Ақша-несие саясаты

Валюталық құндылықты қолданумен байланысты операцияларды лицензиялау 2003 ж. ҚР Ұлттық банкiмен валюталық  құндылықтарды қолдануымен байланысты 1057 лицензия берiлдi.

Инвестицияны атқару ережесiнiң  жеңiлдетуi және жеке тұлғалардың шоттарды ашу жеңiлдiгi, резидент емес банктерiмен ұсынылатын несиелерге лицензияны алуы, экспорттан түскен валюталық  түсiмнiң  қайтару мерзiмiн және импорт бойынша атқарылмаған аванстiк төлемдердiң де мерзiмiн ұлғайтты, бұл 2003 ж. берiлген лицензиялардың санын екi есе  азайтылуына мүмкiндiк бердi.

Берiлетiн лицензиялардың 85 пайызы экспортты - импорттiк келiсiмдер бойынша резидент еместердiң мiндеттiлiгiн атқарудағы кейiнгi төлеуiмен байланысты операцияларға берiлдi, жалпы сомасы лицензияланатын капиталдың шығуының  жалпы сомасынан  90 пайыз шамасын құрайды.

Валюталық қадағалаудың экспортты - импортты атқарылуы шеңберiнде:

-  президенттiк әкiмшiлiгiне жиi негiзде экспорттiк түсiмдердiң қайтармау сомасы бойынша және импорт бойынша тауардың мәлiметтерi ұсынылады.

2003 ж. ҚР Ұлттық банкiнiң филиалдарында 1808 фактiлер, қаржы полиция агенттiгiне - 613 фактiлер республикаға құралдарды қайтарылмағаны үшiн әкiмшiлiк және қылмыстық iстер қозғалды. Қаржылық полицияның мәлiметтерi бойынша Ұлттық банктiң материалдары негiзiнде 134 шаруашылық субъектiнiң тексеруi атқарылды және 75 қылмыстық  iс қозғалды. 2003 ж. Ұлттық банк валюталық заңнама саласында әкiмшiлiк бұзушылықты анықтау жұмысын жалғастырды.

2003 жылда Ұлттық банкпен жалпы валюталық  заңнамасының  және статистикалық  есеп саласында 894 әкiмшiлiк iс атқарылды. Соның iшiнде 561 iске 39,8  млн. теңгеге штрафтiк санкциялар  қойылды, бұл 2002 жылмен салыстырғанда үш есе көп.

Сотқа жiберiлген 66 iске штрафтiк санкциялар қойылды 43 iс бойынша штраф көлемi 5,4 млн. теңге.

Сонымен 2003 жылда Ұлттық Банктің (соның ішіндегі филиалдарда) қызметінің нәтижесі ретінде валюталық заңнамасы саласындағы әкімшілік бұзушылық істерін қарастырады, бұл республикалық бюджетті 45,1 млн. теңгеге толықтырды.

Ұлттық Банктің қадағалау бөлімінің мамандары Ұлттық Банктің шешіміне құқық бұзушылықтардың аппеляциясына байланысты 11 соттық процесіне қатысты, 9 iсте Ұлттық банктiң шешiмi өзгертiлмеген, бiр iс бойынша материалдарды қайта қарастыруға  жiберiледi.

Валюталық реттеудiң сұрақтарын инспектирлеуi. Ұлттық банк валюталық қадағалауды қарау әдiсi арқылы атқарылады, және валюталық  заңнаманың сақталыну сұрақтарын тексеру шарасы.

2003 жылы Ұлттық банктiң қадағалау бөлiмiнiң  мамандары екiншi деңгейлi банктердiң 2 кешендiк тексерулерiне және Қазақстан Республикасының Бас Прокуротурасы атқарған тексеруге қатысты.

Үкiметтiң экономикалық саясатын және экономикалық  сiмнiң  тұрақтылығын  анықтайтын, Қазақстандық экономиканың даму ерекшелiгiн, сыртқы және iшкi факторларды ескерiп, валюталық режимдi либерилизациялауы кезеңiмен атқарылады.

Валюталық режимiн либерилизациялау бiрiншi кезеңнiң мақсаты бұл Қазақстандық резиденттерiнiң  инвестициялық мүмкiндiгiн ұлғайтуы арқылы валюталық құралдарды эффективтi қолданудың жоғарлату.

