Тақырыбы: Саяси менеджменттің пәні және спецификасы

Бірінші басқару төңкерісі ежелгі Шумердегі жазудың пайда болуына  сай келеді. Жазудың пайда болуы  абыз-коммерсанттар деп аталатын жаңа сословиесін бөліп, ежелгі қоғамның дамуына түбегейлі ықпал етті. Сауаттылық, сауда операцияларын  жүзеге асыруға, іскерлік хаттар және коммерциялық есептеулер жүргізуге  мүмкіндік берді. Біздің заманымызға  дейін жеткен б. з. д. 3 мыңжылдыққа  жататын балшық тақтайшалар, басқару  тәжірибесінің болғандығының құжаттық дәлелі, айғақтық негізі болып табылады. Өйткені, сол кездегі қоғамда  басты саяси және экономикалық күш  діни қайраткерлер болды, бұл басқару  төңкерісі діни коммерциялық деген  атқа ие болды.

Екінші басқару төңкерісі б. з. д. 1702–1750 жылдарға жатады. Бұл кезеңде  Вавилонда мемлекет басқару ережелерін реттейтін заңдар жинағы шығарылады. Бұл төңкеріс зайырлы-әкімшілік  деп аталды.

Б.з.д. 605–562 жылдары өндірістік-құрылыстық төңкеріс жүзеге асырылды, осы уақытта  мемлекеттік басқару әдістерімен  өндіріс және құрылыс саласындағы  қызметті бақылау және реттеудің  араларындағы интеграция байқалады.

Келесі басқару төңкерісі капитализмнің  пайда болуымен европалық өркениеттің  индустриалдық прогресінің басталуымен  шартталады (17–18 ғғ). Төртінші өзгерістің ерекшелігі – өндірістік құралдарға меншіктеп басқарушылардың бөлінуі  және кәсіптік басқару менеджменті  сияқты құбылыстың туындауына алып келуі.

Соңғы басқару төңкерісі бюрократиялық  деп аталады, өйткені ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында рационалды бюрократия концепциясы дами бастады. Бесінші басқару төңкерісі нәтижесінде  ірі иерархиялық құрылымдар қалыптасты, еңбек бөлінісі және ұйымдасқан регламенттеу дүниеге келді.

 

Дәріс № 11

 

Тақырыбы: Басқару саласындағы бәсекелестік пен күрес

 

Жоспар:                       

1. Саяси күрес пен бәсекелестік түсініктері және оның түрлері.
2. Саяси менеджменттің бәсекелестік ортасы.

 

1. Саяси күрес пен бәсекелестік түсініктері.

Саяси күрес  дегеніміз – саяси субъектілердің белгілі бір нәтижеге қол жеткізу  барысында мүдделердің қарама-қарсы  қойылуы. Саяси күрестің түрлері  көп. «Күрес»  сөзі революциялық ой мен әрекеттегі негізгі ұғымдар  мен категориялардың бірі.  Саяси  күрес революциялық болуы мүмкін. Егер де бір-біріне қарама-қарсы саяси  субъектілер антагонистер болса, әртүрлі  қатал әрі күшті құралдар арқылы саяси жүйені толықтай өзгертуге  дейін барады. Сонымен қатар саяси  жүйенің институттары, азаматтардың көзқарастары, олардың саяси бағыттары  үлкен өзгеріске ұшырайды. Бұл  орайда күрес өркениетті тәртіптердің бұзылуымен жүреді.

Реформистік саяси күрес. Әртүрлі  бағыттағы бір-біріне қарама-қарсы  саяси субъектілердің мүдделерін қанағаттандыратын  қадамдардың кезеңмен, бірте-бірте  жасалуы. Сондықтан реформистік  күресте қарама-қарсы субъектілерді  конфликтіге апармайды, керісінше  оларды жақындастыруға тырысады. Реформистік  саяси күресте басты құндылық – келісімділік. Реформистік саяси  күрестің нәтижесін болжауға болады және ол жеңіл болжанады.

