Муниципалдық менеджмент теориялары

>    ҚР  Ұлттық  банкінің  саяси  тәуелсіздігінің  көрінісі  ретінде Ұлттық  банк  пен ҚР  Үкіметі арасындағы  формалды  байланыстардың  жоқтығын, кадр  мәселесіндегі тәуелсіздігін атауға  болады. Заң бойынша ол  тек ҚР  Президенті  мен Парламентіне  ғана  есеп  береді. Оның  қызметіне республикалық  және  жергілікті  атқарушы   органдар  араласа  алмайды.

    Өз  құзыретінің  мәселелері   бойынша  ҚР Ұлттық  банкі  мемлекеттік  биліктің  орталық  органдарына  және  олардың   аумақтық  органдарына,  жергілікті  билікке,  сондай-ақ  заңды  және  жеке  тұлғаларға  міндетті   нормативтік  актілер  шығарады.

    ҚР  Ұлттық  банкі  екінші  деңгейдегі  барлық   банктерге   олардың  қызметін  реттейтін  бірыңғай    нормативтер  мен  талаптар  белгілейді.  

1.2 Банк  жүйесін, банктерді  жіктеу 

    Орындайтын  операцияларының  сипатына  қарай  банктер  әмбебап  және  мамандандырылған  болып  бөлінеді. Әмбебап  банктер    банктік  операциялардың кең  ауқымын орындайды: кредит беру, депозиттік, валюталық  және  инвестициялық  операциялар, экономиканың  салаларында  заңды  және  жеке  тұлғалармен қолма-қол ақшасыз есеп  айырысуларды, басқа дәстүрлі  және  қазіргі заманғы операцияларды жүргізу. Қазақстанның  барлық екінші  деңгейдегі  коммерциялық  банктері  әмбебап болып табылады. Банктердің  әмбебаптық  мәртебесі  қызметтерді әртараптандыру  арқылы тәуекелді кемітіп,  клиенттерге кешенді қызмет  көрсетуді қамтамасыз  етеді.

    Мамандандырылған  банктер    өз  қызметін бір  немесе  бірнеше  банк  операциялары  арқылы    бір  немесе  бірнеше   салаға  қызмет  көрсетумен  шектейді.  Оларға  Қазақстан  Инвестициялық  банкі  сияқты инвестициялық  банктерді,  мемлекеттік  банктерді, Қазақстан  Даму  банкін және  Қазақстан  тұрғын  үй  құрылыс  жинақ   банкін  жатқызуға  болады.

    Меншік  түрі  бойынша  банктерді  мемлекеттік (ҚР-да  2), жекеменшік  коммерциялық (33), шет  елдік  капитал  қатысатын  (6)  деп  бөлуге  болады.

    Қызмет  ауқымы  бойынша  банктер  ірі,  орташа  және  шағын  банктер  болып   бөлінеді. Қазақстанда  ірі  банктер  санатына  шартты  түрде  3  банк (Казкоммерцбанк, Тұран  Әлем банк, Халық  банкі)  қосылғанмен, оларды  халықаралық  стандарт  бойынша  ірі  банктерге  жатқызуға  болмайды. Олардың  қаржылық  қоры  1  млрд  АҚШ  долларына  жетпейді.

    Орташа  банктерге 5-6  банк  жатады (АТФбанк, Центркредитбанк, Нұрбанк, Альянсбанк, Евразиябанкі), қалғандары  ұсақ  банктер.

    Халықаралық  банк  тәжірибесі  банк  жүйесінің  бірнеше  түрін  біледі:

• орталықтандырылған  бөлуші  банк  жүйесі;
• нарықтық  банк  жүйесі;
• өтпелі  кезең  жүйесі.

    Орталықтандырылған  бөлуші  банк  жүйесі  бұрынғы КСРО-да  және  социалистік елдер жүйесінде болды. КСРО-да  ол  бір деңгейлі  болды және  оның  басында КСРО  Мемлекеттік банкі тұрды, ал  банктік емес  мекемелер болмады. Мемлекеттік банк  елдің бірыңғай  эмиссиялық, кредиттік  институты болды. Онда барлық  кредит ресурстары орталықтандырылып бөлінеді.

    Нарықтық  банк  жүйесі  мемлекеттің  банктерге  қатысты  монополиясының  болмауымен  сипатталады. Нарықтық  шаруашылықта  басқару  жүйесі  орталықсыздандырылған  банктердің  үлкен  шоғыры  жұмыс  істейді. Олардың  арасында  эмиссиялық  және  кредиттік  функциялар  бөлінеді. Коммерциялық  банктер  мемелекеттің  міндеттемелеріне  жауап  бермейді,  сондай-ақ  мемлекет  те  коммерциялық  банктердің  міндеттемелеріне  жауап  бермейді.

