Менеджмент негіздері

Жапонияда Жобаларды  және бағдарламаларды басқару әдіснамасы (Р2М) елді әлеуметтік-экономикалық дамытудың  мемлекеттік стратегиясын әзірлеу  барысында пайдаланылған. Жобаларды  басқарудың жапондық қауымдастығының (JPMF) мәліметтері бойынша барлық инвестициялық-құрылыс жобалары жобаларды  басқару технологияларының көмегімен  бағаланып, жүзеге асырылады.

 Халықаралық сарапшылардың  мәліметтері бойынша ЖБ-ның қазіргі  әдіснамалары мен құралдарын  пайдалану жобалар мен бағдарламаларды  жүзеге асыруға кететін уақыттың 20-30 пайызын және шамамен 15-20 пайыз  қаражатты үнемдеуге жағдай жасайды. 

4. ҚР-да жобалық  менеджментті қолдану қажеттігінің  негіздемесі 

Елдің экономикалық жағдайын оңалдыру бойынша Қазақстан  Республикасы Үкіметінің жоспарлы әрекеттері, өсім үсітіндегі несиелік рейтинг, Қазақстанның әлемдік экономикаға белсенді интеграциялануы  мемлекеттік және халықаралық бағдарламалар  мен жобаларды іске асыру жолымен  қол жеткізілуде. Ең жаңа басқарушылық технологияларды қолдану мемлекетті, бизнес пен қоғамды одан әрі дамытуға ықпал етуі тиіс. Халықаралық озық сарапшылардың бағалауы бойынша  жобалар мен бағдарламаларды  басқарудың осы заманғы технологияларын  кеңінен қолдану жалпы ел экономикасының тиімділігін кем дегенде 15-20 пайызға  арттырады. Жобалық басқаруды кеңінен  қолдану аз уақытта (2-3 жыл) Қазақстан  Республикасының Үкіметі басымдықтар  деп белгілеп отырған бірқатар міндеттерді  шешуді айтарлықтай тездетеді.

Қазіргі уақытта  Қазақстанда жобаларды басқару  тәжірибесін қолдануда алғашқы  қадамдар ғана жасалуда. Республика үшін, әсіресе, ҰИС қалыптастыру, әлеуметтік жобаларды іске асыру және жер қойнауын пайдалану, құрылыс салаларында, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласында жоғары технологиялық өндірістерді құру барысында жобаларды кәсіпқой басқаруды қолдану өзекті болып табылады.

Алайда, қазіргі уақытта  Қазақстанда мемлекеттік жобалар  мен бағдарламалардың 60 пайыздан астамының  мерзімдері бұзылып, іске асыру нәтижелері ойдан шықпай жатады. 

5. ҚР-да жобалық менеджментті дамытудың басты алғышарттары 

Қазақстанда жобаларды  басқарудың осы заманғы технологияларын  ілгерлету экономикалық өсімге бағытталған  білімді трансформациялайтын ұлттық инновациялық жүйені құру үшін қажет  етерлік алғышарттарды талап  етеді. Қазақстанда осы процестің  басты базисі, сөзсіз, микроэкономикалық  алғышарттар болып табылады. Оған өндірістің меншік құқығы мен салалық  құрылымын өзгерту, сондай-ақ Қазақстан  экономикасын жаңа әлемдік шаруашылық байланысқа жұмылдыратын геосаяси жағдайдың  өзгеруін жалғастыру енеді. Дамудың  тұрақты макроэкономикалық параметрлері және ҚР Президенті қойған ҰИС қалыптастыру міндеттері аясында республика экономикасындағы интеграциялық процестердің жоғары белсенділігі елде жобалық менеджментті дамыту ісінде қуатты серпін жасау  үшін, сөзсіз, оңтайлы мүмкіндіктер беруде.

Алдағы жылдарда Қазақстан соңғы өнімдер экспортына бағытталған өндірісті белсенді дамытып, машина жасау, металлургия, химия  және агроөнеркәсіп саласында бірлестіктегі  өндіріс орындарын құруы қажет. Қазақстанда жеке бизнеске қолдау көрсету  үшін және оның тауарлары мен қызметтерін  әлемдік нарыққа шығару үшін арнайы құрылымдар құрылуда. Сөйтіп, Қазақстанда  жобаларды басқаруды дамыту үшін макроэкономикалық жағдайлар қалыптасқан, ал олардың өзектілігі алда тұрған мемлекеттік мінждеттерге байланысты.

