Ақша-несие саясаты

Ақша - несиелiк  саясаты бойынша iс-шараларды күшейттi, өздерiнiң негiзгi қойылымдары бойынша реттеушiлiк рөлiн  жоғарлатты және ақша - несие саясатының әр-түрлi құралдары бойынша қойылымдардың келiсiмiн фокустық күшеттi. Ашық нарықтың операциялары ұлғайтылады, жаңа қаржылық құралдардың дамуы және өзiнiң бағалы қағаздар портфелiн ұлғайтуы  туралы шаралар қабылданды.

Инфляциялық қысымды төмендету үшiн Ұлттық банк керек жағдайда ақша-несие саясатын қаталдауы туралы шаралар қабылдауы мүмкiн. Iс шаралардың бiрi ол 2005 жылдың басындағы ресми қайта қаржыландыру қойылымының жоғарлауы болды. Бiрақ экономикадағы инфляциялық потенциалды төмендету үшiн, оның бiртiндеп төмендеуi атқарылады.

Ақша - несиелiк саясаттың  қаталдауы бұл Ұлттық  банктiң ресми қойылымдарына әсер етуiн өзгертедi және несиелер бойынша нарықтық  қойылымдарға. Егер алдыңғы жылдары Ұлттық банктiң шаралары экономиканы несиелеуi бойынша банктердiң қызметiн активазациялау бойынша тапсырмаларды шешуге, соның iшiнде қойылымдарды төмендетуге де бағытталса, онда "экономиканың қызып кетпеуi" үшiн қойылымдарды төмендету сұрағы мақсат ретiнде қойылмайды. Экономикадағы қойылымдардың деңгейi нақты жағдайлардағы факторлар және тәуекелдiлiктегi нарықтық  негiзде қалыптасуы керек.

Артық қайтарымдылық күрделi мәселелерiн төмендету үшiн және банктердiң қайтарымдылығын икемдi реттеуiне, минималды резервтер талабының қалыптасу механизмiнiң қалыптасуына өзгерiстер енгiзедi.

Қаржылық нарықтағы  пайыздық қойылымдардыды реттеу мақсатында айналыстағы қысқа мерзiмдi ноталардың  мерзiмдерiн едәуiр төмендетуi күтiледi. Бұл шарттарда артық қайтарымдылықты негiзгi стерилизациялау құралы бұл Ұлттық банктегi банктердiң депозиттерi болады.

Қайтарымдылықты шектеу туралы қарастырылған шараларға қарамастан, алдыңғы үш жылдары ақшалық  агрегаттардың жылдық өсiмi бар экономикалық өсiмнiң  темпiн сақтауын  қамтамасыз  етедi.

Ұлттық банкпен шешiмдi қабылдау процесiнiң эффективтiлiгiн жоғарылату үшiн ақша-несие саясаты бойынша консультация-кеңестiк орган құрылады, Ұлттық банк өкiлдерiнiң қатысуымен және мүдделендiрiлген мемлекеттiк органдар, парламент, экономиканың қаржылық  және реалды  секторлары да.

Ресми қайта қаржыландыру қойылымының  реттеушiлiк қасиеттерiн  қаталдау үшiн Ұлттық банк практикаға инфляциялық күтiмдер және инфляцияның деңгейiне, қарыздар бойынша сұраныс және ұсыныстың, ақшалық нарықтың жалпы  жағдайына байланысты қайта қаржыландырудың ресми қойылымын  бекiту және кезеңдiк қарастыру.

Ақшалық агрегаттар. Экономикалық сiмнiң жоғарғы темпiнiң сақталуы  бұл ақшалық ұсныстың ұлғаюымен сипатталады.

Осы кезеңде ақшалық базаның және айналыстағы қолма-қол ақшалардың айналыстағы өсiм  темпi соңғы 9 жыл үшiн максималды болды, ал ақшалық масса бойынша соңғы 5 жыл үшiн.

Ұлттық  банктiң ақша-несие саясатын  атқарудағы оперативтi көрсеткiштердiң бiрi ақшалық  базаның деңгейi болды. 2004 ақшалық  база 82,3 пайызға 577,9 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Оның  ұлғаюының  негiзгi факторы бұл Ұлттық банктiң таза халықаралық резервтерiнiң едәуiр өсiмi.

