МАРКЕТИНГ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТАУАР ЖӘНЕ ТАУАРДЫҢ ӨМІРЛІК ЦИКЛІ

Тауардың нарыққа шығуы немесе оның нарыққа ену кезеңі. Бұл кезеңнің мақсаты- тауарды өткізетін нарықты қалыптастыру. Енгізу кезеңінде технология жаңа дами бастайды, нарық әлі анықтала қоймаған, өндіріс қуаттылығы толығымен іске қосылмаған, ал тауар аз партиялармен шығарылғандықтан, фирма шығындары өте жоғары болады.

Бұл кезеңде, сату көлемінің аздығынан және тауарды таратуды ұйымдастыруға және оны өткізуді ынталандыруға көп қаражат керектігі нәтижесінде фирма не шығын үстінде, не табыс өте аз. Осы кезде ынталандыру шығындары өзінің ең жоғарғы деңгейіне көтеріледі. Жаңалықты итермелеу әрекеттерін шоғырландыру қажеттілігіне байланысты мыналарды іске асыру керек: 1) потенциальды тұтынушыларға оларға белгісіз жаңа тауар туралы ақпарат беру, 2) оларды тауарды байқауға қызықтыру, 3) бұл тауарға бөлшек сауда кәсіпорындары арқылы таратылуды қамтамасыз ету.

Бұл кезеңде өндірушілер аз және олар тауардың тек негізгі варианттарын шығаруда, өйткені нарық олардың модификацияларын қабылдауға әлі дайын емес. Фирма өзінің өткізу әрекеттерін сатып алуға дайындығы мол тұтынушыларға, демек, табыс деңгейі жоғары топтардың өкілдеріне шоғырландырады. Бұл кезеңде баға әдетте жоғары.

Сатудың өсу қарқыны тауардың жаңа болуымен және тұтынушы сұранысына байланысты. әдетте, жаңа тауардан гөрі тауардын жаңғыртып, жетілдіру өткізу көлемін тез ұлғайтады.

Нарықтағы жаңа тауар жетістігінің негізі болып оның технологиялық сипаты, дизайны, тұтынушылық қасиеті саналады. Ал сатып алушымен байланыс тауардың тұтынушы үшін тартымдылығымен көрсетуге мүмкіндік береді. Нарыққа жаңа тауармен шыққан фирма осындай тауар шығаратын бәсекелестер болмаса, нарықта айрықша орын алады. Фирма тұтынушы нарығының таңдауына байланысты жаңа тауарға  жоғары баға қоя алады. ТӨЦ- тің енгізу кезеңінде баға саясатының мүмкіншілігін тиімді пайдалану керек. Алайда, фирма нарыққа енуі мақсатымен тауарға жалпы нарықтағы төмен бағаны қолдануы мүмкін. Бұл кезде тауардан пайда түспегендіктен немесе оның өте аз болуынан фирма залаға ұшырауы мүмкін. Тауардың алғашқы тұтынушыларына нарықтағы жаңа тауарға ұмтылатын жаңашыл тұтынушылар жатады.

Әдетте әлеуетті тұтынушы жаңа тауарларға уақытша енжарлық танытады. Сондықтан оларды жаңа өнімді алып көруге ынталандыру қажет. Бұл көптеген маркетингтік шығындарды талап етеді. Мұндайда ақпараттық жарнаманы қолдану керек. Жарнамаға көптеген қаражат жұмсалатындықтан, ол сату көлемінің айтарлықтай бөлігін құрайды. Сондай- ақ жаңа тауар үшін тауар өткізу арналары таңдалады.

Тауарды нарыққа енгізу кезеңіндегі маркетингтің негізгі міндеттері мыналар:

-           тауар өткізу жүйесіндегі жаңғыртып, жетілдіру есебінен балама тауар өткізу желісін қалыптастыру және тауар өткізудің жаңа арналарын құру;

-           жаңа тауардың артықшылықтары мен жетістіктері тұтынушыға жеткізу үшін ақпаратты жарнаманы белсенді жүргізу;

-           жаңа тауар мен нарықтағы оған ұқсас тауарлар арасындағы функционалды бәсекені анықтау;

-           тауардың нарыққа шығуына байланысты мүмкін болатын бәсекелестердің мінез-құлқын зерттеу;

-           жаңа тауардың нарыққа бейімделуін қамтамасыз ету.