Резиденттердiң шетелге тiкелей инвестицияларын және резидент еместердiң бағалы қағаздарына инвестициялар салу қатынасына валюталық режимiн реттеуiн жеңiлдетуi, бұл республиканың өндiрiстiк потенциалын ұлғайтады, бұлар инвестициялар объектiлерiне қажеттi қадағалау деңгейiн ұсынумен  және жаңа перспективалық нарықтарға өтуi үшiн жағдай жасайды.

Көрсетiлген iс-шаралар атқарылып жатқан "Валюталық реттеу туралы" заңға өзгертулердi қабылдауымен байланысты және де  "Лицензиялау туралы" өзгерiстер, Ұлттық банктiң нормативтi, құқықтық базаны жетiлдiруi.

Валюталық реттеу режимiн либерилизациялауының алдыңғы мақсаты ретiнде валюталық операцияларды атқаруға шектеулердiң алынуы үшiн  жағдай жасау және 2007 жылдан бастап ұлттық  валютаның  толық  және конвертациялану қағидасына өту.

Қазақстан Республикасының 2005-2007 жж. арналған валюталық режимдi либерилизациялау бағдарламасы iс-шаралары жаңа "Валюталық қадағалау және валюталық реттеу туралы" заңы атқарады, мұның проектiсi қазiргi уақытта парламентте қарастыуды.

Селективтi қадағалау және мониторингтiң жүйесiне валюталық операцияларды  атқарудың тәртiбiнен эффективтi ауысуына қамтамасыз етуi мүмкiндiгi сыртқы экономикалық операциялар  бойынша ақпараттық  базаны жетiлдiрумен бiрге валюталық режимдi длиберилизациялау бағдарламасын  атқару.

Валюталық  реттеу және валюталық  қадағалау саласындағы бiрлестiктiң  жоспарының перспективтi iс-шараларын  орындау үшiн, бұл 2003 ж. қарашада ЕврАЗЭС мемлекеттер - қатысушылар орталық банктерiнiң басшылар кеңесiмен мойындалды, Ұлттық банк ЕврАЗЭС мемлекеттер қатысушылардың Үкiметтерi мен орталық  банктердiң арасында келiсiмдi жасады, мұнда капиталдың жылжуымен байланысты операциялар бойынша валюталық  қадағалау және валюталық  реттеу саласындағы саясатының қағидаларын негiздейдi. Бұл проект  басқалармен  бiрге валюталық  операциялардың бағыттағы тiзiмдерiн  анықтайды. Осының қатынасында ЕврАЗЭС мемлекеттер - қатысушылар iстеп жатқан ұлттық  валюталық режимiн  ақырындап  либерилизациялау.

Валюталық  құндылықтарды  қолданумен байланысты операцияларды лицензиялау 2004 ж. ҚР Ұлттық  банкi 1523 лицензиялар  келесiдей  операцияларға берiлдi:

1)          капиталдың жылжуымен байланысты операцияларды жүргiзуiне - 1325, соның iшiнде экспертты-импортты операциялар бойынша - 1199, шетелге инвестициялар - 41, жылжымайтын мүлiкке мүлiктiк құқығын  төлеуiне - 35, несиелердi ұсынуға - 50;

2)          шоттарды ашу үшiн - 79, соның iшiндегi шетелдегi заңды тұлғалар - резиденттерiн қосқанда - 96, шетелдегi жеке тұлғалар - резиденттерi - 10;   

3)          айырбас операцияларды жүргiзу үшiн - 119.

Лицензиялау процедурасын және әкiмшiлiк өндiрiстiң жетiлдiруi валюталық операцияларды лицензиялау кезiнде құқық бұзушылықтарды кешендiк анықтау әдiсiн қамтамасыз етедi, бұл мемлекетке құралдардыд қайтаруын және сыртқы экономикалық келiсiм-шарттар бойынша мiндеттiлiктi атқарудың дисциплинасын  жоғарылатады.

Валюталық қадағалауының экспортты - импорттiк автоматтандырылған жүйесiн енгiзгелi берi сапалық жаңа деңгейге көтерiледi. Филиалдардың бағдарламалық өнiмнiң демалысық аналитикалық  фомаларға мүмкiндiгi бұл олардың әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар туралы мағлұматтардың орталықтандырылған жүйеге қатысуы.

