Нарықтық жағдайындағы қаржы механизмі

КІРІСПЕ

 

Зерттеу жұмысының  өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 28 ақпан 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан халқына арналған Жолдауында: «Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде басты міндетті шешуге тиіспіз. Ырықтандыру жағдайында біз қаржы жүйесінің тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа деңгейіне көтерілуге міндеттіміз» - деп атап көрсетті.  Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атаулы, нақтылы нәтижелерге – қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық деңгейлері мен сфераларындағы қоғамдық өнімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер көрсету мен құндылықтардың толып жатқан барлық элементтері құнының құрамына кіретін қаржы ресурстарының ұдайы өндірілуіне айналдырып, іске асырады. Ұдайы өндірістің әр алуандылығы өз кезегінде қаржы механизімі құрамды және ажырағысыз бөлігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық) механизмнің нысандары мен әдістерінің тиісті әр алуандығын тудырады.

Сөйтіп, қоғамдық формацияның  экономикалық заңдарымен, белгілі бір  өндірістік қатынастардың және тиісті категориялардың болуымен анықталатын  өндіріс процесі шаруашылық механизм арқылы іске асатын экономикалық саясатпен  реттелініп отырғанда тұйық, айналмалы заңдылық байқалынып отырады: шаруашылық механизм, өз кезегінде, ұдайы өңдірістің нақты нәтижелерін тиісті саңдық және сапалық тұлғалауда (нысанда) жаңғыртуға көмектеседі. Бұл диалектикалық заңдылық диалектакалық бұралым түрінде (ұдайы өндірістің қалыпты жағдайында) өспелі қағидат бойынша іс-әрекет етеді.

Сондықтан ұлғаймалы  ұдайы өндірістің қалыпты ағыны  экономикалық саясат пен механизмнің  құрамды бөлігі ретіндегі қаржы  саясаты мен қаржы механизміне  байланысты. Дұрыс тұжырымдалған қаржы саясаты, анық етіп қалыптастырылған, синхронды жұмыс істейтін қаржы механизмі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдеседі. Кері теңденция да болады: егер қаржы саясаты экономикалық заңдардың іс-әрекетін толық есепке алмаса немесе олармен қарама-қайшылықта болса, онда тиісті қаржы механизмі ұлттық шаруашылықтың, саланың, аймақтың және т.т. өндірістік мүмкіндіктерін толық пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның халі жоқ.

Курстық жұмыстың мақсаты. Курс жұмысының басты мақсаты – нарықтық қатынастар жүйесіндегі қаржы механизмінің мәнін, элементтері мен буындарын зерттеу. Мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес республиканың, биліктің жергілікгі орғандарының қаржы механизмі деп бөлуге болады.

Курстық  жұмыстың міндеттері. Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:

а) елдің дамуының әрбір  нақты кезеңінің ерекшеліктері  негізінде қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;

ә) қаржы ресурстарын  қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды  белгілі бір мақсаттарға бағыттау;

       б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру;

       в)  нарықтық қатынастардағы қаржы  механизмінің мәнін, элементтерін  қарастыру т.б. 

Курстық жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.  ҚАРЖЫ МЕХАНИЗМІНІҢ  ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1  Қаржы  механизмнің мәні, ұғымы

 

Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атаулы, нақтылы нәтижелерге – қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық деңгейлері мен сфераларындағы қоғамдық өнімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер көрсету мен құндылықтардың толып жатқан барлық элементтері құнының құрамына кіретін қаржы ресурстарының ұдайы өндірілуіне айналдырып, іске асырады. Ұдайы өндірістің әр алуандылығы өз кезегінде қаржы механизімі құрамды және ажырағысыз бөлігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық) механизмнің нысандары мен әдістерінің тиісті әр алуандығын тудырады.

Сөйтіп, қоғамдық формацияның экономикалық заңдарымен, белгілі бір өндірістік қатынастардың және тиісті категориялардың болуымен анықталатын өндіріс процесі шаруашылық механизм арқылы іске асатын экономикалық саясатпен реттелініп отырғанда тұйық, айналмалы заңдылық байқалынып отырады: шаруашылық механизм, өз кезегінде, ұдайы өңдірістің нақты нәтижелерін тиісті саңдық және сапалық тұлғалауда (нысанда) жаңғыртуға көмектеседі. Бұл диалектикалық заңдылық диалектакалық бұралым түрінде (ұдайы өндірістің қалыпты жағдайында) өспелі қағидат бойынша іс-әрекет етеді.

Сондықтан ұлғаймалы  ұдайы өндірістің қалыпты ағыны  экономикалық саясат пен механизмнің  құрамды бөлігі ретіндегі қаржы  саясаты мен қаржы механизміне  байланысты. Дұрыс тұжырымдалған  қаржы саясаты, анық етіп қалыптастырылған, синхронды жұмыс істейтін қаржы механизмі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдеседі. Кері теңденция да болады: егер қаржы саясаты экономикалық заңдардың іс-әрекетін толық есепке алмаса немесе олармен қарама-қайшылықта болса, онда тиісті қаржы механизмі ұлттық шаруашылықтың, саланың, аймақтың және т.т. өндірістік мүмкіндіктерін толық пайдалана алмайды немесе пайдалануға оның халі жоқ; мұндай жағдайда қоғамның экономикалық дамуы тежелінеді (тежеуіштелінеді), жағымсыз құбылыстар қорланылады, қоғамға қарсы процестер пайда болады. Мұндай ситуацияның объективті экономикалық заңдардың талаптарын елемейтін басқарудың әкімшіл-ерікшіл, тым орталықтандырылған әдістерін қолданғанда қалыптасады.

Экономикалық дамуға, әлеуметтік прогреске қаржы саясатының белсенді ықпал жасау мүмкіндіктері оны терең ғылыми негіздеуді талал етеді. Тек ғылыми көзқарас, саясатты анықтайтын барлық факторларды біліп, зерделеу оның салыстырмалы дербестігінің объективті экономикалық қатынастар тәуелділігіне ұласпауының кепілі. Шаруашылық құрылыстың тәжірибесі қаржы саясатының экономикадан қол үзуінің қатаң экономикалық қиыншылықтарға ұрындыратынын, экономикаға негізі қаланған мүмкіндіктерді іске асыруды сөзсіз тоқтататынын дәлелдейді.

Мемлекеттің даму тарихында  қаржыны, қаржы саясатын және оны  жүзеге асыру механизмін пайдалана отырып, қоғамның міндеттерін шешудегі қарама-қарсы тәсілдемелердің мысалдары бар. Мәселен, ұзақ жылдар бойы КСРО-да қаржының, тиісінше қаржы саясатының рөлі жете бағаланбады. Осыған байланысты белгілі бір кезеңде экономикалық жүйені тұрақтандыру мен дамытуда қаржы реттеуіштерінің белсенді рөлі толықтай жоғалды. Қаржыны бір орталықтан басқару шектен тыс тәртіптемелейді (регламенттейді) және көбінесе еркін шешімдерге негізделді.

Экономикалық дағдарыстан  шығу және одан әрі серпінді даму мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп отырған қаржы саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады. Ол қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.

Мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны экономикалық заңдардың  іс-әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңіңде қаржы саясатының өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.

Мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:

1) экономикалық заңдардың  әрекеті, экономиканың жай-күйі, қоғамның әлеуметтік-экономикалық  дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу;

2) экономикалық саясаттың  тиісті мақсаттары мен міндеттерін  негіздей отырып, қаржы саясатының  стратегиялық және тактикалық  шараларын тұжырымдау;

3) белгіленген іс-әрекеттерді  қаржы механизмі (экономикалық қайта құрудың түбегейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) арқылы іс жүзінде жүзеге асыру.

Осы негізгі үш буынның  бірлігі қаржы саясатының мазмұнын анықтайды. Демек, экономикалық заңдардың  іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды  дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұйымдастыру мен пайдалану мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны болып табылады.

Қазіргі кезеңде қаржы  саясатының көмегімен шешілетін  басты міндеттердің қатарына мыналарды  жатқызуға болады:

а) елдің дамуының әрбір  нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;

ә) қаржы ресурстарын  қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;

       б)  экономикалық дамудың белгіленген  бағыттарын орындау үшін тиісті  қаржы механизмін жасап, оны  үнемі жетілдіріп отырады.

Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы  саясаты мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға, әлеуметтік-экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік және экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттігінен туындайды.

Таяудағы мақсат ретінде  — мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және экономиканы тұрақтандырудың  негізінде ұлттық шаруашылықтың  қаржы жағдайын сауықтыру проблемасын  шешу.

Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше) қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.

Қаржы саясатын жүргізгенде  оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор маңызы бар:

• қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау;
• қаржы қатынастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен шығыстардың теңгерімділігі;
• қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
• мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржы ресурстарын оңтайлы бөлу.
• Қаржы саясатының тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға мыналар жатады:
• объективті экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке алу;
• нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
• өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін жәңе дүниежүзілік тәжірибені есепке алу.                                                                                                    
• Жеке (өзгеше) қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады қоғамда қаржы жүйесінің ұтымды құрылымын, қаржы қатынастарын жоспарлы ұйымдастыруды және қаржы механизмінің дұрыс құрылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық салалары мен буындарындағы кірістер мен шығыстардың тепе-теңдігі;
• бюджеттегі кірістердің шығыстардан асып түсетін қаржы резервтерін жасау;
• салық жүйесін ұтымды құру арқылы экономикалық және әлеуметтік дамудың маңызды бағыттарына қаржы ресурстарын шоғырландыру;
• негізгі қаржы ресурстарын мемлекет қармағына жұмылдыру, оларды мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында тиімді бөлу;
• қаржы және кредит-ақша саясатының тепе-теңдігі.

 

1.2  Қаржы  механизмнің құрылымы, элементтері,  буындары

 

Қаржы саясаты нақты  шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске асырылады, ол қаржыны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерінің, нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады. Қаржы механизмі арқылы шаруашылық жүргізудің түрлі деңгейлерінде және қызмет сфераларында экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік бағдарламаларын орындау үшін мақсатты ақша қорлары мен ақша қорланымдарын қалыптастыру және пайдалану жөніндегі қаржы қатынастары басқарылады.

Қаржы механизмі мемлекет белгілеген қаржы шараларын атаулы, нақтылы нәтижелерге — қоғамдық-экономикалық өмірдің барлық деңгейлері мен сфераларындағы қоғамдық өнімнің, материалдық емес игіліктердің, қызметтер көрсету мен құндылықтардың толып жатқан барлық элементтері құнынын құрамына кіретін қаржы ресурстарының ұдайы өндірнуіне айналдырып, іске асырады. Ұдайы өндірістің әр алуандылығы өз кезегінде қаржы механизмі құрамды және ажырағысыз бөлігі болып табылатын экономикалық (шаруашылық) механизмнің нысандары мен әдістерінің тиісті әр алуандығын тудырады.

Қаржы механизмі  — экономикалық және әлеуметтік даму үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің жиынтығы. Ол қаржы қатынастарын ұйымдастырудың түрлерін, нысандарын және әдістерін, оларды сан жағынан анықтаудың амалдарын кірігіреді.

Қоғамдық шаруашылықтың  жеке бөлімдерінің ерекшеліктеріне  қарай және қаржы қатынастарының сфералары мен буындары бөлінуінің негізінде қаржы механизмі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы механизмі, сондай-ақ мемлекет қаржысының механизмі болып бөлінеді. Ол кезегінде, бұл сфералардың әрқайсысы жеке құрылымдық буындарды қамтиды. Мысалы, мемлекет қаржысының механизмі бюджеттік механизм мен бюджеттен тыс ресурстар механизмі болып бөлінеді. Аумақтық бөлініске сәйкес республиканың, биліктің жергілікгі орғандарының қаржы механизмі деп бөлуге болады.

Жалпы шаруашылық механизмі  секілді қаржы механизмінің де өзіне  тән ішкі құрлымы бар және ол айтарлықтай күрделі. Қаржылық өзара байланыстардын, көптігі қаржыны ұйымдастырудың көптеген түрлерін, нысандарын және әдістерін алдын ала анықтайды. Қаржы механизмінің құрлымы қаржы қатынастарын топтастыру тұрғысынан қаржы жүйесін қамтып көрсетеді.

Қаржы механшмі құрылымын  сипаттау үшін оның буындары ретінде  анықталатын жүйелі талдаудың қосалқы жүйесі (бөліп), блогы, элементі сияқты ұғымдарын пайдаланған орынды .