Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау

Нормалар мен нормативтер  келесі топтарға бөлінеді:

• Тірі еңбек шығындарының нормалары мен нормативтері (бір өнім бірлігіне жұмыс уақыты, уақыт бірлігіне өнім нормасы, қызмет ету нормасы, сан нормативі;
• Материалдық шығындардың нормалары мен нормативтері;
• Еңбек құралдарын пайдалану нормативтері;
• Өндіріс процесін ұйымдастыру нормативтері (өндіріс циклінің ұзақтығы, аяқталмаған өндіріс көлемі, шикізат қоры).

Жоспардың көрсеткіштерінің жүйесіне келесі көрсеткіштер кіреді: саңдық (абсолютті өлшегіш – тауар өнімі, жұмыскерлер саны, еңбек ақы қоры, пайда т.б.), сапалық (салыстырмалы шама өндіріс тиімділігін және оның факторлары еңбек өнімділігі, қор қайтару, материал сыйымдылық, рентабельділікті көрсетеді), көлемдік  үлестік. Көрсеткіштерді санау үшін натуралдық және шартты натуралдық, еңбектік, құндық. өлшегіштер қолданылады.

 

1.2 Жоспарлаудың  түрлері және олардың ерекшелігі

 

Жоспарлау - кез келген шаруашылық қызмет жетістігінің маңызды бөлігі. Оны елемеу кәсіпкерге қымбатқа түседі: өйткені фирма істері бойынша ол байланысқандардың барлығы жабдықтаушылар, тұтынушылар, бәсекелестер, банктердің өз жоспарлары бар және кәсіпкер оларды ескеруге міндетті; сонымен қатар өз қызметін жоспарлауы тиіс. Жоспар, сондай-ақ қызметкерлерге жеке өзіне қойылатын талаптар туралы, фирманың мақсаттары мен міндеттері жайлы айқын түсінігі болуы үшін де керек. Егер жоспарлы жүйе принциптерінен бас тартылса, егер меншік плюрализмі (дүниенің негізі бірімен-бірі байланыссыз, белгілі бір бастамасы жоқ рухани мәндерден тұрады деп санайтын ғылымға жат философиялық тұжырымдама) жағдайында қандай да болсын жоспарлау өткенге оралу деген қатып қалған қағидашыл (догматизм) пікірді ұстанса, алға қарай жылжу өте қиын болады. Мұндай пікір көптеген экономикалық жағынан дамыған елдерде жоспарлауды колданумен оп-оңай теріске шығарылады. Сөз индикативті жоспарлауды тиімді қолдану жайында.

Индикативті жоспарлау әкімшілік  тәсіл болып саналмайды. Егер индикативті  жоспарлаудың рөлі әкімшілік ету деп түсінілсе, бұл -жаңылысу. Ол ойластырылған стратегияның бар болуы сияқты, макро-, мезо- және микродеңгейде жүріп жатқан әр түрлі процестердің қиысуы ретінде қарастырылуы тиіс. Директивті жоспарға қарағанда индикативті жоспарда шаруашылық жүргізуші субъектілер орындауға міндетті тапсырмалар болмауы керек және баскарудың көптеген буындарының қатысуымен жасалады. Олар шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін, дербес жұмыс істеуіне кедергі келтіреді және алда тұрған келешектегі жұмыс үшін бағдар болып табылады.

Индикативті жоспарлау мынадай  түрлерді қиыстыру (үйлестіру) рәсімдерінің (процедураларының) жиынтығы ретінде  шығады.

Макроэкономикалық жоспарлау - өндірістің біріккен тәсілі немесе жаңа уақыттың экономикалық шындықты бейнелейтін  қазіргі заманғы ғылыми категориясы. Барлық фазалары (өндіріс, бөліс, айырбас, тұтыну) біртұтас деп алынатын кеңейтілген өндіріс макроэкономикалық жоспарлаудың ерекшелікті көлемі болып табылады. Макрожоспарлау мемлекет жасайтын болжамдарды, бюджеттік жоспарларды, макробағдарламаларды қамтиды. Бюджеттік-жоспарлық реттеу мен елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік болжау микрожоспарлаудың дамуын мемлекеттік болжамдау макрожоспарлаудың құрамдастары болып табылады.