2004ж. валюаталық  қадағалаудың экспортты-импорттiк автоматтанды-

рылған схемасының  мәлiметтерiн  өңдеу  нәтижесiнде Ұлттық банктiң филиалдарына 1800 мүмкiн болатын фактiлер бағытталды, экономикалық  және  корупциялық  қылмыстарға қарсы агенттiгiне - 2650, Қаржы министрлiгiнiң кедендiк қадағалау комитетiне - 3240 республикаға құралдарды қайтармау түрiнде әкiмшiлiк және қылмыстық iстердi бастауы үшiн. Экспорттiк түсiмдердiң қайтармау сомасы бойынша және импорт бойынша  тауарлардың шын  мәлiметтерi Президент Әкiмшiлiгiне ұсынылды.

Валюталық заңнама саласындағы әкiмшiлiк  өндiрiс. 2004 ж. Ұлттық банкi валюталық заңнама және статистикалық есеп саласында 620 әкiмшiлiк құқық бұзушылықтарға iстеп қозғалды. Соның  iшiндегiлерi 462 iс Ұлттық банк орталық-аппаратымен қарастырылды және 324 iс  бойынша 23,8 млн. теңгеге штрафтiк санкциялар қойылды. Ұлттық Банк филиалдарымен 83 iс  қарастырылды, соның iшiнде 79 iс  бойынша 1,98 млн. теңгеге алымдар салынды. Сот органдарына 71 iс ағытталды, солардың iшiндегi 49 iс бойынша 1,7 млн. теңгеге санкция салынды.

Сонымен Ұлттық  банк қызметiнiң  нәтижесi ретiнде валюталық  заңнама саласындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылықтардың қарастырылған  iстерiнен республикалық бюджеттiң 25,49 млн. теңгеге толықтыруы.

Валюталық қадағалау сұрақтарын инспекторлеу филиалдармен ұсынылатын есептер және материалдары негiзiнде жүргiзiлген тексерулердiң қадағалауы  және анализi нәтижесiнде инспектiрлеу жоспары атқарылып, тексерулердi бекiту арқылы Ұлттық Банкпен жүргiзiледi. 2004 жылы өкiлеттi банктер филиалдарының тексеруiнiң нәтижесi бойынша 205 материалдар  қарастырылды. Жалпы Ұлттық банк филиалдарымен екiншi деңгейлi банктердi, банктiң жеке операция түрлерiн атқаратын  ұйымдарды, валюталық  заңнама пәнiне басқа да заңды тұлғалардың 939 тексеруi атқарылды.

Әлемдік және отандық экономикаларда қалыптасқан жағдайдың өзгерісіне әсер ете отырып, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі «қатал» ақша кредит саясатын жүргізуден бас тартады. Жоғарыда атап өтілгендей, ірі елдерді қоса алғанда көптеген елдердің орталық банктері өздерінің банк жүйелерінің дамуын қолдауға негізгі тірек жасай отырып, ақша-кредит саясатын жүргізу тәсілдерін қайта қарайды. Қазақстан Республикасындағы экономикалық өсудің бәсеңдеуі жағдайында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мұндай саясаты неғұрлым қолайлы болып табылады.

-  Ақша-кредит саясатының екі сценарийді жүзеге асыру кезіндегі шаралары

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2008 жылы ақша-кредит саясатының құралдарын жетілдіру бойынша, негізінен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің операциялары бойынша пайыздық қойылымдардың рөлін арттыруға қатысты жұмысын жалғастырады. 

Коммерциялық вексельдермен қайта есепке алу операциялары жүргізу практикасы толық тоқтатылатын болады, осыған байланысты кәсіпорындарға вексельдердің бірінші класты элементтері мәртебесі беру тоқтатылады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының активтерін концентрациялау және қайта конвертациялау операцияларды ішкі валюта нарығында шетел валютасын сатып алу немесе сату арқылы және сол сияқты алтын валюта активтері есбінен жүзеге асыратын болады. Бұл ретте ішкі нарықтағы шетел валютасына қосымша сұраныстың төмендеуіне Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  конвертациялау опнрацияларын жүзеге асыра алатын мерзімдердің 6 айға дейін ұлғаю (2007 жылғы қарашаға дейін -1 ай) себепші болады.