    Өтпелі  кезең  жүйесіне Шығыс  Еуропа  мен  посткеңестік мемлекеттердің,

соның  ішінде  Қазақстанның  қазіргі  заманғы  банк  жүйелерін  жатқызамыз. Бұл  жүйені  дамып  келе  жатқан   банк  жүйесіне,  өнеркәсіптік  тұрғыда  дамыған  елдердің  банк  жүйесіне  телуге  болады. Банк  қызметінің  нормативтік  және   заңнамалық  базасы  ылғи  да  өзгеріп  отырады, банктер  саны,  жалпы  банк  жүйесінің  құрылымы  ұдайы  өзгерісте  болады.

    Банк  жүйесінің  дамуы  елдегі   экономикалық  қатынастардың  дамуына  және  саяси жағдайға  тәуелді болады.

    Банк  қызметі  қандай  мөлшерде  реттелетініне  байланысты  банк  ісін  ұйымдастырудың  екі  типі  ерекшеленеді:

• мамандандырылған  банк  ісі, банктер  мен  банктік  емес  мекемелердің  операциялары  арасында  қатаң  шегара  болады, соңғыларға  заңдар  негізінде тыйымдар  мен шектеулер қойылады;
• кредит институттарының барлық түрлеріне дерлік қаржы-кредит  қызметтерінің алуан түрлерін  жүргізуге мүмкіндік беретін әмбебап банк ісі.

    Өз  қызметін  әртараптандыру және клиенттерге неғұрлым жоғары  қызмет көрсету деңгейіне жетуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы банк технологияларын қолдану арқылы инвестиция тарту, ауқымды қаржы мүмкіндігіне ие болу, сенімділікке жету үшін банктер іріленуге, капиталдануға  ұмтылады. 
 
 
 
 
 

    II   Банк  жүйесін   мемлекеттік   реттеу.

    2.1  Банк    жүйесін   реттеу  мен   қадағалаудың  мәні, қажеттілігі   және  мазмұны 

    ҚР-ның  банк  заңнамасында  банктердің  қаржылық  тұрақтылығын  қамтамасыз  ету, олардың  депозиторларының  мүдделерін  қорғау, сондай-ақ  ҚР  ақша –кредит  жүйесінің  тұрақтылығын  сақтау  үшін  Ұлттық  банк  пен  ҚНА  банк  қызметін  реттеуді  жүзеге  асырады  деп  атап  өтіледі.

    Банктер  қызметін  реттеу  жекелеген  банкке  қатысты да, сондай-ақ  жинақталған  негізде  де, яғни  банк  топтарына  қатысты  да  жүзеге  асырылады. Жинақталған қадағалау  тәртібін  Ұлттық  банк пен ҚНА  жасайды.

    «ҚР-ның  Ұлттық  банкі  туралы»  ҚР  Заңында  Ұлттық  банктің  реттеуші  функциялары  ҚР  ақша-кредит  жүйесінің   тұрақтылығын  сақтауға, банк  кредиторларының, салымшылары  мен  клиенттерінің  мүдделерін  қорғауға  бағытталғаны  атап  көрсетіледі [15].

    Бұдан жекелеген банктің  заңдар  мен  Ұлттық  банктің, ҚНА-ның нормативтік  құжаттарын  сақтамауы  тұтастай  алғанда  банк  жүйесінің  тұрақтылығына теріс әсер ететіні, салымшылардың, кредиторлар,  инвесторлардың мүдделеріне жағымсыз ықпал жасайтыны көрінеді. Мәселе  банктердің  сатушылары мен  сатып  алушылар, кредиторлар мен  инвесторлардың  арасындағы  делдалдар  болып  табылуында. Олар  ерекше  институттар  болып   табылып, кредиторлардың, салымшылар  мен клиенттердің  бөтен  ақшасын  пайдаланады. Банктердің  пассивтеріндегі  меншікті  қаржысы 8-10%-ды  ғана  құрайды. Мәселе  банктердің  жарым-жарты резерв  жағдайында  жұмыс істеуінде. Бұл әр  банк  өз пассивтерін  қамтамасыз  ету   үшін  өз  міндеттемелерінің  шағын  ғана  бөлігін  құрайтын өтімді  қаржының  ең  қажетті  минимумын  ғана  ұстайды  дегенді  білдіреді. Әдетте  баланс  пассивінің  90%-на  дейіні, яғни оның  ресурстары  бөтен ақша, кәсіпорындардың, компаниялардың, фирмалардың, жеке  адамдар мен мемлекеттің резервтері  болып табылады  және  олар  банктегі  есеп  айырысу шоттарында  және  ағымдағы  есептерде сақталады.