Өсу кезеңі. Бұл кезеңде тауардың жаңғыртып, жетілдіруі ұлғая бастайды, тұтынушылар тауарды жақсы бәіліп, сатып ала бастағандықтан оның өткізу көлемі  жылдам өсе бастайды. Өндіріс толық қуатпен жұмыс істейді. Тауарды ірі сериясымен шығаратын кәсіпорындарда өндіріс қуаты жетіспей қалуы мүмкін. Жаңа тауар үлкен көлемде сатыла бастайды, бірақ нарықта оның бәсекелестері туындайды. Тауар сапасы өте жоғары болғандықтан, сату көлемі де, пайда да тез өсе бастайды. Жалпы нарықтағ осы тауардың тұтыну көлемінің өсуіне байланысты ТӨЦ- тің өсу кезеңінің соңында пайда деңгейі өзінің ең жоғары шегіне жетеді. Маркетологтар пайда ала бастауды ТӨЦ- тің енгізу кезеңінен өсу кезеңіне өту уақытымен байланыстырады. Осы кезеңнің соңына қарай бағаның төмендей бастауы  барлық  әлуетті нарықты қамтуға мүмкіндік береді. Тауар шығару көлемінің өсуіне байланысты шығындар төмендейді. Бірақ, бәсекелесиер саны өсе түседі. Нарықтың табысы жоғары болғандықтан, оған жаңа фирмалар ене бастайды. өткізу көлемі тез өсіп, тұтынушылар тобы көбейеді. Тауар жаппай өткізу арналары арқылы өткізіле бастайды. Жарнама акценті ақпараттықтан агрессивті, сендіруші, бұқаралық жарнамаға ауысады. Фирма нарықтың лидері болғандықтан, сауда белгісіне және ерекше бәсекеге қабілеттілігіне сүйене отырып, тұтынушы өз тауарының үздік жақтарына (немесе артықшылықтарына) сендіруге тырысады.

Бұл кезеңдегі маркетингтің басты мақсаттары:

-                    сұраныс өсуіне байланысты нарықты кеңейту;

-                    бәсекелестерден құтылу үшін тауардың жаңғыртып, жетілдіруін ұлғайту;

-                    тауарларды үлкен  көлемде сату үшін кең өткізу желісін қолдану;

-                    Тұтынушылардың жаңа тобын табу үшін бағаны төмендету.

Мұндай нарықта даму үшін фирманың базасы болуы қажет.

Тауардың кемелдену кезеңі. Кейбір мезетте тауарды өткізудің өсу темпі бәсендейді – кемелдену кезеңі басталады.  Тауардың кемелдену кезеңінде алғашқы сұраныс төмендейді. Кемелдену сатысысының мерзімі бойынша ТӨЦ- тің ең ұзақ мерзімі болып саналады. Бұл кезеңде нарық шектен тыс сегменттелген және өндіріс қуаттылығы толығымен қолданылады. Тауар ірі партиялармен шығарылып, оның ассортиментін кеңейту және тереңдету шығындары жоғары болады. Фирма сұранысты қанағаттандыру мақсатында тауарларды, оны үлкен көлемде шығара бастайды. Тауардың сапасы өте жақсы болып, дәстурлі тауарлар қатарына қосылады.

Тауарды табысы орташа тұтынушылар сатып ала бастайды. Нарықтың осы тауармен толығумен байланысты оның  өткізу мөлшері тұрақтанады. Көптеген фирмалар сұранысы бар нарыққа енгілері келеді.

Нарықтағы бесекенің күшеюінен баға төмендей бастайды. Оның мәні тауарды сатып алуда басты фактор ретінде өсе түседі. Сондықтан да, бәсекелестер арасындағы баға құрылымы мен нарық бөлігін бөлу айтарлықтай тұрақтанады. Бәсеке нәтижесінде жалпы сала бойынша толық пайда қысқарып, тауардың жиынтық есебінде жеңілдіктер беру етек жаяды. Жарнама аясының жалпыламалығы және қарқындылығы өзінің шарықтау шегіне жетеді. Тауарды жылжыту бәсекелі сипатта өтеді. Бұл кезеңдегі маркетинг міндетті ТӨЦ- тің ұзартуға бағытталған мынадай іс- шаралар жүргізуге бағытталған:

-           нарықты терең сегменттеуді іске асыру керек және жаңа нарықты, әсіресе, соның ішінде халықаралық нарықты игеру қажкт;

-           нарыққа тауардың жаңа қасиеттерін ұсына отырып, оның ассартиментін дифференциялау;

-           имидж, сұранусты және бағаны ынталандыру сияқты маркетингтік өзгермелерді (переменные) падалана отырып, бәсекелік артықшылыққа қол жеткізу;

-           Тұтынушыларды тауарды жиі қолдануға ынталандыру;

-           Бағаларды төмендету.

Бұл іс- шараларды қолдану ТӨЦ- кезеңдерінің иректелген қисық түріне өтуіне әкеледі.

Кемелдену кезеңінің соңында нарық таурмен толығады. өткізу көлемі тоқтайды. Баға тұрақсыз болады, бәсекелік  күрес нарық бөлігін сақтап қалу үшін жүргізіледі. Фирма тауарды ары қарай жетілдіруге тырысып, оны жаңа салады қолдану жолдарын іздейді.

