Международная экономика

    Егер сыртқы  сауда жағдайларының нашарлауы,  мысалға дамыған өнеркәсібі бар  елдердің экономикалық іс- әрекетінің  құлдырауынан шыққан экспорттық  бағалар төмендеуінен пайда болса,  дамушы елдер өз валюта бағамын  өзгертпей, экономикалық жағдай  мен бағалардық циклдік өзгерісінің келуін күтуіне болады.  Бірақ экспорттық бағалардың төмендеуі кейбір экспорттық  тауарларға сұраныстың ұзақ мерзімді төмендеуімен сипатталса, онда мысалға өндірістік технология өзгерісі нәтижесінде сұраныстың азаюы, экспорт құрылымын ұлғайту мен валюта бағымын өзгерту қажет болуы мүмкін. Тәжірбие жүзінде дамушы елдердің өндірісі дамыған елдердің циклдық жақсаруын күтуі үшін жеткілікті қорлар мен мүмкіндіктерінің болмауы мүмкін. Одан басқа дамушы елдер өздерінің экспорттық қысқа және орта мерзімде кеңейтуге мүмкіндіктері болмайды. Осы жағдайларда экспорттық сектор табыстылығын қалпына келтіру үшін девальвация қажет болады.

    Өзгеріссіз  валюта бағамы  мен шетел валютасындағы  экспорттық бағалардың төмендеуі  жағдайында экспорттың табыстылығы азаяды. Девальвация болса экспорттың ұлттық валютадағы бағасын жоғарлатып, ішкі нарықта өндіріс үшін қолданылатын факторлармен еңбек күші шығындары да сол дәрежеде өспеген жағдайда табысты болады. Ішкі нарықтағы шетел валютасының девальвациядан кейінгі жоғары бағасы дәстүрлі емес экспорттық іс-әрекеттің дамуын ынталандырып, мемлекеттің экспорттық базасын кеңейтуге әсер етеді.

Аса көп мөлшерлі макроэкономикалық  саясаттың экспансияся, нақты салық  және басқадай төлемдер мен үкімтеке өз еркімен және банктік емес секторлармен ұсынылатын несиелер көлемінен асып кететін мемлекеттік шығындардан туындайды. Пайда болатын бюджет дефициты банк жүйесінен қарыздану арқылы қаржыландырылып, ол банктердің жеке секторды несиелеуімен қатар елде өтімділіктің артық мөлшерін қалыптастырады. Экспансионистік ақша-несие саясаты табыстың ұлғаюына әкеледі, соның салдарынан ел ішіндегі шығындардың өсуінен сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағасын жоғарлатуға мәжбүр қылады. Бекітілген валюта бағамы кезінде осының бәрі сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағаларының сыртқы ранокта бағасы қалыптасатын потенциалы бар тауарларға қарағанда салыстырмалы өсуіне әкеледеі. Сондықтан елде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың тұтынылуының өсуінің екі себебі бар: номиналды табыстың өсуімен олардың бағаларының салыстырмалы төмендеуі. Ішкі тұтыну құрылымында сыртқы сауда потенциалы бар тауарларға жұмсалатын, қаржы үлесінің өсуіне бағытталған мезгілде, оның өндірісі жергелікті өндіріс факторларға шығындар өсуімен пайдалылығы төмендеген сайын тиімсіз бола береді. Сондықтан экспансионистік ақша-несие бюджеттік саясаты салдарынан ағымдағы сыртқы экономиканың есептің сальдосы сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың мемлекет ішінде тұтыну мөлшерінің өсуімен оның ұсынысының азаюына қарай нашарлай береді.

Импортқа әкімшілік  шектеулер қоюға бармас үшін, экспорттың табыстылығын қалпына келтіріп, шығындарды мемлекет ішіндегі табыс деңгейіне  сәйкес келетін деңгейге дейін азайту қажет. Негізінде бұл екі мақсатқа қол жеткізу үшін девальвацияны пайдалануға болады. Өйткені:

• Девальвация сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың ішкі рынокта бағасын жоғарлатып, оның өндіріс табыстылығын  басқа тауарларға қарағанда көтереді. Ағымдағы баланс жағдайы, осы тауарларға жұмсалатын қаржы бөлігінің өсуіне қарай жақсарып, оның өндірісі ұлғая түседі.
• Сонымен қатар девальвацияның шығындар деңгейін төмендету тенденциясы бар. Өйткені девальвация кезінгде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың бағасы ішкі нарықта басқа тауарларға қарағанда жоғарылағандықтан, ел ішінде бағалардың орта деңгейі көтеріледі, ал табыс пен шығындардың нақты төмендейді.