    Бұл  жағдай   мемлекет  тарапынан  банк  қызметін  реттеу  қажеттігін   түсіндіреді  және  банк  реттеуі  мен  қадағалауының  басты  мақсаты  салымшылар  мен  кредиторлардың  мүдделерін  қорғау, банк  жүйесінің  тұрақтылығын  сақтау  болып  табылатынын   көрсетеді.

    «ҚР-ның  Ұлттық  банкі  туралы», «ҚР-ғы  банктер  мен банк  қызметі туралы», «ҚР-ның Қаржы нарығын және  қаржы ұйымдарын реттеу  мен қадағалау агенттігі туралы» ҚР  Заңдарында, оларға  енгізілген  өзгертулер  мен толықтыруларда «реттеу»  мен «қадағалау» терминдері  бірге және  бірдей  қолданылады [16]. Алайда әдебиеттерде, банк ісіне арналған оқулықтарда мұның  дұрыстығы  жөнінде  мәселе көтеріледі. Бұл  терминдердің  мазмұндарында  нақтылықтың  жоқтығы, олардың  бірдей  немесе бөлек  мағынадағы түсінік  пе, жоқ  па  деген  сауалдар  қойылады. Қисын  тұрғысынан  алғанда  бірінші  орында  қадағалау,  яғни  банктің  және  оның  қызметкерлерінің  заңнама  нормаларын, Ұлттық  пен  ҚНА-ның  ережелері  мен  нұсқауларын  сақтауын  бақылау  мақсатында  банк қызметінің  барлық  параметрлерін  байқау,  бақылау, тексеру  мен  талдау  тұрады. Бұл   орайда

қадағалаушы органдар банктердің оперативтік  қызметіне  араласпайды [5].

    Сапалы  да  пәрменді  қадағалау, жалпы  алғанда,  қоғамның  мүддесін  көздейтін  Ұлттық  банк  пен  ҚНА-ға  қажет. Олардың   міндеті  бүкіл банк  пен ақша  жүйесінің жұмыс істеуі  үшін  көпшілікке  бірдей  жағдайлар туғызу  болып табылады. Мұның өзі банктерге де қажет, себебі  осы арқылы  қоғамның  жүйеге  деген сенімі  қамтамасыз  етіліп, тұрақтылыққа  қатер төндіретін  тенденцияларды  ертерек  танып-білуге  мүмкіндік  туады. Қадағалау  сондай-ақ  банкаралық  рынокта  кредитор  мен  займшы  болып  жүрген  банктерге  де  қажетті  нәрсе  болып  табылады.

    Қадағалаудың  мақсаты банк  қызметінде  қателіктерді, заң  бұзушылық  пен  олқылықты  табу, осы  үшін  қызметкерлерді  жазалау  ғана  емес, кемшіліктерді  жою, болдырмау  жолдарын  нұсқау, әдістемелік  және қаржылық  көмек  көрсету  болып  табылады.

    Тексеру, талдау, қадағалау – басты  мақсат емес. Қадағалау  банкті  өз  қызметінің  өлшемдерін  өзгертуге, жаңа  бағыт  тауып, жұмыс  нәтижелерін  жақсартуға  итермелеу. Әдетте, осындай  шұғыл  шаралар  қолданбағанда  банктің, оның  клиенттерінің, жалпы  алғанда,  банк  жүйесінің  қалыпты  тірлігіне   нұқсан келіп  жатады.

    Сөйтіп, банкке  Ұлттық  банк  пен  ҚНА  тарапынан  осындай  әсер  ету  шарасы  оның  қызметін  реттеу  деп   аталады.

    Сонымен, нақты  банктің  қызметін  қадағалау  органдарының  реттеуі  қадағалау  жолымен  жүзеге  асырылып, мына  төмендегілерден  тұрады:

       - банк  жүйесінің  бір  бөлігі  ретінде  банктің  ағымдағы  жұмысын,  дамуын   сырттан  басқару, ол  бүкіл  банктерге  қатысты  банк  заңнамасында, Ұлттық  банк  пен  ҚНА-ның  нормативтік  актілерінде  көрініс  табады.

       - алынып  отырған  нақты  банктің   ағымдағы  жұмысын  және  дамуын  реттеу  Ұлттық  банк  пен  ҚНА-ның  нақ  осы  банкке  араналған  нормативтік  актілерінде  жүзеге  асырылады.

    Осыған  орай  «реттеу»  ұғымы  «қадағалау»  ұғымынан  әлдеқайда  ауқымды  болып  табылады. Реттеу – мемлекеттің  банк  жүйесін  жекелеген банктердің  жедел қызметіне араласпай-ақ  өз  органдары (Ұлттық  банк, ҚНА)  арқылы  сырттан басқару дегенді білдіреді. Реттеу  жоғары  тұрған  мемлекеттік органдардың барлық  кредиттік ұйымдар орындауға міндетті  ережелері, нұсқаулары, тапсырмалары арқылы ғана  емес, сондай-ақ  банктік  және  басқа  заңнамалар, азаматтық, салықтық  кодекстер, басқа  да құқықтық  актілер  арқылы  да  жүзеге  асырылады. Оларды  бір немесе  бірнеше  банктің  ғана  сақтамауының  өзі  жағымсыз  құбылысқа – банк  жүйесінің тұрақсыздығы  мен дағдарысына, салымшылардың, акционерлер мен клиенттердің  мүдделеріне нұқсан  келтіруге әкеліп  соғады.

    Міне, сондықтан да  мемлекеттік  органдар  тарапынан  банк  заңдарының, Ұлттық  банк   пен  ҚНА-ның  құқықтық  және  нормативтік  актілерінің  сақталуы  мен  орындалуына  деген  пәрменді  қадағалау  және  бақылау  тетігі  қажет  болады. Сөйтіп, банк  қызметін  реттеу  қадағалау  мен  бақылау  арқылы  жүзеге  асырылатынын  көреміз. Осыған  орай «реттеу»  мен  «қадағалау»  сияқты  екі  түсініктің   қосарласа  қатар  қолдануын  мазмұндық  тұрғыдан  да, әдістемелік  тұрғыдан  да  жаңсақтық  деп  санаймыз. Олардың  мақсаты  біреу, олардың екеуі  де  мемлекет  тарапынан  банк  жүйесін  сырттан  басқару  тәсілдері, алайда оның  біреуі  екіншісінен туындап жатады.

    Әлемдік   тәжірибені  және  Базель  комитетінің  банк  қадағалау  стандарттарын  есепке  ала  отырып,  банк  қадағалауы  мен  реттеуінің  төмендендегі  принциптерін  тұжырымдауға  болады:

• әмбебаптық  және  міндеттілік. Ел  аумағында  жұмыс  істейтін  кредиттік  ұйымдардың бәрі міндетті  түрде қадағалау мен реттеуге  жататын болуы керек;
• орталық  банкке  және  басқа  органдарға  (ҚНА)  тиісті  өкілеттіктерін  беріп,  қадағалау  функцияларын  заң  жүзінде  бекіту  керек;
• қадағалау  органдары  талаптарының  бірлігі. Бірыңғай  қызмет  түрлерін  орындайтын  кредиттік ұйымдарға  бірыңғай  талаптар қойылуы керек. Заң Ұлт-

тық банк пен  ҚНА-ға  экономикалық  нормативтерді  саралауға  рұқсат  береді;

-    сандық  және  сапалық  бақылаудың   бірлігі;

• бастапқы  және  кейінгі  бақылаудың  ұштасуы;
•    қадағалаудың  дистанциялық (құжаттық)  және  араласу (жергілікті  жерде   жүргізіледі) сияқты  тәсілдерін  ұштастыру;
• бақылаудың  кәсібилігі;
• сындарлы  және  жинақталған  бақылау және  т.б.

    Банктің  өмірлік  циклі тұрғысынан  алғанда  Ұлттық  банк  пен  ҚНА-ның  реттеуші  және  қадағалаушы  қызметін  мыналарға  бөлуге  болады:

• банктер  құруды  реттеу  және  бақылау;
• банктердің  ағымдағы  қызметін  қадағалау;
• банктерді  қайта  құруды  және  таратуды  реттеу.

    Банктер  құруды  реттеу  және  бақылау  құрылып  жатқан  банктерді  мемлекеттік  тіркеу  мен банк  қызметін  лицензиялау  дегенді білдіреді. Қадағалау  органдары  банктердің  құрылу  сатысында –ақ  банк  заңдылығына  сай  емес  сапасыз банктердің  рынокқа енуіне  тосқауыл  жасай алады.