Тауарды өткізудің құлдырау кезеңі. Өткізудің құлдырауын бірқатар себептермен түсіндіруге болады, оның ішінде тұтынушылар ұнатымының өзгеруі және отандас шетелдік бақталастармен бәсекелестіктің шиеленісуін айтуға болады. Өткізудің құлдырауына және табыстың табыстың төмендеуіне байланысты бірқатар фирмалар нарықтан кете бастайды. Қалғандары ұсынатын тауар ассортименттерін қысқартуы, ынталандыруға бөлінетін ассигнованияларды қысқартуы және бағаны одан әрі төмендеуі мүмкін. Технологиялық процесс әсерінен жаңа және айтарлықтай жетілген тауарлар пайда бола бастайды.

Тауардың өмірлік циклінің кезеңдерінің негізгі сипаттамалары төнегі кестеде келтірілген. Сонымен қатар, кестеде тауар өмір циклі кезендерінде тән фирманың типті маркетингілік үлгісі келтірілген.

Кесте-2.Тауар өмірінің циклі: негізгі сипаттамалар және өндірушілердің үлгілі жауапты реакциялары

Дамыған елдердегі нарықта өндірушілер таңбасы басым болып келеді. Бүгінгі таңда делдалдар таңбасын жасауға көтерме және бөлшек сауда фирмалары, киім және электро- тұрмыстық заттарды сатушылар, әмбебап дүкендер мен супермаркеттер ат салысып отыр.

Тауар белгісі интеллектуалды меншік объектісіне жатады және заң арқылы қорғалады. Заңмен қорғану тауар таңбасының иелеріне сол тауарға деген өз құқығын тіркеу арқылы өткізіледі. Интеллектуалды меншіктің басқа түрлеріне қарағанда (птент, авторлық құқық) тауар таңбасы кейбір елдерде ескерлік мерзімі бойынша шектелмейді.

Тауар белгісін тіркеу туралы өтініш патенттік ведомствоға беріледі. Сараптама негізінде Қазақстанның Патент және сараптама институты оның мемлекеттік тіркеуге жіберілгені жөнінде шешім қабылдайды.

Қазақстанда төменде көрсетілген белгілеуден тұратын тауар белгілеріне рұқсат етілмейді:

1.                   Мемлекеттік елтаңба, эмблема, жалау, халықаралық және үкіметаралық ұйымдардың аты, марапаттаулар, басылымдар және т.б. ерекше белгілер;

2.                   Қоғам көзқарасына қайшы келетін, тауар туралы адамдарға жалған көзқарас тудыратын белгілер;

3.                   Бұрын тіркелген тауар белгілеріне ұқсас белгілер;

4.                   ҚР қорғалатын өнеркәсіптік үлгілер;

5.                   Атақты әдеби туындылардың, өнер және т.б. атауы.

Қазақстанда тауар белгісіне берілген куәлік 10 жылға дейін жарамды.

Тауар таңбасының атын іздеу- күрделі міндет, ол белгілі сапаға ие болуы керек. Тауар белгісінің аты жылдам, оңай айтылатын, тез танылатын, жылдам сақталатын әрі дараланатын болуы керек. Сондай- ақ тауар белгісінің аты тіркеуге алынатындай және заңдық түрде қорғалынатындай болуы керек.

Тауардың бәсекеге қабілеттілігі. Тауардың басекеге қабілеттілігі – тауардың нарық талабына, яғни оның сапалық, техникалық, эстетикалық сипаттамаларының және коммерциялық өткізу жағдайының тұтынушыға талабына сай келуін бейнлейтін экономикалық категория. Кез келген өнімнің бәсекеге қабілеттілігі оны басқа бір ұқсас тауармен салыстыру нәтижесінде ғана анықталады және ол салыстырмалы көрсеткіш болып табылады.

Біздің елімізде көптеген шетелдегідей тауар бәсекеге қабілеттілігін бағалайтын қабылданған әдістемелік құжат жоқ. Париждің сауда-өнеркәсіп палатасының сарапшылары бәсекеге қабілеттілік белгілеріне бұйымнын жаңашылдық деңгйін, сапасын, жарнаманы, қаржылық жағдайды, өткізу жүйелерін жатқызады. Ал ағылщын экокномистері бәсекеге қабілеттілікті тауардын бағасы, салыстырмалы құны және пайдалылығы арқылы анықтайды.Өнімнің бағасы, дизайны және сапасы нарыққа шығарылған ұқсаса өнімге бергісіз болса ғана өнім бәсекеге қабілетті деп есептеледі. Бәсекеге қабілеттілікті: тауар, компания, өнім сапасы және тауарт өндірілетін елдер деңгйлерінде қарастыруға болады.

Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі ISO 9000 және 14000 серияларының талаптарына сай болуы тиіс. Оны жобалау, жасау, өндіру және өткізу сияқты «сапа ілгегінің» барлық сатысында мақсатты және жүйелі түрде жүзеге асыра отырып, анықтау қажет.

II БК  «Беккер және К» ЖШС  компаниясының тауар саясатын талдау

2.1.           БК «Беккер және К»  ЖШС  жалпы сипаттамасы мен тауар саясаты