Әлемдегi нарықтардағы мұнайға жоғарғы бағаның сақталуы бұл экономикаға экспортты валюталық түсiмнiң маңызды келуi. Әлемдiк қаржылық нарықтарда банктердiң қарыз  алулары өстi бұл iшкi валюталық нарықтағы шетел  валютасының  ұсынысы оған сұранысын астырды. Мұндай шарттарда Ұлттық банк валюталық активтердi жинақтады. Алтынның активтерi өстi, әлемдiк  нарықтардағы 5 пайыз ағаның  өсiмiмен  және Ұлттық банкпен жүргiзiлген операциялармен байланысты. Мұның нәтижесiнде 2004 ж. Ұлттық банктiң таза халықаралық  резервi 87,1 пайызға және 9,3 млрд. долларға дейiн ұлғайды, бұл тәуелсiз Қазақстанның максималды көрсеткiшi болды.

Бiр жағынан Ұлттық банктiң  iшкi валюталық  нарықтан шетел валютасын сатып алуы банктердiң қайтарымдылығын ұлғайтуына әкелдi. Сол себептi 2004 ж. Ұлттық банк бiр уақытта банктiк жүйедегi артық қайтарымдылықты стерилизациялауын қысқа мерзiмдi ноталарды  шығару арқылы активтi саясатын  жүргiзедi.

Нәтижесiнде, Ұлттық банктiң артық қайтарымдылықты стерилизациялау бойынша операциялары оның таза халықаралық резервтерiн маңызды өсiмiнiң  бөлшегiн  нетрализовать етуiне мүмкiн болды.

2004 жылы ағымында ақшалық базаның  көп  қысымы қаңтарда байқалды, бұл үкiметтiң шығындарын маусымдық  төмендеу себебiнен Ұлттық банктегi үкiмет шоттар қалдықтарының едәуiр өсiмiмен түсiндiрiледi. Ақшалық базаның екi максималды ұлғаюы 13,9 пай              ыз және желтоқсанда 18,1 пайыз, бұл Ұлттық  анктiң таза халықаралық  резервтерiнiң өсiмiмен байланысты, сол кезде Ұлттық банктiң таза iшкi активтерi төмендедi.

2004 жылы  1 қаңтардан бастап ақшалық массаның кең шалуы,  Ұлттық банктiң және екiншi деңгейлi банктердiң шоттарынан басқа,  несиелiк ұйымдардың шоттары енгiзiлдi. Сол себептi ақшалық  массаның динамикасы депозиттiк ұйымдардың монетарлық  шалуы негiзiнде анализ  жасалады,  бұған  Ұлттық  банктiң, екiншi деңгейлi банктердiң және несиелiк ұйымдардың консалидирленген шолуы кiредi.

2004 жылы ақшалық  массаның  өсiмi 68,2 пайызға 1634,7 млрд. теңгеге дейiн болды, бұл экономикаға субъектiлерiнiң  iскерлiк активтiлiгiнiң  өсiмi фонында. Нәтижесiнде экономиканы монетизациялау деңгейi жыл ағымында 21,1-ден 29,5 пайызға ұлғайды бұл экономикадағы соңғы жылдары үшiн ең жоғарғы көрсеткiш  болды.

Банктiк жүйенiң және несиелiк ұйымдардың таза сыртқы активтерiнiң ұлғаюлары да және iшкi активтердiң  де ақшалық  масса өсiмiнiң  негiзгi факторы болды.

Депозиттiк ұйымдардың таза сыртқы активтерiнiң өсiмi 64,7 пайызға Ұлттық банктiң алтын - валюттi автиктерiнiң  ұлғаюымен  байланысты, себебi екiншi деңгейлi банктердiң таза сыртқы активтерi  төмендедi.

2004 жылы экономиканы несиелеу көлемiнiң болып жатқан  көлемi ақшалық  массасының ұлғаюының  маңызды факторы болды.