Жоспарлаудың осы деңгейіндегі субъект болып макроэкономикалық меншік иесі шығады, оның стратегиялық мақсаты -дамудың тұрақтылығы мен бәсекеге қабілеттілік белгілеріне сай беретін экономикалық өсуі.

Аумақтық жоспарлау индикативті  жоспарлаудың түрі ретінде мемлекет деңгейіндегі (макрожоспарлау), бірақ  аймақтық және жергілікті билік деңгейінде жүзеге асырылатын процестерді қамтиды. Оның негізгі айырмашылығы - аумақ пен халықтың ерекшеліктерін ең көп шамада ескеруге тиісті жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасына негізделеді.

Мезожоспарлау - салаларда, сала тармақтарында, аумақтық-өндірістік кешендерде, ірі корпорацияларда және т.б. болып өтетін процестерді қамтитын индикативті жоспарлаудың бір түрі.

Микрожоспарлау - менеджменттің  ең көп тараған түрі. Ол микродеңгейде  қолданылады және кәсіпорынның жоспарларында жүзеге асады. Бұл деңгейде жоспарлау мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді, өйткені нақтылы кәсіпорында пайда болатын процестер, тауардың (өнімнің) тағдырын, оның бәсекеге кабілеттілігін, ақыр соңында, экономикалық бәсекеге қабілеттілігін айқындайды.

Индикативті жоспарлаудың әр қилы түрлерінің мәні жайлы айтқанда, олар экономиканың мемлекеттік бағдарлануының маңызды элементі екендігін түйіндеуге болады. Мемлекет - экономикалык өмірдің  басты дирижері.

Индикативті жоспарлаудың түсінігін анықтауға арналған бірнеше амал-тәсілдердің бар екендігін еске сала кеткен жөн. Біріншіден, ол кәсіпорынның дербестігі кезіндегі макрожоспарлау ретінде түсіндіріледі. Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметі экономикалық дербестік жағдайында, бірақ жоспар белгілеген белгілі бір бағдармен атқарылады. Екіншіден, индикативті жоспарлау жеке кәсіпорындардың мемлекет қалыптастыратын міндеттерді орындауға бейімделуі болып табылады. Бұл - мемлекеттің жеке кәсіпорындарға жалпы мемлекеттік мүдделердегі осындай бағдарламаларды орындауға бейімделген мемлекеттік бағдарламаларға айналған өзіндік мемлекеттік тапсырысы. Индикативті жоспардың бұл негізгі міндеті - ақпараттың бағдарлаушылық және ол мәнісі жағынан себептемелік болып табылады. Үшіншіден, индикативті жоспарлауда мемлекет пен мем.сектар үшін міндетті тапсырмалар бар. Төртіншіден, ол мемлекет пен экономиканың басқа субъектілердің іс-әрекеті мен мүдделерін үйлестірудің тетігі болып саналады. Индикативті жоспарлаудың дәл сол үйлестіретін міндетті ісі негіз болып табылады.

Жоспарлы қызмет барысында даму стратегиясы, ұзақ мерзімді болжаулар, орташа мерзімдік және ағымдағы жоспарлар жасалады. Жоспарлаусыз дамудың үйлесімділігі қамтамасыз етілмейді. Ал үйлесімді салалардың, қызмет өрістерінің мынадай арақатынастарына жетуді білдіреді: олардың өндірісінде мыналар: ұзақ келешектегі макроэкономикалық дамудың ең тез қарқыны; елде, аймақтарда өнім мен көрсетілетін қызметті өндіру мен тұтынудың тепе-теңдігіне жету, еңбек нарығы, капитал, жердің дамуы қамтамасыз етіледі.

Стратегиялық  жоспарлау

Көп жылдан бері әскери басшылар стратегия терминін қолданып келеді. «Стратегия» гректің – «генерал өнері» деген сөзінен шыққан. «Стратегия» термині осы уақытқа дейін жарыс, бәсеке мағынасында қолданылып келгенмен, қазіргі кезде бұл атау кәсіпорын қызметінің жалпы концепциясын білдіреді.

Стратегия дегеніміз  ұйымның міндетті ісін орындауды  және мақсатына жетуді қамтамасыз ететін жан-жақты жоспар жиынтығы болып  саналады.