Бір маңызды атап кететін  жағдай, сыртқы экономикалық ағымдағы опрециялар есебін жақсарту үшін шығындардың  нақты мәнін азайту қажет болады, ал бұл өмір деңгейінің төмендеп кетуіне әкелуі мүмкін. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі сыртқы тепе-теңдіктің ауытқуларын өздігінен жоймайды.

Девальвация тиімді болу үшін ұлттық валютаның нақты құнсыздануы  керек. Басқаша айтқанда, девальвация  әсерінен сыртқы сауда потенциалы бар  тауарлардың басқа тауарларға қарағанда салыстырмалы бағаларының өзгеруімен өндіріс табыстылығының жоғарылауы бұл тауарлардың одан кейінгі баға көтерілуінен кейін жойылмауы қажет. Өйткені девальвация ел ішіндегі жалпы бағаның орта деңгейінің көтерілуіне әкелетіндіктен, жұмыс ісетушілердің өмір деңгейінің төмендеп кету салдарынан еңбек ақыны жоғарлату талаптары болатыны күмәнсіз. Одан басқа тауар мен қызметтерге шығындардың жалпы көлемінде мемлекеттің үлесі импорт пен девальвация ауқымына сәйкес өсе түседі де, енді сыртқы борышты өтеудің ұлттық валютадағы эквиваленті деп жоғарылай түседі. Ұлғайған бюджеттік шығындардың бір бөлігі халықаралық саудадан түсетін салықтардың өсуімен жабылуы мүмкін, бірақ нәтижесінде бюджетке түсетін салмақ ұлғая түседі.

Ол өз кезегінде бәсең ақша-несие саясатын жүргізуіне әкелуі мүмкін. Себебі, ол көбінесе жұмыстылық пен бюджет ұғымдарына тәуелді болып отырады. Ал девальвациядан пайда болған басымдылықтарды сақтау мақсатында еңбек ақымен бюджеттік шығындар көлемін шектеу өте қажет.

Девальвацияның табысты болуы мемлекет бюджетінің дефициттік ақша имиссиясы арқылы қаржыландырылып, соның көмегімен нақты валюта бағамы қалыптасып, бәсекелесті қабілеті қалпына келуіне байланысты болады. Мәселе, тек валютаны ьаға өсу қарқынымен салыстырғанда қаншалықты девальвациялау қажет болғанында, өйткені валюта және тауар рыноктарында экономикалық сілкіністерге бейімделу жылдамдықтары әртүрлі.

Мемлекет сыртқы сауда  жағдайларының нашарлауымен кезікск, валюта девальвациясын пайдалануда  өте сақ болуы қажет. Егер экономика импортқа қатты тәуелді болса, онда девальвация кезінде импорттық шикізатты пайдаланатын жергілікті өндірушілер шығыны жоғарылап кетеді. Осының салдарынан өз негізінде ішкі нарықтағы бағалар деңгейінің жоғарлауы, ұлттық валютаның нақты қымбаттауы, бәсекелестік қаблеттің төмендеуімен ағымдағы операциялар балансының нашарлауына әкеледі. Бұл жағдайда бәсекелестік қаблетті қалпына келтіру мәселесі экономика құрлымын қайта құру, инвестициялық саясатты қайта қарастыру  сияқты жолдармен шешілуі тиіс.

Әр түрлі елдер экономиканың дағдарысынан әр түрлі валюта бағамдарының тәртібі саясатын пайдалану арқылы шыққаны бәрімізге де белгілі. Мысалға,соғыстан кейінгі Жапония экономикалық дағдарыстан бекітілген айырбас бағамы бар ақша бірлігімен шыққан Тайвань болса иілмелі бағам  тәртібінің екі жақты жүйесін қолданған. Мемлекеттің ішкі бағалар деңгейінің әлемдік нарық бағалар ара қатынасымен орнатылған ұлттық валюта бағамы халықаралық есеп айырысу жүйесіндегі тепе-теңдікті қолдауды қамтамасыз етеді. Валюта бағамының төмендеуі, не жоғарлауы төлем балансының жағдайын бұзады. Ұлттық валютаның артық мөлшері эмиссия әсерінен ішкі рыногтағы құнсыздануы және басқа елдердің ұлттық экономикаларымен тепе-теңдіктің бұзылуына әкеледі. Сондықтан валюта қатынастарындағы мемлекеттік реттеу аясы өзара есеп айырысудағы тепе-теңдікті қам тамасыз ететін ұлттық валютаның басқа валюталарға қатысты бағамдарын анықтауда болып отыр. Валюта бағамын реттеу әдістерінің саны өте көп. Ол тікелей немесе жанама әсер ету арқылы жүзеге асырылады.

Тікелей тәртіп белгілеу немесе валюталық шектемелер, көбінесе көп мөлшерлі төлем балансының дефициті және үлкен сыртқы борыш жағдайында қолданылады. Валюталық шектемелер төлем балансының мынандай тауарларын түзетеді: сауда балансы, қызмет көрсету  мен саудалық  емес операциялар балансы, капитал қозғалысымен несиелер балансы. Валюталық бағамға жанама әсер етудің мәні реттеудің нарықтық әдістерін пайдаланып, соған сәйкес ақша-несие,  валюта және салық бюджеттік саясат жолымен қолдану болып табылады.

Валюта бағамына сонымен қатар, үкіметтің белгілі бір іс-әрекеті нәтижесінде қалыптасатын экономикалық жағдайда әсер етеді. Ұлттық валютаның қалқымалы бағамы мемлекеттік экономикалық жағдай өзгерісіне байланысты ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкүндік береді. Еркін ауытқымалы валюта бағамы кезінде сыртқы сауда балансының нашарлауы (теіс сальдо) валюта жағдайына әсер етіп, оның бағамының төмендеуіне әкеледі. Елдің шетел валютасының ағымы айналымдағы ұлттық ақшалардың жалпы массасын азайтпайды да, ақша бірлігі бағамы төмендей бастайды. Сөйтіп ұлттық валюта бағамы әлемдік нарықта қалыптасатын жағдайды өте  сезгіш болады.

Қалқымалы бағам кезінде  сыртқы экономикалық тепе-теңдікті реттеу қарыз капиталы нарығында пайыз  қойылымын өзгерту арқылы әсер етуге  бағытталған ақша-несие аясындағы анықталатын пайыз мөлшерінің деңгейі инвестициялық сұраныстың өсу немесе төмендеуіне тікелей әсер етіп, одан кейін жалпы сұранысқа әсерін береді. Пайыз қойылымының өсуі инвестициялық белсенділікті арттырып елге қоса инвестицияларды тартады. Ал пайыз қойылымының төмендеуі, керісінше, инвестицияларды шет елдерге бағыттайды. Ұлттық валютаның басқа валютаға қарағанда тұрақты бағамының төмендеуі экспорттық өнімге шығындар өсуіне ықпал етіп мемлекеттің импортқа шығындарын жоғарлатып сыртқы қарыз көлемі мен қарыздың негізгі бөлігі мен пайыздарын өтеуін жоғарлатады. Бюджеттік шығындармен бюджет дефицитінің өсуі байқалады. Соңғысының көлемі ұлттық валюта бағамының төмендеу дәрежесіне байланысты. Төмендеу неғұрлым көп болса, ұлттық валютада есептелетін дефицитті жабу шығындары соғұрлым өсе түсіп, мемлекеттің бюджеттің тепе-теңдігі бұзылуы жоғары тола береді. Шетел валютасының қымбаттауы ұлттық валюта бағамы төмендеуі импортты ұлғайтады және экспорттың тауарлар бәсеке қаблеттілігіне теріс әсер етіп, экспорттың өндіріс даму қарқынын баялатады. Ол сыртқы сауда балансын нашарлатып, сыртқы сауда дефицитін ұлғайтады.

2.Тепе- теңдік  валюталық бағам.Валюта бағамынын қозғалысына орталық банк шетел валютасын сату мен сатып алу арқылы жүргізілетін валюта интервенцияларымен әсер етеді. Айналымнан ұлттық валютаны шығару арқылы орталық банк елдің төлем балансы дефициті кезінде бағамды жоғарылатуғ_а (құлдырауын тежеуге) мүмкіндігі бар. Керісінше, шетел валютасын сатып алу арқылы, ол ақша массасын ұлғайтуын төлем балансы оң сальдосы кезінде ұлттық ақша бірлігінің бағамын төмендетеді Сонымен бірге ұлттық валюта қалқымалы валюталық бағам кезінде төлем балансының жағдайына байланыссыз алыпсатарлық факторларға өте әсерлі болады. Оның бағамын және сыртқы экономикалық тепе-тендікті қолдап отыру еркін айналымдағы валюта қорларының зор көлемі болуын қажет етеді. Бағамға интервенция арқылы әсер ету бағытты болғанымен, қысқа мерзімді сипатта болады. Негізінен валюталық интервенцияның мақсаты ұлттық валютаның бағамының валюта рыногындағы жағдайын мемлекеттегі экономикалық жағдайына сәйкестендіріп, оның төмендеп, не жоғарылап кетуін болдырмау. Сонымен қатар валюталық интервенцияның тиімді болуы, оның әсерінің ұлттық валюта бағамының өзгеру тенденциямен сәйкес бағытталған кезде болады. Одан басқа сыртқы рыноктардағы валюта интервенциялары іші резервтерінің көлеміне тікелей әсер етіп, сол арқылы айналымдағы ақша мөлшеріне әсер етеді. Бірақ бір ақша-несие саясатын ішкі нарықта жүргізу мен сыртқы валюта рыноктарындағы экономиканың белсенділікті бөлу мүмкіндігі бар. Бұл әдіс стерилизация деген атауға ие болып, сыртқы рыноктағы шетел валютасында көрсетілген активтердің әрбір сатылуын, ел ішінде бағалы қағаздын ашық рыногында сондай көлемде сатып алумен қатар жүргізіледі. Және, керісінше сыртқы рыноктағы әрбір сатып алу ішкі рыноктағы сондай көлемде сатумен жүреді.

Бекітілген  валюта бағамы кезінде төлем балансы  көлеміне не әсер етеді? Төлем балансына әсер етуді екі бөлікке бөлуге болады: сауда балансына әсер ету мен капитал қозғалысы бойынша балансқа әсер ету. Сауда балансы немесе экспорт пен импорт айырмасы; ұлттық өнім шығарумен теріс байланыста, ал валюта бағамына оң байланыста болады. Сонымен қатар, ол шетел сұранысының тәуелсіз өзгерістерге байланысты, мысалға шетел автомобильдерін сатып алудан жергілікті автомобильдерді сатып алуға көшуі сияқты өзгеруі мүмкін. Төлем балансының қаржылық бөлігі ең алдымен пайыз қойылымына (ел ішінде және сыртқы) тәуелді болады. Жоғары пайыз қойылымы шетелден капиталды тартады, бірақ ол қарқынды инфляция әсерінен номиналды пайыз өсуі емес, нақты пайыздар өсуімен сипатталуы тиіс. Түйсік негізінде оңай түсінілетін, жоғары пайыз қойылымы біздің елге шетел капиталын тартып, төлем балансының.оң сальдосын береді деген тұжырым рас, бірақ ол қысқа мерзімде (пайыз көтерілгеннен кейін бір жыл немесе одан аз мерзім) әрекет етеді. Ұзақ мерзімде бұл механизм жұмыс істемей, тіпті кері бағытта екі себептен әрекет ете бастайды:

Алдымен жоғары пайыз  мөлшері, шетелден қарыздарды 
инвесторлардың елімізде қарыз формасында сақтаған өз активтер 
корларын қайта құрғанша тартады. Бірақ ол қайта құру процесі 
біткенде оның ағымы саябырлай бастайды.

1. Егер пайыз қойылымын жоғарылату қысқа мерзімде шетелден 
   капиталдарды тарту мен төлем балансын жақсартуды жүзеге 
   асырса, одан кейін бұл жоғарылату кері нәтижелерге алып келеді. 
   Оның себебі қарапайым - алынған қарыздар қайтарылуы тиіс. Егер 
   жоғары пайыз қойылым бүгін бізге қарыз берсе, ертең оны 
   пайыздармен қаайтару керек, Біз жоғары пайыздарды капиталдар 
   (қарыздарды) тартуды пайдалану туралы, қарыздардың негізгі 
   сомасы ғана емес, оған жоғары пайыздарды төлеуге көңіл бөлмей 
   айта алмаймыз.

Осы себептерге байланысты пайыз қойылымын жоғарылату елдің  төлем балансын жақсартады деген  тұжырым тек қысқа мерзімде ғана рас болады. Сондықтан осы пайымдауларды пайдалану, экономикалық саясат алдында тез арада дағдарыстың алдын алу мақсатында ғана қолданылуымүмкін. Өйткені ұзақ мерзімде жоғары пайыз мөлшері жалпы төлем балансына кері әсер ететіні белгісіз.

Мысалға, Корей  Республикасының жүргізген валюта-несие саясатының тиімділігі шетел несиелерінің тартуының қолайлы тәртібінде жатыр. Бұл ішкі және сыртқы нарықтағы ұсынылатын несиелер арасындағы пайыз қойылымдарындағы айырмасымен түсіндіріледі. Көрсете кететін жағдай, Корей Республикасының Үкіметі мен Орталық банкі тартылған қарыздарды реформалаудың бастапқы сатыларында өте тиімді пайдалана білді. Одан кейін шетел капитал салымдарының тиімділігі күрт төмендеп кетті, оның себебін бақылау жоқтығымен түсіндірілді. Бұл тәжірибе Қазақстан үшін өте пайдалы. Дамуды ынталандыруда шетел қарыздарын алу кездерінің болуы өте маңызды, бірақ мәселе оны пайдалануда, бақылау ұйымдастыруда болып отыр. Бұл мәселе қазіргі уақытта өте маңызды болуда, өйткені несиелеудің ішкі және сырты нарықтағы пайыз қойылымдары арасындағы айырмашылық кәсіпорындарды ішкі рынокта қарыз алуға ынталандырмайды.