Осы жылдағы экономикадағы  депозиттiк ұйымдар талабының өсiмi алдыңғы  кезеңдермен  салыстырғанда 52,0 пайыз құрады. Нәтижесiнде депозиттiк ұйымдардың iшкi активтiлiгi жыл iшiнде 71,1 пайыз өстi.

Депозиттiк ұйымдардағы  резиденттер депозиттерiнiң өсiм темпi  айналыстағы қолма-қол ақшаларға қарағанда азуы нәтижесiнде ақшалық масса құрамында депозиттердiң өлменiң  позитивтi ұлғаю  тнденциясы сақталды. 2004 жылдың ағымында бұл көрсеткiш 75,5-тен 77,6 пайызға дейiн өстi.

Ақшалық мультипликатордың мағынасы 3,07-ден 2,83 дейiн төмендедi. Мұнда өзгерiстi бағалау қиын. Бiр жағынан қолма-қол  ақшаны қалау  коэфициентi, яғни айналыстағы қолма-қол ақшалардың депозиттiк  ұйымдардағы  резиденттердiң депозиттерiне  қатынасында 0,33 - тен 0,30 дейiн, бұл халықтың өзiнiң бас құралдарын  депозиттер түрiнде сақталуына көп көңiл  бөлуi. Басқа жағынан  резервтеу коэфициентi, яғни  Ұлттық банктегi  депозиттiк ұйымдардағы  депозиттердiң қатынасы  және олардың кассадағылардағы қолма-қол ақшалардың депозиттiк  ұымдардағы резиденттердiң депозиттерiне де қатынасы, 0,11-ден, 0,16 дейiн ұлғайады, бұл банктiк жүйедегi артық  қайтарымдылықты стерилизациялауы шартында Ұлттық банктегi банктер  депозиттерiнiң  өсiмiмен түсiндiрiледi.

2004 жылы айналыстағы қолмақол ақшалардың өсiмi 56,8 пайыз -дан 410,9 млрд. теңгеге дейiн ұлғайды. Бұл негiзiнен экономикалық  өсiмнiң  жоғарғы темпiнiң  сақталуымен түсiндiрiледi, бұл соның iшiндегi қолма-қол ақшаға сұранысты жоғарлатады, халықтың минималды және реалды кiрiстердiң ұлғаюымен,  мемлекеттiң ағымдағы жалақы төлемдерiне жұмсалатын  шығындарды ұлғайтумен.

Шыныменде 2004 ж. реалды айтылымда 9,4 пайызға өстi, бүкiл  өткiзу каналдары бойынша тауар айналымның  бөлшектiк көлемi реалды - 10,6 пайызға өстi.

Өз кезегiнде экономикадағы субъектiлердiң iскерлiк активтiлiгiнiң өсiмi халықтың ақшалық табыстарын және  орта айлық  жалақы төлемдерiн  ұлғайтуына әкелдi.

2004 ж. осылай 2003 жылмен салыстырғанда халықтың ақшалық   кiрiстерiнiң номиналды  және реалды өсiмi 21,0 және 13,2 пайызды құрады. 2004 жылы орта халық номиналды жалақы 21,7 пайызға өстi.

Халықтың ақшалық кiрiстерiнiң және жалақы төлемiнiң  өсуi бұл мемлекеттiк қызметшiлер және бюджеттiк  ұйымдардың  қызметкерлерiнiң  жалақының өсуiмен, 2004 жылдың қаңтарынан әлеуметтiк төлемдердi ұлғайтумен және  дифференцирлеу  негiздегi зейнетақыны ұлғайтуы бойынша мемлекеттiк  өткен  жылдардан берi саясатының атқарылуымен байланысты. Бұдан басқа 2004 жылы 1 қаңтардан минималды жалақының көлемi 32 пайызға дейiн жоғарыланды. Нәтижесiнде 2004 жылды алдыңғы жылдармен салыстырғанда мемлекеттiң жалақыға төлеген шығындары 41,3 пайызға, ал әлеуметтiк трансферттердiң  төлемдерi 13,5 пайызға өсті.

Сонымен 2004 ж. ақшалық  базаның ұлғаюы ұлттық банктiң таза халықаралық резервтердiң едәуiр ұлғаюымен түсiндiрiледi. Екiншi деңгейлi  банктердiң  активтi несиелiк саясатын  жүргiзуi ақшалық  массаның өсiмiне шарт болды, орта айлық  жалақының және халық  табыстарының  өсiмi нәтижесiнде айналыстағы қолма-қол ақшалар өстi.

Алтын валюттi резервтер және ақшалық  база бойынша мақсаттық  көрсеткiштерден бiртiндеп  инфляция бойынша көрсеткiштерге ауысуы, бұл көпшiл шараларда инфляцияны төмендету бойынша Ұлттық банктiң негiзгi мақсатына сәйкес келедi, инфляциялық таргитерлеу қағидаларына ауысу жолына ауысу қабылданды.

Ұлттық банктiң инфляциялық таргитерлеуге ауысуына дайындау жоспарында 2000 жылы ақша-несие саясатының 3-жылдық жоспарлау горизонты бекiтiлдi. 2004 жылдан берi "базалық инфляция" индексi есептеледi және инфляцияның шолуы шығарылады.

Инфляциялық таргитерлеудiң қажеттi элементi ретiнде трансмиссиялық механизмнiң  моделi болады, бұл инфляция  бойынша  болжаудың  нақтылығын  жоғарлатуы  мүмкiн, инфляцияға  әсер ететiн ақша-несие саясаты саласындағы қабылданатын шараларды бағалауы.

Қазiргi уақытта Қазақстанда ақшалық трансмиссиялық моделi құрылды.

2004 жылы қыркүйекте Ұлттық банктiң шақыруы бойынша  Қазақстан Республикасындағы инфляциялық таргитерлеу қағидаларын енгiзуi бойынша техникалық көмек ұсыну шеңберiнде Халықаралық валюталық қорының  миссиясының келуi болды. Миссиямен осы бағыттағы ҚР Ұлттық банкiнiң маңызды прогресiн белгiледi. Миссия мүшелерiнiң Ұлттық банк, статистика бойынша ҚР Агенттiгi және коммерциялық  банктердiң өкiлдерiнiң кездесулерi нәтижесiнде есеп ұсынылды, мұнда республикада инфляциялық таргитерлеу режимiн  енгiзуi бойынша, атқарылатын  шаралар бойынша ұсыныстар ұсынылды. Бұлардың ішіндегі пайдалы ұсыныстар:

-        ақша–несие саясатының комитеті құрылу керек, квалификацияланған кандидаттар арасынан тәуелсіз сыртқы мүшелердің қатысуымен,  ақша-несие саясатының  стратегиялық  сұрақтарын  және инфляция бойынша болжамдарын  қарастыру құқығымен.

-        Ұлттық банктің құқықтық  өкілеттігі саласында  басқарудың  жоғарғы деңгейін  произвольді босатудан  қорғауды қамтамасыз ету керек, тек құқықты  емес сипатынан  немесе қатенің зор болуы жағдайларынан  басқа

-        Ұлттық  Банктің көңілін экономиканың реалды секторының  автоматтандырылған көрсеткіштері, соның  ішіндегі ҰІО.

Ұлттық Банктің  алтын валютті активтері  және оны басқару. Алтын – валютті активтер көрсеткіштерінің динамикасы. Ұлттық Банктің ішкі алтын валютті активтері 2005 ж. 1 қаңтарында 9,3 млрд. АҚШ долларын құрады, жыл ішінде 4,3 млрд. долларға өсті. Бұлардың өзгеруіне валютаның еркін конвертациялануындағы активтерінің ұлғаюы әсер етті. 4,2 млрд. доллары және монетарлық  алтындағы активтерде – 77,6  млн. долларға.

2005 ж. ішкі валюталық  активтердің өсіміне ішкі және сыртқы факторлар  әсер етті. Осылай Қазақстанның валюталық  нарығы еркін конвертацияланатын валютаның  ұсынысы оған  сұраныстан  жоғары болды. Ұлттық  Банктің  қазақстандық  қор биржасында  жыл ішінде нетто сатып алулары 3,3 млрд. доллар, ал биржалық емес нарықтағы сатып алуы 308,4 млн. долларын құрады.

Ішкі валюталық  активтер өсімінің басқа себебі  бұл қаржы министр тиімділігіне  шетел валютасының  1,7 млрд. долларға түсімі. Едәуір  сомалар  түсімі мұнай-газ  секторының  компанияларынан салық төлемдері түрінде және Ресей Үкіметінен «Байқоңыр» кешенінің жалға беруден 115,0 млн. доллары саласында.

Сонымен бірге Ұлттық Банк үкіметінің сыртқы қарызы бойынша 1,0  млрд. долларға төлемдерді  атқарды және Ұлттық  қорға 1,0 млрд. долларды сатты.

Қымбат металдардың АҚШ долларымен бағаланғанның  активтерінің  құндық өсімі, әлемдік  нарықтағы алтынға бағалардың  өсімімен байланысты. Алтынға баға  жыл ішінде тройдік унция үшін 417,25 доллардан 438,00 долларға дейін ұлғайды, немесе 5,0%, бұл осы резервтің  активтерін 43,0 млн. долларға ұлғаюына әкелді.

Ұлттық банк ішкі валюталық нарықта алтынның сатып алуларын 34,7 млн. долларға атқарды.

Ұлттық банк таза алтын  валютті активтерінің операцияларын жүргізу  нәтижесі бойынша жыл ішінде 4,3 млрд. доллардан 9,3 млрд. долларға дейін ұлғайтты.

Алтын валютті активтерінің  портфелін  басқару 2004 ж. соңына сыртқы басқаруға берілген  активтердің  нарықтық  құны эквиваленттілігі 429,9 млн. долларды құрады, немесе 2004 ж 31 желтоқсанға дейін  сыртқы басқаруда болған АҚШ – тың ақшалық нарықтың мандатының типін қосқанда, алтын валютті активтердің жалпы нарықтық  құнынан 6%.

2004 ж Ұлттық қордың және алтын валютті активтерінің портфельдерін басқару процессінде жаңа құралдар қолданылады:

- 3 айлық Елчівоч фьючерстертер;

- 3 айлық Елчівоч опциондары;

- корпоративтік облигациялар;

- ипотекалық облигациялар 10 – «interest only» (MBS);

- валюталар бойынша «стради» опциондары;

- қайтарылған бағалы қағаздар (continues call).

Ұлттық  Банк Правлениясының  Қаулысы 2004 ж. 27 шілдесінен №115 «Ұлттық Банктің алтын валютті активтерін басқаруы бойынша Инвестициялық  стратегияны бекітуі туралы» жаңа инвестициялық стратегия қабылданды. 2004 ж. 1 қазаннан іске қосылды. Осы стратегияға сәйкес алтын валютті активтер, ұзақ мерзімді валюталық  активтердің портфеліне, қысқа мерзімді валюталық активтердің портфеліне, алтын портфелі және қайтарымдылық  портфеліне бөлінді.

Алтын валютті резервтерді басқару стратегиясының өзгеруін  нарықтық  күтімі үшін іс-қимылы ретінде сипаттауға болады және 2004 ж екінші жартысынан  пайыздық  қойылымдар циклінің басталуымен  байланысты есепке  алынған табыстардың құралдары бойынша табыстардың төмендеуі туралы толғаныстары. Осылай жыл ішінде қысқа мерзімді алтынвалютті резервтер портфелін құралдарды ұзақ мерзімге ауысуы жүргізілмеді, ішкі нарықтағы операциялардан едәуір АҚШ долларының түсіміне қарамастан, ал ІҮ кварталда бұл стратегиядағы өзгерістермен бекітілді, бұлар қысқа мерзімді портфель активтерінің инвестициялық портфельдер құрамына кіргізеді, бұлардың инвестициясы 70% . АҚШ долларында және 30% - евро және эталон, осылар үшін Германияның  және АҚШ-тың 3-айлық қысқа мерзімдік  вексельдері қызмет атқарады. Осы өзгерістер уақытша шешім болады осы жағдайдың жауабы ретінде және инвестициялық портфельдердің дюрациясы, АҚШ-та монетарлы саясат қаталдауы циклдің соңынан кейін жоғарлайды.