Ақша-несие саясаты

p style="text-align:justify">–       электронды ақшаларды қосқандағы жаңа төлеу әдістерінің таралуы;

–       валюталық орнын басушылықта халықаралық капиталдардың жоғарғы мобильділігі, сондай-ақ қаржылық белсенділердің еларалық орын басушылығында.

Құнсыздану таргеттенуінде трансмиссияның басқа да каналдары қатысқан: пайыздық төлемақының тура каналы, жинақталған қаржылық белсенділердің каналы, қаржылық акселератордың каналы, валюта курсының каналы және құнсыздануды тосу каналы. Солардың көмегімен банктік жүйенің резервтері емес, пайыздық төлемақылар қадағаланады. Пайыздық төлемақының каналының бастапқы идеясы өте қарапайым: бағаның өткірлігі дәрежесінде нақтылы пайыздық төлемақының көбеюі шынайы төлемақы мен қаржылық ресурстарды еліктіру шығынының өсуіне әкеледі. Ресурстардың қымбаттауы өз кезегінде инвестиция мен тұтыну ауқымын қысқартады. Жақсы тұрмыс каналына сәйкес, пайыздық төлемақының өзгеруі ұзақ мерзімдік қаржылық белсенділерді бағалыққа әсер етеді, оның өсуі тұтынудың түсуіне және молшылықтың төмендеуіне жеткізеді. Қаржылық акселератор каналы, егер пайыздық төлемақының түзетілуі қаржылық келісімдерді қамтамасыз ету бағалығына әсер етсе іске кіріседі. Пайыздық төлемақының өсуі қамтамасыз етудің бағасыз дамуына және шығының шеттен алып пайдалануының көбеюіне, ал оның құлауы, керсінше – шеттен алып пайдаланудың төмендеуіне әкеледі.

Сонымен, құнсыздануды тосу каналы орталық банкке экономикалық агенттердің бағалық күтуіне әсер ететін қаржы-несиелік саясаттың құнсызданушы бейімділігінің өзгеруі арқылы мүмкіндік береді. Бұл канал, ақшалық ұсынысты таргеттеу кезінде трансмиссиондық механизмде болмайды, өйткені ақшалық агрегаттар туралы ақпарат бағаны болжау көзқарасы бойынша агенттер үшін төменгі пайдалылықты байқатады.

Қортындылай келе, ақшалық несие саясатының операциялық мақсаты есебінде пайыздық төлемақы бірнеше жағдайларда тиімді болатынын атап айтуға болады:

–       экономикада жоғары бәсекелестікпен ашық дамыған қаржылық жүйе құрылды;

– мекеме қызметінің кеңеюі көбінесе сыртқы инвестициялық бастаушылар есебінен жүзеге асады;

–       ел нетто-қарызгерлің орнын иемденеді;

–       төлемақы балансының капиталының қозғалысы есебі  бойынша үлкен шектеулер болмайды.

Құнсыздану таргеттеуі бар елдерде күту каналы арқасында айрықша төмен бағалық күтулер болады. Өткен онжылдықта көрсеткендей, құнсыздану таргеттеу елдері қысқа мерзімде құнсызданудың сәтті төмендеуіне қол жеткізді.

Тұтыну бағасының индексінің орташа өсімі жылына 8-ден 2%-ға дейін қысқарады. Рыноктың кез-келген қатысушысы құнсыздану таргеттеуі кезінде қаржылық билеушілер жауапкершілік алатын құнсыздану бейімделу туралы бекітілген.

Алдағы құнсызданудың нақтылығы құнсызданумен байланысты шығын мен аралық уақыт арбитажын қысқартады. Мұның бәрі экономикалық шешімдерді қабылдаудың әсерін көбейтеді. Құнсыздану таргеттеуі елдерінде нақтылы ВВП өсуінің орташа мәні ақшалық таргеттеу елдеріндегі аналогиялық көрсеткіштерден асып түседі. 2,5-4%-ға 5-6% қарсы. Оукен заңына сәйкес, құнсыздану таргеттеу елдерінде бос болмаушылықтың жоғары деңгейі байқалады. ОЭСР мемлекеттер-мүшелерінде құнсыздану таргеттеуін енгізу қисық Риллипске оң әсерін көрсетті.

Теоретикалық деңгейде құнсыздану тарегттеуінің кемшіліктері арасынан екі маңыздысын атап кетуге болады. Біріншіден, МВФ атқарушы директорының орынбасары Стэнли Фишердің айтуынша, құнсыздану таргеттеуі барысында орталық банк бағалық динамикадан басқа ешнәрсе ойландырмайтын «мономаньяк» болуы мүмкін. Бұл қысқа мерзімдік кезең үшін әділетті, алайда орташа және ұзақ мерзімдік кезең үшін орталық банк бағаның белгілі өсуін таргеттеу арқылы басқа да ауыспалы макроэкономикалыққа көңіл бөледі. Қисық Филлипс арқылы ол жұмыссыздыққа, ал Оукен Заңы арқылы нақтылы ВВП-ке әсер етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ АТҚАРУШЫСЫ ЖӘНЕ ТЕКСЕРУШІСІ

 

2.1 ҚР Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі ақша-несие саясаты

2004 жылда макроэкономикалық тұрақтылық болды, сыртқы экономикалық факторлардың жақсы болуымен бірге экономиканың  жоғарғы темпін ұстауға әрекет жасады.  Тұтынушылық сұраныстың және  нвестициялық активтілігінің жоғарғы болуымен экономикалық маңызды өсімі бұл инфляцияның тұрақты деңгейінде сақталуына әсер етеді.

1-кестеден көргендей азық-түлік тауарлар бағаларының қарқыны өсті, ал азық-түлік емес тауарларға төмендеді, қызметтерге бағалар баяғыдай қалды.

Көрсеткіш	2000ж.	2001ж.	2002ж.	2003ж.	2004ж.	2005ж.
Тұтынушылық бағалардың индексі (инфляция)	109,8	106,4	106,6	106,8	106,7	103,5
Соның ішіндегі:азық- түлік тауарлары	112,6	108,8	107,1	107,1	107,4	104,6
азық-түлік емес тауарлар	106,1	104,5	106,3	106,9	106,2	102,1
халыққа ақылы қызметтер	107,1	103,5	105,	105,9	105,9	102,8

 

1 кесте

ҚР Ұлттық Банкінің статистикалық бюллетені

 

Осы шарттарда қадағалау функцияларының ҚР қаржылық нарықты және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігіне ауысуында Ұлттық банктің мақсаты 2004 жылдан басталған бағалардың тұрақтылығы. Соңғы жылдардағы инфляция жоғарғы емес тұрақты деңгейінде 6-7% жыл соңына есептегенде. 2004 жылдың соңына инфляция 6,7% құрады. Орта жылдық инфляция индикативті көрсеткіштер шеңберінде 6,9% құрады, оның деңгейі соңғы екі жылда жоғарлаған. (сурет 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 сурет. Инфляцияның динамикасы

 

2004 жылдың инфляциялық динамикасындағы екі моментті сипаттауға болады.

Біріншіден, тұтынушылық тауарлардың және қызметтерінің бүкіл топтары бойынша  бағалардың өсімі бір қалыпты болды. Алдыңғы жылдарға қарағанда тұтынушылық бағалардың өсімі тек бөлек тауарлық позициялары бойынша (шошқа еті, жұмыртқа), және Қазақстанның бөлек аймақтарында (аймақтардағы бөлек тұрғы-коммуналды қызметтердің түрлеріне).

Екіншіден, жазғы айларда маусымдық бағалардың төмендеуі болмады. Алдыңғы жылдарда  шілдесінде төмендеуі болмаса да, бағалар тұрақты болды.

2004 жылдың тұтынушылық бағаларға «импорт» инфляциясы маңызды факторы болды. Халықаралық валюталық қордың мәліметтері бойынша, Brent мұнай сортының әлемдік бағалары 2004 жылда 38,5% ұлғайды.  Бензиннің және ЖЖМ-дарға ішкі бағалардың өсімінде, олар болашақта басқа тауарлар және қызметтердің бағаларының өсіміне потенциалды өсіміне әкеледі. 

Басқа жағынан «импорт» инфляциясын ұстап тұруын қамтамасыз етуі импортқа шығарылатын текстильдік және тоқыма өнімдері бағаларының төмендеуімен (3,0%).

2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда өндірісті қызметтер есебін ескергенде өндіруші – мекемелердің өндірістік өнімдеріне бағалар жедел жоғарлады – 23,8%. Бағалардың негізгі өсімі аралық өнімді тұтынудың қымбат болуымен қамтамасыз етілген және өндірістік құралдары, тұтынушылық тауарлар және қызметтеріндегі өндірістік сипатта 4,7,3,9 және 4,3% сәйкесінше қымбаттады.

Өндірістік өндіру секторында тау-кең табатын өндірісне бағалардың жоғарлануы (38,3%), өндеу өндірісі (13,5%) және өндірісте, электр энергиясын, газды, суды бөлуде (2,5%). 2004 жылда өндірістені бағалардың өсіміндегі маңызды факторы бұл газ конденсатының 79,3% және мұнайдың 40,6% қымбаттауы. Сыртқы саудалық конъюктураның  жақсы болуына байланысты түсті металлдардың отандық өндірушілерінің бағалары 27,9 % көтерілді.

Ауыл шаруашылығында бағалар 4,0% көтерілді, әсірісе мал  шаруашылығында -11,1%. Реалды экономиканың секторында бағалардың жоғарлауы тұтынушылық бағалардың өсіміне белгілі әсер етті.

Ақша-несиелік саясаттың құралдары. Инфляция бойынша мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі артық қайтарымдылықты алуы бойынша опеацияларды жүргізді, соның ішіндегі негізгісі ол қысқа  мерзімдік ноталарды  шығаруы, банктердің депозиттерін қызықтыруы ашық нарықтың операцияларын жүргізу, минималды резервтер  талабының механизмі. Ақшалық базаның деңгейі оперативті көрсеткіші қалды.

Жыл ағымында Ұлттық Банк реалды айтылымды өзінің негізгі ресми қойылымдарымен дұрыс әсер етті.

Ресми қойылымдарды  төмендету саясаты, алдыңғы жылдарға сипаттас, инфляцияның төмендемеу жағдайында  оны тұрақтандыру саясаты да өзгерген. 2003 жылдың  соңына қарай ұстанылды: қарай қаржыландырудың ресми қойылымы (7%) минималды резервтер талабының нормативі (6%) 2004 жылдың ағымында репо операциялар ресми ставкалар әр түрге бағытталған динамикасы болды. Шілдеде оның деңгейі 4,5- нан 3,5% дейін төмендетілді, егер мүмкін ауытқулар коридоры бір уақытта ұлғаюы +/-/ 150 б.п.+/- 200 б.п. дейін, ал қазаннан желтоқсанға дейін берілген қойылым ақырындап 4,25% жоғарлады. Егер мүмкін ауытқылар колидоры сақталса +/- 200 б.п. «овернайт» қарыздары бойынша ресми ставкасы 8,0-дейін 8,5 % дейін ұлғайды.

Инфляцияның өсім темпін ұстау үшін 2004 жылда Қазақстан Республикасының Банкі ресми қойылымдарын реттеуіштік әсерін күшейтуі үшін шаралар қолданылған. Қайта қаржыландырудың экономикалық ролін жоғарлатуы  үшін векселдерді  қайта есепке алуы вексельдік жоғарлатуы үшін векселдерді  дамуымен, ресми қайта қаржыландыру қойылымына сәйкес жүргізіледі.

Артық қайтарымдылықты стерилизациялауы Ұлттық Банкінің негізгі құралы ретінде қысқа мерзімдік қойылымдар қалды.  

Ұлттық  банк жыл ішінде қысқа  мерзімді ноталарды 561,8 млрд – теңгеге шығарады (2003 жылмен салыстырғанда 8,3  % аз). Ноттардың максималды эмиссиясы ІҮ кварталда болды, осының ағымында орналастыру  біркелкі  болмады (қараша-40,1 млрд теңге қазан 73,8 млрд теңге, желтоқсан -85,9  млрд  теңге). Жыл  ағымында  екінші  деңгейлі банктердің  қайтарымдылығы  жоғарғы деңгейде сақталынады, артық қайтарымдылықты стерилизациялау  мақсатында қысқа  мерзімді ноталарды шығарудың жоғарғы   көлемі  сақталу  себебі.

2004 жылда Ұлтттық банктің ноттарын төлеуі, сыйақы  төлемін қосқанда 374,8  млрд   теңгені құрады. Егер қысқа  мерзімді ноттарды уақыттан  бұрын төлеуі 63,9 млрд теңге  бұл қайтарымдылық нарықта оперативті толықтырумен байланысты. Нәтижесінде айналыстағы қысқа  мерзімді ноттардың  көлемі 2 есе ұлғайды 396,1 млрд  теңгеге дейін (дисконтталған баға бойынша).

Қысқа мерзімді ноталар бойынша  табыс эффективтілігі 5,07 – ден 3,21 % дейін  төмендеді (жылдың соңға айдағы ортамерзімдік табыс). Қысқа  мерзімді ноталар бойынша дюрация көрсеткіштерінің төмендеуі 2004 жылдың қаңтардың аяғындағы 174желтоқсанның соңында 121 күнге дейін. Жылдың соңына қарай қысқа мерзімді ноталардың төмендеуі қысқа мерзімді ноталардың айналымдағы мерзімнің қысқаруымен байланысты, бұл Ұлттық  Банктің  атқарылған саясатымен байланысты бұл қысқа  мерзімді қойылымдар құралдары арқылы қаржылық нарықтағы жағдайды  біртіндеп реттеуіне ауысуы және кенсиялық активтерді инвестициялаудағы ноталарды қызықтыруын қысқарту  құралы ретінде (2 сурет).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*Дерек көзі. Айналыстағы қысқа мерзімді ноттар (жыл соңына). ҚР Ұлттық Банкінің жылдық есебі 2004ж.

2 сурет. Айналыстағы ноттар

 

Ұлттық Банктің маңызды түрі бұл ашық нарықтағы операциялар болды. Бірақ олардың көлемдері бұрынғыдай Ұлттық Банктің бағалы қағаздар порфелінің үлкен  емес көлемімен шектелді.

2004 жылы екінші нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздардың жүргізілген репо операцияның көлемі 60,1 %  - ға дейін 782,4 млрд теңгеге дейін ұлғайды. Осы операциялар бойынша мерзімі 1,4 күн, табыстылығы – 1,89 % жылдық (сурет 4).

Қайта репоның операциялары 26,0 млрд теңгеге жүргізілді, олардың мерзімі 7 күн, табыстылығы – 4,95% жылдық.

2004 жылдың ағымында Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуы бойынша операциялар жүргізілмеді.

7 екiншi деңгейлi банктермен вексельдердi қайта есепке алу туралы басты келiсiм болды. 2004 жылы бiрiншi класстi элем енттердiң тiзiмiнде 11 мекеме болды. 7 мекеменiң вексельдерi есептiк ұйымдармен Ұлттық банктiң қайта есепке алу үшiн ұсынылған. 2004 жылы қайта есепке алуға 699 вексельдер 5,7 млрд. теңгеге қабылдады, (2003 ж. сәйкесiнше 1,5 млрд. теңгеге 368 вексельдер) 4,2 млрд. теңгеге вексельдер  төлендi.

2004 ж. соңында Ұлттық банктiң портфелiнде 2,3 млрд. теңгеге вексельдер болды (2004 ж. 1 қаңтарына 770,7 млн. теңгеге).

2004 ж. Ұлттық  банк теңге бағамының  еркiн  айырбас режимiн сақтады, ол  ақшаларға сұраныс және ұсыныстардың бағамының  секiлдеуiне байланысты.

2004 ж. теңгенiң АҚШ доллар қатынасына бекiтiлу тенденциясы жалғасты. Бағамының  секiлдеуiн  тұрақтандыру үшiн Ұлттық Банк iшкi валюталық  нарықта сатып алушы ретiнде қатысты. Бүкiл 2004 кезең үшiн Ұлттық банктiң шетел валютасының таза сатып алғанның  көлемi 3,6 млрд. АҚШ долларын  құрды. Ұлттық қордың активтерiн толықтыру мақсатында Ұлттық банк Қаржы министрлiгiне 1,0 млрд. долларға конвертацияландырды.