Жалпы, саяси күрестің түрлеріне  дағдарысты, соғыс, бүлік, көтеріліс  және т.б. жатқызуға болады. Саяси  күрес пен бәсекелестік саяси  партиялар арасында жиі болып  тұратын құбылыс.  Саяси партиялар  – электорат үшін күрес жүргізетін саяси субъектілердің бірі, саяси  күрес ықпал ету саласы мен  беделін өсіру үшін саяси лидерлердің  арасында кездесетін үздіксіз процесс. Өздерінің билік құзіреттерін кеңейту  мақсатында мемлекеттік билік органдарының арасында (атқарушы, заң шығарушы және сот биліктерінің бәсекелестігі) бәсекелестік орын алады. Саяси күрес партияішілік, мемлекет ішінде, мемлекетаралық және т.б. болуы мүмкін.

Саяси бәсекелестік – бұл, әлеуметтік институттардың, формалды және формалды емес ұстанымдардың, этноәлеуметтік және мәдени дәстүрлердің күрделі жүйесі. Саяси бәсекелестік – бұл әлеуметтік тәртіптің бір бөлігі, адам әрекетінің өнімі, ол тек қана сайлаудың кезінде  емес, сонымен қатар саяси өмірдің  ажырамас бөлігі болып табылады. Саясат – билікке деген қарым-қатынас. Егер адамдарға үлкен құқық беретін  билік болса,онда билік үшін және оны жүзеге асыру үшін міндетті түрде  күрес немесе бәсекелестік болады. Бұндай бәсекелестікте әртүрлі формалар бар. Олар: ашық, жабық, заң шеңберінде немесе күш көрсету, заңсыз. Саяси  бәсекелестік жеке адамдар немесе топтар арасында жүреді. Бұл саясат ерекшеліктерінің бірі, сондықтан ол бәсекелестік саласы және осы салада ғана билік үшін бәсекелестік болады.

2. Саяси менеджменттің бәсекелестік ортасы.

Бәсекелестік орта деп саяси  лидерлер мен партиялар немесе басқа  да топтар арасындағы бәсекелестік қатынастарды айтады. Саяси менеджмент шеңберінде саяси ортадағы бәсекелестік маңызды  рөл ойнайды. Бәсекелестік саяси  орта жүйе ретінде көрініс табады. Оның элементтеріне әртүрлі әлеуметтік институттар, бәсекелес саяси құрылымдар, саясаткерлер, басқа да әлеуметтік, саяси құрамалар жатады. Бұл орта саяси күштердің, электораттың өзара  әрекеттесуі негізінде қалыптасады. Бәсекелестік саяси ортаның ажырамас бөлігі ретінде төмендегілерді жатқызуға  болады:

• Саяси күштер қолданатын бәсекелестік күрес әдістері;
• Белгілі бір объектіге бағытталған әдістерді қабылдау;
• Саясаткерлердің  қабылдауына, біліктілігіне ықпал ететін әртүрлі әлеуметтік және саяси процестер мен факторлар;
• Бәсекелестік күреске қатысушылардың саяси қызметі.   

Бәсекелестік  күрестің элементтері болып саяси  кампаниялар, саясаткердің имиджін  жасау, белгілі бір саяси күш  туралы тұрғындарға ақпарат беру табылады. Бұлардың барлығы консалтингтік  агенствалардың, саяси кеңес берушілердің көмегімен жүргізіледі. Саяси кеңесшілердің  кәсібилігіне саясаткердің жетістігі  тәуелді. Сонымен қатар, саяси күрес  бәсекесінің сәттілігіне көп  жағдайда қатысушылардың саясаты, яғни олардың жасаған бейнесі немесе қалыптасқан қоғамдық пікірі ықпал  етеді. Қоғамда қалыптасқан моралды  ұстанымдарға қайшы келетін, қарсыластарының  құқығына нұсқан келтіретін әдістерді  пайдалану бәсекелестік саяси ортаның  мәселелері болып табылады. Сонымен, қарсыластарына қиындық туғызатын жағдайларға қалдыратын жағдайды әдейі тудыру, өзінің идеяларын насихаттау, адамдардың санасына психологиялық әсер ету, морал мен адамгершілік бойынша бұрыс болып есептеледі. Бәсекелестік саяси ортада көптеген саясаткерлер үшін жеңіске жету маңызды, сондықтан олар жоғарыда аталған, қоғамға және адамдарға кері әсерін тигізетін әдістерді жиі қолданады.