- Ақша-кредит саясатының базалық сценарийді жүзеге асыру кезіндегі шараары

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  бірқалыпты қатаң ақша-кредит саясатын жүргізетн болады. Бұл бір жағынан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің операциялары бойынша қойылымдарды қалыптасқан жағдайларға барбар деңгейде ұстап тұруды, екінші жағынан банктерді қысқа мерзімді өтімділікпен қамтамасыз ету бойынша операцияларды жүргізуді білдіреді.

Қысқа мерзімді ноталар шығару, екінші деңгейдегі банктердің депозиттерін тарту, қайта қаржыландыру заемдарын беру Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қаржы нарығындағы сыйақы қойылымдарын реттеудің, сондай-ақ банктердің өтімділігін реттеудің негізгі операциялары болып қалады.

Қажет болған кезде және сұраныс туындаған жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  кірістіліктің қысқа мерзімді қисығын қалыптастыру үшін айналыс мерзімі 1 жылға дейінгі қысқа мерзімді ноталарды шығаруды қайта қалпына келтіру мәселесін қарастырады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  қысқа мерзімді қисығының мониторингін жүзеге асыратын және қаржы нарғындағы жағдайға қарай тиісті шешімдер қабылдайтын болады.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  теңгенің айырбас бағамына оның әлсіреу жағына қарай қысым жасалған жағдайда теңгенің айырбас бағамының қысқа мерзімді күрт ауытқуларына жол бермейді, бұл ретте теңге бағамының ауытқу бағдарлары немесе дәліздері белгіленбейтін болады.

Ішкі инвестициялық және тұтынушылық сұраныстың айтарлықтай айтарлықтай төмендеуі төлем балансындағы жағдайды қысқарту, ең алдымен импорт шығыстарын қысқарту есебінен түзетуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, олармен болуы мүмкін уақытша лагты ескере отырып, қысқа мерзімді кезеңде ішкі валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың теңгерімсіздігін жою үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  қысқа мерзім ішінде шетел валтасына сұранысты шектеу, оның ішінде валюта нарығында валюта сатып алу және сату тәртібін өзгерту арқылы шектеу жөнінде шаралар қабылдауы мүмкін.

- Ақша-кредит саясатының пессимистік сценарийді жүзеге асыру кезіндегі шаралары

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қолдаушы ақша-кредит саясатын жүргізетін болады.

Бұл ең төменгі резервтік  талаптардың қолданылып жүрген нормативтерінің айтарлықтай төмендеуі мүмкін екенін білдіреді.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бактерге біршама көлемде тікелей ұзақ мерзімді көмек көрсетуден бас тартады. Соған қарамастан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен және Қазақстан Республикасының Үкіметімен бірлесіп әр түрлі жанама құралдарды (активтерді секъюритизациялау, банктердің облигацияларымен және акциялармен операциялар, даму институттары арқылы өтімділік беру және т.б.) пайдалана отырып банк секторына қолдау көрсету тетіктерін әзірлеуді және белсенді пайдалануды жоспарлап отыр.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта резервтерін елдің өзінің халықаралық міндеттемелерін орындауы үшін қажетті деңгейде ұстап тұру мақсатында теңгенің айырбас бағамына неғұрлым жоғары қысым жасалу жағдайында базалық сценариймен салыстырғанда оның айтарлықтай әлсіреуіне жол береді.

3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2007-2009 жылдарға арналған негізгі бағыттары

2006 жылы инфляциялық қысымның күшею үрдісі жалғасты. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің ресми деректері бойынша 2006 жылы инфляция 8,4%-ға (2005 жылғы желтоқсанға 2006 жылғы желтоқсан) жетті, ал 2005 жылы ол 7,5% болған. Азық-түлік тауарлары 7,3%, азық-түлікке жатпайтын тауарлар 7,1%, ақылы қызмет көрсету 11,6%-ға қымбаттады. Ең үлкен өсуді жеміс-көкөніс - 25,2%, бензин - 21,5%, көлік қызметі - 19,3%, қант - 16,4% бағалары көрсетті. Елдің экономикасындағы инфляциялық үрдістерді айқындайтын негізгі факторлардың күші бірнеше жыл бойы сақталып келе жатқандықтан, ұзақ мерзімді және іргелі сипатта болып отыр. 2006 жылғы инфляцияның негізгі факторлары. Ел экономикасындағы инфляциялық үдерістерге қысым көрсететін негізгі факторлардың ішінде мыналарды атап көрсетуге болады: