Ақша-несие саясаты

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  теңгенің айырбас бағамына оның әлсіреу жағына қарай қысым жасалған жағдайда теңгенің айырбас бағамының қысқа мерзімді күрт ауытқуларына жол бермейді, бұл ретте теңге бағамының ауытқу бағдарлары немесе дәліздері белгіленбейтін болады.

Ішкі инвестициялық және тұтынушылық сұраныстың айтарлықтай айтарлықтай төмендеуі төлем балансындағы жағдайды қысқарту, ең алдымен импорт шығыстарын қысқарту есебінен түзетуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, олармен болуы мүмкін уақытша лагты ескере отырып, қысқа мерзімді кезеңде ішкі валюта нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың теңгерімсіздігін жою үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  қысқа мерзім ішінде шетел валтасына сұранысты шектеу, оның ішінде валюта нарығында валюта сатып алу және сату тәртібін өзгерту арқылы шектеу жөнінде шаралар қабылдауы мүмкін.

- Ақша-кредит саясатының пессимистік сценарийді жүзеге асыру кезіндегі шаралары

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қолдаушы ақша-кредит саясатын жүргізетін болады.

Бұл ең төменгі резервтік талаптардың қолданылып жүрген нормативтерінің айтарлықтай төмендеуі мүмкін екенін білдіреді.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бактерге біршама көлемде тікелей ұзақ мерзімді көмек көрсетуден бас тартады. Соған қарамастан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен және Қазақстан Республикасының Үкіметімен бірлесіп әр түрлі жанама құралдарды (активтерді секъюритизациялау, банктердің облигацияларымен және акциялармен операциялар, даму институттары арқылы өтімділік беру және т.б.) пайдалана отырып банк секторына қолдау көрсету тетіктерін әзірлеуді және белсенді пайдалануды жоспарлап отыр.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта резервтерін елдің өзінің халықаралық міндеттемелерін орындауы үшін қажетті деңгейде ұстап тұру мақсатында теңгенің айырбас бағамына неғұрлым жоғары қысым жасалу жағдайында базалық сценариймен салыстырғанда оның айтарлықтай әлсіреуіне жол береді. 

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша- несие саясатының даму  мәселелерін қарастырып және зерттеу негізінде оны жетілдірудің келесідей негізгі ұсыныстар  және шешімдерді белгілейміз.

Ақша- несиелік саясатты бұл экономиканы мемлекеттік реттеу саясатындағы бағыттардың  бірі болады. Реттеу объектілері  ретінде ақшалық нарықтағы сұраныс және ұсыныс болады, бұл банктік емес ұйымдар және жеке банктердің, ақшалық биліктердің іс- қимылы нәтижесінде өзгереді. Мемлекеттің ақша – несие саясатының мемлекеттік жүргізушісі ретінде орталық банк  болады. Ол ақшалық эмиссия, ақшалақы айналысты, несиені және валюталық бағамды реттеу монопольді құқығы  бар. Орталық банк көп  жағдайда мемлекеттік бюджетке қызмет көрсетеді үкіметтің агенті ретінде және  банктік жүйенің қадағалау органын атқарады. Әр түрлі мемлекеттерде оны ұлттық, эммиссонды және резервті банк деп айтады. Орталық банк ақша – несие суверенитетінің иеленушісі болады. Ақша – несие сувернитетінің (monetary sovereignty) концепциясы бірнеше салаларды бірден әсер етеді: экономиканы, құқықты және саясатты. Мүмкін сол себептен ол толығымен зерттелмеді және сувернитеттің толық анықтамасы жоқ.

Көпшілік авторлар ақша-несиелік сувернитетті мынандай терминдермен  автономия  және тәуелсіздік синонимдес деп есептейді, бірақ бұл дұрыс емес.

Негізгі артықшылығы ретінде экономикалық саясатының тәуелсіздігі. Орталық банк ақша – несие саясатының стратегиясын таңдаудың кең мүмкіндігі. Ресми долларлануын және валюталық правленияға ауысқан мемлекеттер мұндай таңдаулары болмайды. Екінші артықшылығы – сеньораждың табысты алуждың мүмкіндігі. Ескерілмеген жағдайларда орталық банк ақшалардың басып және бюджетінің дефицитің жабу үшін Дж. Кейнс айтқандай «Үкімет осы құралдармен өмір сүре алады, егер басқаша өмір сүре алмасы». Керісінше, мемлекет өздерінің жеке ақшалық биліксіз және сеньораж ақшаларынан алмайды. Ұлттық орталық банк несие берушінің соңғы инстанциясы ретінде қаржылық және банктік саланың тұрақтылығын ұстап алады. Басқа ақшалық жүйелерде депозитттерді сақтадыру қорларын құруға болады, бірақ оларда ақшалық икемділік  болмайды. Ұлттық валюта ұлттық өзін- өзі анықтау символы және құралы болады. Ұлттық жалауға, тілге, гиміне және елтанбасына сәйкес адамдарға өздерінің индивидуалдығын және топтық қоғамдықты түсінуге мүмкіндік береді.

Инфляциялық таргетирлеу бұл инфляциялық сандық бағыттарына жету мақсатында орталық  банктің операциялық  құралдарды  қолдануын білдереді, бұған ақша-несиелік реттеудің органы  жауапты. Теориялық көз қарысынан инфляциялық таргетирлеу бұл ақша – несие саясаты саласындағы шешім қабылдауы бойынша операциялық зертеу бұл құбылысты  және объектілерді зертеуді дұрыс тізімделген белгілер (статистикалық өсімдер, процессті сипаттайды), сипаттамалырдың өзгерісі және жай қимылдар көз қарасынан.

Инфляциялық таргетирлеуге ауысу жоспарында  Ұлттық банк 2000ж бері ақша- несие  саясатының 3 жылдық жоспарлау горизонтын бекітті. 2004 ж бастап «базалық инфляция» индексі есептеледі және инфляцияның шолуы шығарылады. Инфляциялық таргетирлеудің қажетті элементі бұл трансмиссиялық механизмнің моделі  болады бұл инфляцияға әсер ететін ақша- несие  саясаты саласындағы қабылданатын шараларды бағалауы, инфляция боынша болжаудың нақтылығын жоғарлатуы моделі құрылған және схемасы жасалған.

Валюталық реттеу ақша-несие саясатының бөлімі болады және мемлекеттегі экономиканы тұрақтандыруына  бағытталған, субъектілердің валюталық опреацияларды  атқару ережесін бекітуі және осындай операцияларды атқарудың жалпы қағидалары арқылы. Бірақ валюталық реттеудің эффективтілігі төлем болатын еді, егер валюта нарығының қатысушыларымен атқарылатын істеп жатқан қадағалау операцияларын бекітпеу Валюталық қадағалау маңызды экономикалық мағынасы бар. Оның орталық тапсырмасы – ұлттық валютаны әкімшілік әдістер арқылы қорғау Уставаның ҮІІІ статьясын сақталуы, бұл ағымдағы операциялардың атқарылуына  және резиденттер емесе үшін ұлттық валютаның конвертациялануын қамтамасыз етуі шаралардың әсер етпейтіні. Мишель Пебро валюталық қадағалауды қолданудың артықшылығын және кемшілігін ретінде, мемлекеттер арасындағы қаржылық ағымдарына  тек «механикалық» әсер етеуде қортындыламайды, сонымен бірге оның психикалық ұстау эффектісі. Валюталық қадағалаудың қаталдауын енгізу  төлем балансының  тепе- теңдігіне әкеледі. Валюталық қадағалаудың болуындағы ұстап тұратын эффектісі оны қаталдауын сигнатуралары қоғамға  жағдайдың күрделігі  жөніндке хабарлайды.

Қазақстан Республикасының Банктің ақша-несие саясатының негізгі  бағыттарында шешім қабылдаку кезінде келесідей  екі факторлар ескеріледі.

Біріншіден, Қазақстандағы қаржы нарғының дамуымен ақшалық агрегаттар және инфляция арасындағы қарым-қатынастың бәсендеуі байқалады. Сол себепті ақшалық агрегаттардың болжамдары мақсатты болмайды  және олардың  өсім шекарсы  бойынша қатал берілмейді, әсіресе Қазақстанда инфляциялық таргетирлеу қағидаларын енгізу ерекше  жағдайында. Сонда да олар нарық үшін  маңызды  бағыты болады және 2005-2007 ж.ж. арналған  ақша-несие саясатының негізгі  бағыттарын құру кезінде ескеріледі.

Екіншіден 2005ж нәтижесіндегі инфляцияға 2004 ж атқарылған іс шаралардың әсер етеді, сонымен бірге 2005 ж атқарылатын ақша- несие саясаты 2006 ж нәтижесінде әсер етеді. 

Алматыда 2005ж. 21 – 22  қыркүйекте «Ақша – несие саясатының оптималды схемасын таңдауы» дөңгелек столы жүргізілді. Дөңгелек стол жұмысына Е врАзЭС мемлекеттердің, Литваның, Польшаның және Чехи яның орталық және  ұлттық банктерінің өкілдері, Президент Әкімшілігінің,  ҚР Үкіметінің, Әлемдік банктің  USAID, Ақ маркетингі – аналитикалық зерттеудің орталығы өкілдері қатысты.     

2