Кез келген саяси кампанияның немесе процестің  сәттілігі үшін бәсекелі саяси күрестің тиімді жоспарын құру, тактиканы, стратегияны, әдістерді анықтау мен жоғары саяси позицияларға ие болу үшін бәсекелестік ортаны талдап баға беру қажет. Қарсыластардың мүмкіндіктерін талдау күрестің мақсатын, міндетін және стратегиясын жасауға  көмектеседі. Бәсекелес ортаны бағалау  сол ортаны құрайтын элементтер туралы жиналған мәліметтер негізінде жүргізіледі. Олар саяси бәсекелестер туралы, бәсекелесті  саяси күрестің нәтижесіне ықпал  ететін басқа саяси қызметкерлер, саяси бәсекелестікке қатысушы саясаткерлердің  позициясы туралы, бағдарламалары, жеке қасиеті туралы, жетістіктері, оларға сайлаушылардың әртүрлі әлеуметтік топтар мен қоғамдық құрылымдарға қатынасы туралы жариялайды. Сонымен қатар, бәсекелесті  саяси ортаны бағалау жеке позициясын, перспективалары мен мүмкіндіктерін саяси кеңістікте бағалау маңызды. Жиналған ақпараттардың негізінде  белгілі бір саяси күштің мүмкіндіктері  мен саяси күрестің әдістері мен  оның тиімділігі туралы алғашқы тұжырымдар жасалады.

Ақпараттың  толығуына қарамастан қарсыластар  мен өзіндік позициялар туралы алғашқы  және негізгі пікірлер бірінші толқынмен  жиналған ақпараттар негізінде жасалады. Саяси бәсекелесті ортада көптеген тұжырымдар қарсыластың ескі жетістіктері мен сәтсіздіктері негізінде  құрастырылады. Саяси бәсекелестік пен күресті бағалау барысында  сыртқы факторлармен танысуды қажет  етеді. Мысалы, оған қоғамдық пікірлерді жатқызуға болады. Сыртқы ортаның  жағдайын жақсы білу бәсекелестерге қарсы жақсы әрі тиімді стратегия  құруға көмектеседі. 

 

Дәріс № 12

 

Тақырыбы: Дағдарыс жағдайындағы саяси менеджмент

 

Жоспар:

 

1. Саяси дағдарыс түсінігі және оның түрлері
2. Дағдарыс жағдайындағы саяси менеджмент

 

1. Саяси дағдарыс түсінігі және оның түрлері

Саяси дағдарыс деп – саяси сипаттағы  кез келген дағдарысты атауға болады. Ол мемлекетаралық немесе  мемлекет ішінде болуы мүмкін. Ішкі саяси дағдарыс – мемлекеттегі саяси күштердің келісілмеген әрекеттерінің нәтижесінде туындайтын жағдай. Нәтижесінде заң шығару процесі тоқтатылып, мемлекеттік бақылау әлсірейді.

Саяси дағдарыс дегеніміз – саяси  жүйе элементтері қызметтерінің  бұзылу процесі. Ол дезинтеграцияға  және құлдырауға алып келеді. Саяси  дағдарыстың себептері мен түрлері  саяси жүйенің ерекшеліктеріне, ішкі қайшылықтарға байланысты болады. Саяси жүйенің саяси дағдарысы  ішкі және сыртқы факторлардың (ішкі және сыртқы соғыстар – азаматтық, табиғи апаттар және т.б.) өзара әрекеттесу процесінің нәтижесінде де болуы  мүмкін. 

Саяси дағдарысты түрлерге бөлу оның сипатына байланысты жүргізіледі. Айталық, ол саяси жүйені толықтай қамти ма әлде оның тек қана кейбір бөлігінде  бола ма (парламенттік немесе үкіметтік  дағдарыс), немесе саяси дағдарыс саяси  жүйенің тұрақталуына алып келе ме, әлде керісінше оны трансформацяға ұшыратып құлдырата ма? Саяси дағдарыстың  жүру барысы да саяси жүйенің түрлеріне  тәуелді. Саяси жүйенің деструктивті процестерге қарсы тұру мүмкіндігі бар ма және модернизациялауға қаншалықты бейім екендігі өте маңызды.