Алғышарттардың екінші тобы – дамудың басты құралы ретінде  жобаларды бақаруда жаңа әдіс-тәсілдерді қабылдауға әлеуетті әлеуметтік ортаның  болуы. Осы ортадан тек оқытушылар корпусын ғана қалыптастырып қоймай, өмірдің барлық салаларында жаңа білім мен тәжірибе таратушыларды  қалыптастыруға болады. Осы ортаның  өмір сүруі қазақстандықтардың жоғары біліміне қатысты, ЖОО-лардың профессорлық-оқытушылық білікті құрамы мен ғалымдардың  болуымен шарттасады. Сонымен қатар, саны қазірдің өзінде 15000-нан асып түсетін  үкіметтік емес бірлестіктер өкілдерінің  ортасы осы ортаны толықтыра түседі. Ендеше, Қазақстанда заманға сай  басқару технологияларын енгізу үшін қажетті зияткерлік әлеует қалыптасқан  деуге болады.

АҚШ, Батыс Еуропа және Жапония елдерінде жобалық  менеджментті енгізу процесінің динамикасына жасалған талдау ол Интернет-ресурстарды  кеңінен қолдана отырып, дамыған  ақпараттық-коммуникациялық технологиялар  аясында жүзеге асырылғандығын көрсетеді. Осыған байланысты дамыған ақпараттық-коммуникациялық  технологиялардың болуы елде осы  заманғы жобалық  менеджментті ілгерлетудің алғышарттарының үшінші тобы болып  табылады.

Қазақстанда ақпараттық-коммуникациялық  технологиялар (АКТ) саласында даму процесі серпінді жүруде. Алайда, жобалық  менеджментті дамыту процесіне әртүрлі  қатысушылардың қызметін топтастырушы интернет-ресурстар өте жеткіліксіз. Бұл тұста «Электрондық үкімет»  мемлекеттік бағдарламасы үлкен роль атқаруы тиіс. Ол бизнес және азаматтық қоғам институттарымен мемлекеттік басқару органдарының өзара әрекеттерін қамтамасыз етуге әлеуетті.

Егер бұл процесс  мемлекеттік басқарудың жоғарғы  эшелондарында қолдау таппаса, түсіністік болмаса, елде жобаларды басқарудың осы заманғы әдіснамаларын кеңінен  дамыту мүмкін емес. Осыған байланысты алғышарттардың төртінші тобы мемлекеттік  қызметшілер құзіретінің деңгейі  болып табылады. Қазақстанда мемлекеттік  басқарудың жоғарғы эшелонының өкілдері, әдетте, жобаларды басқару тәжірибесіне ие және нақты жобаларды қолданады. Бұған қоса, осы салада ұлттық стандарттардың болмауы салааралық бағдарламаларды  жүзеге асыру барысында көптеген қиындықтарға әкеп соғады.

Сөйтіп, Қазақстанда  жобалық менеджментті кеңінен дамыту үшін бастапқы алғышарттардың болуына  жасалған талдауды қорыта отырып, мұндай алғышарттар елімізде бар деуге  болады. Алайда, жобалық менеджментті одан әрі дамытудың міндеттері аясында  оларды қайта ой елегінен өткізу қажет. Шындап келсек, бұл іс елді индустриализациялаудың жоспарланған қарқынынан әлдеқайда  кенже қалуда.   

6. Жобалық менеджметті дамыту жолындағы негізгі кедергілер

Институционалдық  жоба ретінде жобалық менеджментті дамыту жолындағы кедергілерді талдау үшін төрт аспектіні бөліп қараған  жөн: қаржылық, клиенттік, «ішкі бизнес-процестер», «персоналды үздіксіз оқыту және дамыту».

Қаржылық аспектінің басты проблемасы Қазақстанда келесілердің болмауында:

- мемлекеттік бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асырудың Жобаларды басқару стандарттарына негізделген мониторинг жүйесі;

- жобалық менеджментті дамыту процесін бюджеттік қаржыландыру жүйесі.

Халықаралық тәжірибе келесіні көрсетіп отыр: ANSI EVMS 749 стандарттары тектес жобаларды интеграциялай  басқару әдіснамаларын қолдану  ғана жобаларды мемлекеттің мүддесінде жүзеге асырудың ашықтығын қамтамасыз етеді, шығындарды айтарлықтай қысқартады және жобалардағы сыбайластықты  жояды.

Мемлекет басшысы  өзінің Қазақстан халқына жолдаған «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Жолдауында: «Елдегі әрбір индустриалды жоба тек жергілікті биліктің ғана емес, сондай-ақ қоғамның айрықша бақылануына  алынуы тиіс», - деген болатын.

Клиенттік аспект Қазақстанның 16 миллион халқы үшін Жобаларды  басқару саласын реттейтін бірнеше  халықаралық және шетелдік стандарттар  бір мезгілде қолданылады. Ал, Қытайда 1,3 миллиард адамға бір ғана C-PMBOK стандарты  қолданылады. Жапония, АҚШ, Австралия, Ұлыбритания және Швейцарияда да өз ұлттық стандарттары бар. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында (2010 жылғы) жалпы инвестиция көлемі 6,5 триллион теңге 162 ірі жобаны іске асыру міндеті  қойылған, бұл елдің ІЖӨ-нің бестен екі бөлігінен асады. Бұл міндетті шешу үшін, әрине, көптеп жоғары білікті  жобалық менеджерлерді дайындауды талап етеді.

Бүгінгі таңда Үдемелі  индустриалды-инновациялық дамудың  мемлекеттік бағдарламасы мен Бизнес жол картасы 2030 жүзеге асыру ісінде жобалар мен бағдарламаларға  кәсіпқой басшылық жасау басты фактор екеніне қарамастан, басшылық етуге  және жобалар мен бағдарламаларды  жүзеге асыруға қатысты мамандықтар  Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің мемлекеттік реестрінде болмағандықтан елімізде жобалық менеджмент мамандығына  қызығушылық төмен қалуда. Алайда, нақ жобалық менеджерлер ғана іс жүзінде клиенттердің мүддесін сақтап, оларға барынша құндылық беруді қамтамасыз ете алады.

Ішкі бизнес-процестер. Жобалық менеджментті дамытудың  ұйымдар мен компаниялардың технологиялық  жетілуін арттырудың басты тежегіш  факторы Жабаларды басқару бойынша  стандарттардың болмауы болып табылады. ҮИИД және Бизнес жол картасы 2030 мемлекеттік  бағдарламалары аясында жобаларды  іске асытруға кірісе отырып, Қазақстан  «жоба», «жобалар мен бағдарламаларды  басқару» ұғымдарын мемлекеттік  деңгейде нормативтік құжаттармен  бекітіп алған жоқ. Ұлттық стандарттың  болмау жағдайында әлемдік тәжірибеде қолданылып жүрген жобаларды басқарудың қайсысын Стратегия – 2020-ны жүзеге асырушыларға қолдану ұсынылады. ҮИИД бағдарламасында тек операциялық (өндірістік) қызметтерді реттеуге қатысты технико-технологиялық стандарттарды  жетілдіру жоспарланған.

Сонымен қатар, жобалық  басқару әдістемелерін стандарттау  мамандарды дайындау және жобаларды  одан әрі жүзеге асыру шығындарын айтарлықтай азайтады.

«Персоналды үздіксіз оқыту және дамыту» аспектісі. ҮИИД мемлекеттік бағдарламасы мен Бизнес жол картасы 2020-ны іске асыру аясында  жоғары білікті жобаларды басқарушылар тапшылығы өсе түсуде. Қазіргі  уақытта мемлекет орасан зор ресурстарды  Жобаларды басқару саласында  сертификаты жоқ отандық  мамандарға немесе өз жұмыстарында ағылшын тіліндегі  стандарттарды пайланатын шетелдік мамандарға сеніп тапсыруға мәжбүр. Бұл ағылшын терминдерін мемлекеттік  және орыс тілдерінде бірыңғай түсініп, қолдануға айтарлықтай кедергі  келтіріп отыр.

ҮИИД мемлекеттік  бағдарламасында индустриализациялаудың аймақтық картасына енгізілген жобаларды  іске асыру үшін 186 мамандық бойынша  кадрлар дайындау және біліктілікті арттыру іс-шаралары қарастырылған. Кадрларды дайындау және тұрақты  жұмыс орындарын ашу бойынша  мемлекеттік тапсырыстарды мамандандырылған сервистік ұйымдар, мемлекеттік  және жеке меншік білім беру құрылымдарының арасында жайғастыру белгіленген.

Алайда, Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімнің мемлекеттік классификаторына 2008 жылы енгізілген «Жобаларды басқару» мамандығы  бойынша  дайындық тек екі жоғары оқу орнында ғана жүргізіліп, мемлекеттік  білім беру гранттарының саны 20-дан  аспайды. Әлемнің барлық ірі жоғары оқу орындарында жобалық менеджерлерді  дайындау қарқынды жүргізіліп отырғанын  әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Бізге  ірі сыртқы инвестицияларды тартудың нәтижесінде Жобаларды басқарудың өзіндік дербес әдісі бар батыс  топ-менеджерлерінің ағымы көбеюі мүмкін. Бұл қазақстандық жобалық  менеджменттің бәсекеге қабілетін  арттыруда тиімсіз.

Батыс компаниялары қолданатын әдістер, көп жағдайда, жабық  сипатқа ие және қазақстандық серіктестер  үшін барынша тиімділікті олар мақсат етпейді.

Озық жоғары оқу  орындары арқылы, сол сияқты жобалық  менеджерлердің біліктілігін арттыру  үшін арнайы ашылған орталықтар арқылы елде жобалық менеджерлерді көптеп дайындауды ұйымдастыру бойынша  нақты әрекеттер жасау талабы туындауда.

Халықаралық жобалық  менеджмент орталықтары жобалық  басқару саласында мамандар дайындауға қатысты қазақстандық оқу бағдарламаларын  аккредиттеу процесін ҚР Білім және ғылым министрлігі бақылауға  алуы тиіс.  

7. Тұжырымдаманың мақсаттары мен міндеттері 

Стратегиялық жоспар 2020 бағдарламасын жүзеге асырудың және елдің бәсекеге қабілетін арттырудың маңызды құралы ретінде мемлекет пен қоғамның барлық өмір саласында  жобалық менеджментті дамыту жөніндегі  нормативтік-заңнамалық, әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастыру-әдістемелік қызметті қарқындату осы Тұжырымдаманың мақсаты  болып табылады.

Қойылған мақсатқа жету үшін күш-жігерді келесі міндеттерді  шешуге шоғырландыру ұсынылады:

1. Мемлекеттік құрылымдардың, азаматтық қоғам мен бизнес назарын басқарудың осы заманғы технологияларын белсенді дамыту қажеттігіне тарту;

2. жобаларды басқару бойынша ұлттық стандарттарды әзірлеп, қабылдау үшін және оны салалық ерекшеліктерге бейімдеу үшін жайлы құқықтық базаны қалыптастыру, бұл үшін РМІ жобаларын басқару институтының (АҚШ) тәжірибесін қолдану ұсынылады. Бұл институт мамандандыру жолын таңдап, РМВОК жобаларын басқару стандарттарын кеңейтіп, онда келесі салаларды айқындады: үкімет тарапынан жобаларды басқару - Government extension to PMBOK, құрылыс саласындағы жобаларды басқару - Construction extension to PMBOK, бағаларды басқару – Practice Standard for Earned Value Management, жұмыстардың иерархиялық құрылымын жасау – Practice Standard for Work Breakdown Structures және т.б.;

3. келесілерді пайдалана отырып, түрлі халық санатын (мемлекеттік қызтетшілер, білім беретін оқытушылар мен жаттықтырушылар, ЖОО студенттері, бизнес құрылым басшылары, ҮЕҰ және т.б.): белсенді оқыту әдістері (Action   Learning); коучинг және бағалау (Coaching   and  Assessment); тыңдармандарға кеңес беру (Peer  to  Peer); ұқсас жобаларды жүзеге асыру тәжірибесімен алмас әдістері; жобалық басқаруды енгізген компаниялардың тәжірибелі мамандарының немесе күрделі жобалар басшыларының шеберлік сабақтары; интернет-конференциялар;

4. ҚР озық оқу орындары мен Қазақстанның мемлекеттік қызмет академиясы жанынан жобалық менеджментті дамыту және мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында орталықтар ашу;