Стратегиялық жоспарлау  дегеніміз басшы қабылдаған әрекеттер  мен шешімдер жиынтығы, сол арқылы ұйымның өз мақсатына жетуі үшін басшы арнайы стратегияны іздестіреді.

Стратегиялық жоспарлау  басқару шешімін қабылдауға қажетті  құрал болып саналады. Оның басты  міндеті – ұйымдағы жаңадан енгізілгендерді  жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету. Стратегиялық жоспарлау басқару қызметінің төрт түрін қамтиды: ресурстарды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі үйлестіру және ұйымдық стратегиялық болжамдау.      

Стратегиялық жоспарлаудың өзіндік белгілері.

1. Стратегияны көпшілік  жағдайда жоғарғы басшылар тұжырымдайды, және жасайды, алайда оны жүзеге асыруға басқарудың барлық деңгейіндегілердің қатысуы көзделеді.

2. Стратегиялық жоспар  жеке бір ұйымға ғана емес, бүкіл корпорацияның болашағы  үшін жасалады.

3. Стратегиялық жоспар  көлемді зерттеулермен және нақты  деректкрмен негізделуі тиіс. Қазіргі әлемдегі бизнесмен тиімді бәсекелесу үшін, фирма сапа, рынок, бәсеке және басқадай факторлар туралы толып жатқан ақпаратты ұдайы жинауы, әрі талдауы тиіс.

4.  Стратегиялық жоспар  фирманың айқындылығын, дербестілігін  білдіреді, мұның өзі олардың белгілі бір жұмыскерлерді тартуына ықпал етеді.

5. Стртегиялық жоспарды  жасағада, ұзақ уақыт бойы тұтастығын  сақтаумен қоса, қажет болған  жағдайда жетілдіруді және қайта  бағыттауды жүзеге асыратындай  икемді болуы тиіс.

 

 

 

 

 

 

1-сурет. Стратегиялық  жоспарлау моделі

 

Схемада ең елеулі басқару  функциялары келтірілген сол  арқылы жоспарлар жүзеге асырылады

Тактикалық жоспарлау

Барлық басқару  функциясының  ішінде  жоспарлау  ең  елеулісі  болып табылады, өйткені   мұның  өзі  кез-келген  балама  әрекеттерді  таңдап  алуға  байланысты. Жоспарлау  кәсіпорын  басшылығындағы  негзгі  функциялардың  бірі  ғана  емес,  оның  өзі  жеке  төрт  функцияда (ұйымдастыру, кадрлармен  жұмыс істек, басшылық, жетекшілік  және  бақылау)  көрініс  табады. Сонымен, басшы  ұйымдастырады,  кадрлармен  жұмыс  істейді,  бағыттайды  және  басшылық  етеді, сондай-ақ  жоспарға  сәйкес  көзделген  мақсатқа  жету  үшін бақылайды.

«Жоспарлау»   ұғымына  мақсатты  айқындау  және  оған   жету  жолдары  енеді: батыста  кәсіпорынның  әрекетін  жоспарлау, өткізу, қаржы, өндіріс  және  сатып  алу   секілді  маңызды  бағыттар бойынша  жүзеге  асырылады. Мұндайда, әрине, барлық  жоспарлар бір-бірімен  тығыз  байланыста  болады.

Жоспарлау  процессінің  өзі  төрт  кезеңінен тұрады:

• жалпы  мақсатты  ойластыру;
• белгіленген  біршама  уақыт кезеңіне (2, 5, 10 жылға)  арналған нақтылы  мақсатты  айқындау;
• оған жетудің  жолдары  мен  амалдарын  айқындау;
• жоспарлы  көрметкіштерді  нақты  көрсеткіштермен  салыстыру  арқылы   қойылған  мақсатқа  жетуді   бақылау.

Ірі  бағдарламаны  шешкен кезде, кезеңдері мен  жоспарлануы  біршама ауқымды  блады. Мәселен, жоспралаудың мынадай  кезеңдері  ажыратылады:

• бар мүмкіндікті  бағалау;
• басты  міндет немесе  мақсат;
• жоспарлы  ұсыныстар;
• баламалар (альтернативтер);
• баламаларды  қойылған мақсаттармен  салыстыру;
• баламаларды  таңдау;
• қосалқы  жоспарлауды  тұжырымдау;
• жоспарды  цифр  түрінде  көрсету.

Жоспарлау  әрқашанда  бұрынғы  деректерге  сүйенеді,  алайда  кәсіпорынның  болашақтағы  дамуын  айқындауға  және  бақылауға  тырысады. Сондықта  да, жоспарлаудың  сенімділігі  бұрынға  нақты  көрсеткіштердің  дәлдігіне тәуелді. Мұндай  сеімділікті  қамтамасыз ету бухгалтерлік дәл есепсіз  және  ауқымды  статистикалық  қажетті базаға  ие  болмай  мүмкін  еместігі  айқын.

Кәсіпорын  әрқашанда  жалпы  рыноктың  шағын  бөлігі  ғана  болып саналатыдықтан,  ел  экономикасын дәл  жоспарлау  үшін  дәл  ақпаратты   мүмкіндігінше  көбірек  алу  қажет.

Егер  кәсіпорынның дамуы  нақты  елдегі  жалпы  экономикалық  дамуымен  қатар  өтуі  міндетті болмаса,  онда  рынок  көрсеткіші  кәсіпорынды  жоспарлаудың  бастапқы  деректері  болып саналады. Кәсіпорын  неғұрлым ірі  болса, әдетте, жоспарлау, соғұрлым  оңайырақ  болады. Дегенмен, ірі  кәсіпорындарға  қарағанда, ұсақ  кәсіпорындарда  басшылар  үшін  кейбір  факторлар  едәуір  айқынырақ  болады.

Тағы  бір  атап  көрсететін  жайт, тұтастай  экономиклық  кейбір  жағдайлары, мәселен  экономикалық  дағдарыстарды, ереуілдерді, т.б.  жоспарлау  тіптен  мүмкін  емес. Болашақтың  даму  барысын  дәл  болжаудың  мүмкін  болмайтындығы  секілді, тұтастай  рынок  туралы,  бірінші  кезекте, бәсекелестер  қызметіне  тиісті  маңызды  деректерді  күні  бұрын  алу  мүмкін  емес.

Демек, кәсіпорындағы  кез келген  жоспарлау  толық   емес  деректерге  сүйенеді. Кәсіпорында  жоспар  жасау  үшін,   қажетті  ақпараттар  толық  болмағандықтан,  ал  кейбіреуі  мүлдем белгісіз  болғандықтан, кейбір  деректер  жетіпейтіндіктен, жоспарлау  сатысы  көбіесе  қызметкерлердің өз  ісін  қаншалықты  жетік  білетіндігіне байланысты.

Осыған  орай, жоспар  жасаған  кезде  барлық көрсеткіштер  толық   пайдалануы, сонымен  қоса  жоспар  жасағанд а  өзгеріс  енгізетіндігі   ойластырылуы, ал жоспардың  өзі  жоспардың  өзгеруіне  қарай  үйлестіріліп отыруы  тиіс. Сондықтан  да, жоспарда  резервтер  ескеріледі. Алайда, резервтің  көп  болуы  жоспардың  көптігіне  нұқсан  келтіреді,  ал шамалы   резервтер  жоспарды  жиі-жиі  өзгертуге  мәжбүр  етеді. Жоспар  көрсеткітерін  ақтық  басшының билігінде,  оның  орындалуын  үйлестіру  мен   бақылау да  соның игілігінде.

Демек,  кәсіпорынның  жоспарлы  жүйесі, кәсіпорынның сан  түрлі   саласының  қызметі  бір-бірінен  айқын  шектелген, жекелеген  жоспардан  тұрады

Қойылған  мақсатқа  жетуді  көздеу  үшін  жоспарлау  кәсіпорын  қызметінің барлық  маңызды учаскелерін қамтитындығын тағыда  атап  көрсетеміз. Мұның өзі барлық  кәсіпорында қолданылады.

Жоспардың  екінші сатысы – кәсіпорын учаскелері  өндірісінің  нақты  бағыттары  бойынша  жоспар  жасау. Ода  жекелеген  міндеттер  қойылып, ақша, сондай – ақ  сандық көрсеткіштері айқындалады. Мұнда жоспарлау кезінде осал  орындар, басқаша айтқанда, кәсіпорын қызметінің маневрлігін, демек істің даму  мүмкіндігін шектейтін салалар қатыстырылмауы  тиіс.