Саяси дағдарыс – саяси жүйенің  терең құлдырауға ұшырауы, оның жүйелі қызметінің бұзылуы, азаматтардың көптеген бөлігі басқарушы саяси ұйымды қолдаудан  бас тартуы (атқарушы биліктен, басқарушы  партиядан және т.б.), яғни жүргізіліп отырған саясатпен келіспейді және қарсылық білдіріп, саяси жүйеге өзінің қызметін толықтай атқаруына кедергі  келтіреді.

 

2. Дағдарыс жағдайындағы саяси менеджмент

Саяси процестің  тиімді жүруін реттейтін, бағыттайтын  белгілі бір басқару шешімдерін қабылдау көптеген жағдайларда саяси  дағдарыстың ерекшеліктеріне, саяси  жағдайға ықпал ететін әр алуан факторларға  тәуелді. Саяси дағдарыс барысында  кез келген шешімді уақытында  және тез қабылдап жүзеге асыру қажет. Мысалы, саяси кампанияны қаржыландыру үшін ақшаның жетіспеуі саяси  науқанның дағдарысын алып келуі  мүмкін. Дағдарыс локалды болуы мүмкін сондықтан, белгілі бір шараларды  жүргізу үшін қаржының уақытында  жеткізілмеуі үлкен қауіп төндіреді. Аталған жағдайда әрекет ету бағдарламасы қайта қарастырылады және қаржыландырудың  басқа көздері іздестіріледі  немесе іс шараны осыған ұқсас шаралармен ауыстырыуы мүмкін. Белгілі бір жерден қаржыландырудың тоқтатылуы кез келген саяси кампания үшін өте қауіпті. Бұл кезде, саяси менеджменттің жазылмаған заңы бойынша басқару қаржыландырудың басқа көздерін іздеумен айналысады немесе шығындарды қысқартады. Мысалы, 2008 жылғы әлемдік қаржылық дағдарыс барысында көптеген мемлекеттер өздерінің шығындарын қысқарту саясатын ұстанған болатын. Қазақстан Республикасы болса Елбасымыздың салиқалы саясатының арқасында қаржыландырудың басқа көздерін қарастырып, ұлттық фондтан ақша бөлген-ді.

Дағдарыс  кезінде саяси науқанда басқару  процеске қатысушылардан оны басқарушылардан  қолда бар барлық максималды ресурстар  мен назарды қажет етеді. Осындай  жағдайды басқару дағдарысқа түскен саяси элементтердің жүйелі қызметін сақтап қалу мен бұрынғы қалпына  алып келуге және дағдарыстық жағдайды ескере отырып қайта құрылуына бағытталады. Бұл шаралардың ең ақырғы қадамдарының бірі немесе шарасыздық жағдайда саяси  кампанияны тоқтату болып табылады. Дағдарыстың барысында саяси  процестерді басқару бірқатар бұрын-соңды  болмаған жағдайларға алып келуі  мүмкін. Себебі, қалыптасқан жағдайда қысқа мерзімде шешім тауып, қаржы  немесе ресурстар тиімді жұмсалу  қажет. Нәтижесінде, дағдарыстан шыққан кезде басқару субъектісі әрі  қарай қызмет етуіне мүмкіндік беретін  қаражаттар болуы керек. Жалпы, дағдарыстан тыс кезеңдегі саяси менеджменттің қағидалары дағдарыс сипатына орай өзгертілуі тиіс. Сондықтан кез келген саяси процесті басқаруда саяси менеджменттің қағидалары мен технологиялары қалыптасқан жағдайға байланысты өзгертіліп отырылуы қажет.

Дағдарыс  кезінде саяси процесті басқару  менеджментін бірнеше түрлерге бөліп  қарауға болады. Олар: ұйымдастырушылық; қаржылық; технологиялық; ресурстық; басқарушылық; психологиялық.

Сонымен қатар, аталған мәселелер саяси  процеске ықпал ететін сыртқы және ішкі факторларға да тәуелді. Өйткені, дағдарыстың шығуы ішкі және сыртқы процестерге байланыстылығы анықталып, қажетті қадамдар жасалып, шешімдер қабылданады. Біріншіден – ішкі мәселелерді  шешу қажет, екіншіден – саяси  процеске қатысушылардың әрекетін реттеп, дағдарысты туғызған жағдайды жою керек. Дағдарыс барысында көптеген мәселелердің шешімі басқарушыға, яғни саяси менеджерге байланысты. Қызметті дағдарысқа сай  ұйымдастырып, маңызды технологияларды  пайда болған мәселелердің шешіміне бағыттауы қажет. Қалыптасқан дағдарыстық  жағдайдан аман шығуына қарай,  жүргізіліп отырған саясаттың әрі  қарай іске асырылуы мен саяси  күштердің саяси сахнадағы позициялары  тәуелді бола бермек.       

 

Дәріс № 13

 

Тақырыбы: Саяси консалтинг саяси менеджменттің түрі ретінде

 

Жоспар:

 

1. Саяси консалтинг ұғымы және түрлері.
2. Саяси консалтингтің саяси менеджменттегі алатын орны.

 

1. Саяси консалтинг ұғымы және түрлері.

«Консалтинг» (ағыл. consulting) ұғымының аудармасы «кеңес беру, ақылы кеңес беру» дегенді  білдіреді. Жалпы, бұл – кез келген құбылыстың ұйымдастырушылық дамуы мен басқару салаларының күрделі мәселелерін шешуге бағытталған интеллектуалды шара. Сонымен қатар, консалтинг – кеңес берушілік және тәжірибелік қызметтердің кең дәрежелі кешені. сараптамалық, техникалық және экономикалық мәселелер бойынша арнайы кеңес беру қызметі. Көптеген жағдайда кеңес беру мекемелері нарықты зерттеу мен болжау қызметімен (тауарлар, қимылдар, лицензиялар, ноу-хау); кез келген операцияларды қамтамасыз етуге тауарлық-саяси шарттарды бағалаумен; түрлі маркетингтік бағдарламаларды дайындау және өткізумен айналысады. Бұл ұғым ХХ ғасырларда батыстан енгендіктен, оның консультация түсінігі баршамызға баяғыдан белгілі. Мәселен, С.И. Ожеговтың «Орыс тілінің сөздігі» еңбегінде: «1. Кез келген іс жөніндегі мамандардың кеңесуі. 2. Мамандарға берілетін кеңес. 3. Осындай кеңес беретін ұйым. 4. Оқушыларға пәнді игеруге беретін ұстаздың көмегі» , - деп жазылған. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» консалтинг - «1. Белгілі бір мәселеге байланысты мамандардың жиналысы. 2. Белгілі бір маманның тарапынан берілетін кеңес. 3. Кеңес беретін мекеме. 4. Тақырыпты ұғындыру үшін мұғалімнің оқушыға көмек көрсетуі». «Үлкен Совет Энциклопедиясында» «консультация» деп көрсетіліп, оның оқу, медициналық, құқықтық түрлерінің бар екендігі баяндалады және «Қазақ Совет Энциклопедиясы» Бас редакциясының ұсынған төмендегідей анықтамалары сәйкес келеді: «Консультация (лат. consultatio, consulto – кеңесемін, талқылаймын, қамқоршы боламын) - 1) қандай болмасын бір мәселе жөніндегі маманның кеңесі, оқытушылардың оқушыларға, студенттерге емтиханға дайындық кезіндегі көмегі; 2) бір мәселе бойынша мамандар кеңесі; 3) белгілі практикалық мәселе жөнінен мамандар кеңесі арқылы халыққа көмек беретін мекеме». «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясында бұл ұғым консалтинг (ағыл. сonsult – кеңесу, кеңес құру, назар аудару) деп беріледі және мынадай анықтама ұсынылады: «шаруашылықты басқарушыларға және түрлі ұйымдардың басқарушы қызметкерлеріне кәсіби көмек көрсету, кеңес беру, оқыту». Бұл терминге қатысты өзге де анықтамаларға тоқталсақ: консалтинг – нарықта тауарларды болжау, қызмет және инновацияны зерттеу, фирманы тізімдеу және жасау, сыртқы экономикалық байланыс, қаржы, сатып алушыларға кең көлемдегі экономика төңірегіндегі сұрақтары, сатушылар өндірушілерге қорытындылаушы кеңес беру жөніндегі серіктестіктің жұмысы. Кеңес беру жұмыс көрінісінде жекелеген маманданған консалтингтік фирма болуы мүмкін. Жаңа мекемені құрғанда құрушы құжат пакеттерін дайындауда консалтинг құрылу көмегінің болуы.