақстанның аймақтағы рөлін ерекше атады. Оның сөзіне қарағанда, еліміз инфрақұрылымды дамыту арқылы бүкіл аймақты өркендетуге үлес қосуда. Бұл аймақтық ынтымақ­тастықты алға жылжытып қана қоймай, сонымен қатар тиісті салалардағы байланыстарды да арттыра түседі. Осылайша Қазақстан 10 жыл ішінде алдағы  20 жылға дейінгі дамудың іргетасын қалап отыр. Қазіргі таңда Қазақстан Ресей, Қытай және Еуропалық одақ сияқты елдер арасын байланыстырушы болып отыр. Осы ретте ИДБ Қазақстанға барынша қол ұшын беруге дайын, деді өкілдік директоры. Негізінен аталған даму институты Алматы – Астана, Астана – Қарағанды арасын жалғайтын жол құрылысы жобасына қатысқаны белгілі. Осындай жобаларға әрі қарай да көмек көрсетуге дайын екендіктерін білдірген исламдық банк өкілі Батыс пен Шығысты жалғайтын дәліздің құрылысына қатысуға да ниетті екендіктерін байқатты. Оның себебін ол аймақтағы Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан сияқты елдердің де дамуы қажеттігімен байланыстырды. “TERA Іnt. Grup” компаниясының (Орталық Азиялық аймақтық экономикалық ынтымақтастығының консалтингілік компаниясы) президенті Азил Гезен аймақтық көлік жүйесінің бәсекелестігін арттыру мақсатында бірқатар жұмыстар атқарылып жатқандығын жеткізді. Достық – Алашанқай бағытында осыдан он жыл бұрынғы тасымалдың дәл қазіргідей ауқымға ие болғанына таңдана отырып, ол бұл көрсеткіштің 15 миллион тоннаға жеткенін ерекше екпінмен атап өтті. Аталған аймақтық экономикалық ынтымақтастық ұйымына елімізден өзге Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Ауғанстан, Әзірбайжан және ҚХР-дың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданы кіреді. Сондықтан да мұндай аймақтық көліктік жүйе инфрақұрылымының дамуы еліміз үшін ғана емес, осы аталған елдер үшін де тауарлар алмасуға серпін береді.       

     Мәжіліс барысында белгілі болғандай, инфрақұрылымды біртұтас транзит жүйесіне айналдыру  мақсатында, “Бәсекелестікке қабілетті 50 елге апаратын жол” атты инфра­құрылымдық мегажобаны жүзеге асыру жоспарланып отыр. Оны Көлік және коммуникация министрлігі Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен бірлесіп дайындаған. Соңынан сессиялық мәжіліс қорытындысы бойынша қарар қабылданды. 

2.2 Көлік саласының  мемлекеттік саясаты 

     Еліміздің 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясы  аясында жүзеге асырылуда. Мұнымен  қоса, саланың алдындағы ірі міндеттер  Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы жылғы ақпан айында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында кеңінен көрсетілген. Таяуда осы міндеттердің жүзеге асырылу барысы жайындағы мәселе министрліктің алқа мәжілісінде қаралды.

     Жолдауда  «Теміржол және автомобиль инфрақұрылымдарын  салу мен жаңғыртуды қамтамасыз ету  қажет» деп атап көрсетіліп, автомобиль жолдарын дамытуға байланысты нақты міндеттер қойылды. Сондай-ақ «30 корпоративті көшбасшы» бағдарламасына сәйкес, атқарылатын істер көрсетілді. Биыл осы іргелі жұмыстарды орындауға кедергі болып жүрген заңнамалық және нормативтік базаларға едәуір өзгерістер енгізілді. Яғни саланың инфрақұрылымын дамытуға кең өріс ашылды.

     Стратегияның  аясында жалпы сомасы 30 миллиард АҚШ долларының 80-ге жуық инвестициялық  жобасын жүзеге асыру жоспарлануда. Оның ішінде сомасы 2,7 миллиард долларға бірқатар концессиялық жобаларды іске асыру көзделуде.

     Таяу  жылдары 1600 шақырымдай жаңа теміржол салынып, 2700 шақырым теміржол электрлендірілмек. 50 мың шақырым автомобиль жолы жаңадан  немесе қайта салынады. Сондай-ақ алдағы уақытта азаматтық авиацияны, оның ішінде әуежайлар мен авиакомпанияларды, теңіз және өзен көлігі, автомобиль көлігі салаларын одан әрі дамыту міндеті тұр.

       Сонда ғана түпкі нәтижеге  қол жеткізу мүмкін. Бүгінгі күнде  Көлік және коммуникация министрлігі  өз жұмысын көлік саласын нарық  жағдайы және ашық жеке инвестицияға бейімдеп, толық қалыптасуына бағыттады.

     2006 жылы еліміздің 2015 жылға дейінгі  Көлік стратегиясы осыған байланысты  қабылданған болатын. Осы стратегияға  сәйкес, көлік саласы ірі инвестициялық  жобаларды іске асыруға бет  бұрды. Қазіргі кезде бірқатар инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру жұмыстары басталып кетті.

     Қазақстанда тұңғыш рет концессия жүйесі бойынша  салынып жатқан Шар – Өскемен  жаңа теміржол желісінің құрылысы бітуге таяу қалды. Ел аумағынан тыс шығуына, соған сәйкес Ресеймен екі аралық кеден және шекаралық бақылаудан өтуді болғызбайтын Шар – Өскемен теміржол учаскесінің құрылысымен Қазақстанның солтүстік-шығыс жағында ұлттық теміржол желісінің қалыптастырылуы аяқталды.

     Қазіргі таңда Үкімет Қаулысымен бекітілген орта мерзімді кезеңге, яғни 2007-2009 жылдарға арналған концессияға беруге ұсынылатын нысандар тізбесіне сәйкес, Маңғыстау – Баутино, Ералиев – Құрық, Қорғас – Жетіген теміржол учаскелерін салу және Мақат – Қандыағаш теміржол учаскесін электрлендіру бойынша жұмыстар басталды.

     Биылғы  жылдан бастап Қазақстан, Түрікменстан және Иранды жалғайтын Өзен – Берекет  – Горган жаңа теміржол желілерін  салу және Алматы – Ақтоғай, Ақтоғай  – Достық және Ақтоғай – Мойынты  учаскелерін электрлендіру бойынша  жұмыстар жүргізілуде. Осы жобалардың барлығы мемлекеттік және жеке сектор әріптестігі жолымен жүзеге асырылады.

     Салынатын жаңа теміржолдар экономика және көлік саласындағы мемлекетіміздің  тәуелсіздігін күшейтеді және теміржол тасымалының уақыты мен арақашықтығын  азайтады.

     – Еліміз Бүкілдүниежүзілік банкпен Азия елдерін Ресей мен Еуропамен жалғастыратын «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» жобасын іске асыруды бірлесіп қаржыландыру туралы келісім жасады. Бұл жобаның экономикалық жағынан тиімділігін шамалап болжауға болады. Осы мәселе жайында әңгіме өрбітсеңіз.

     – Бұл – көпшіліктің көкейінде  жүрген және үлкен үміт күтіп отырған  жоба. Елбасы Жолдауында ерекше атап көрсетілген  Батыс Еуропа – Батыс Қытай  халықаралық транзиттік көлік дәлізін  салу eліміздің жол кұрылысы саласының  алдында тұрған ғасырлық жоба болып есептеледі. Бұл көлік дәлізінің еліміздің экономикалық дамуына тигізетін игі ықпалы аса зор. Сондықтан да Елбасы осы көлік дәлізін салуға ұлттық маңыз бepіп отыр.

     Бұл көлік дәлізінің құрылысы өткен  жылдан бepі қолға алынған. Қaзіp осы дәліздің ұзақтығы 215 шақырым Қарабұтақ – Ырғыз учаскесінде құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Үстіміздегі жылы 12 жобалау ұйымдары осы дәліздің 1882 шақырым жол кұрылысын салу жөніндегі жобалау-сметалық жобасын әзірлеуде. Бұл жобаның жалпы құны – 935 миллиард теңге. Жоба толық жүзеге асырылу барысында 2552 шақырым автомобиль жолы қайта салынады.