Қаржы салымы

Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша, өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда бұл варианттан алдын-ала бас тарту керек те, инвестицияны басқа біреуіне салу керек болады.

Мына мысалды қарап  көрейік. Сіздің старттық сомаңыз 10000 теңге. Әр жұма сайын, бизнестің кірісі - 23%. Базалық сома 1250 теңгеге өсу үшін неше күн керек болады? Мұнда қажетті өсуге жеткенше инвестициялауды жүргізе береміз. Осындай есуге қол жеткізу үшін қанша уақыт керек болады, егер осы соманы басқа бір бизнесменге әр жұма төлемін 15% кредитке берсек?

Инвестициялық процесс  әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты болады, өйткені уақыт анықтауды күшейте түседі, шығындардың орнын толтыру мерзімі ұзақ болған 1 жобаның тәуекелділігі қиындай түседі.

Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет  яғни, шығындарды бағалау, түсімді, пайданы  қандай да болмасын жобаның іске асуындағы экономикалық тиімділікті уақытша өзгерістерді есептей отырып, бағалау керек. Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны әдетте бірнеше бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды белгілі бір уақытқа келтіру процесі.

Дисконттаудың негізі болатыны қандай да болмасын сома келешекте  алына ма, бүгінгі күнінде де объективті пайдалылығы төмен болады, егер осы  соманы айналысқа салып кіріс  әкелуге жұмсасақ, онда ол бір жылдан соң, екі, үш жылдан кейінде де сақталып қана қоймай, ол өсе береді.

Дисконттау арқылы қазіргі  соманың ақшалық эквивалентін келешектегі  алынатын сомадан анықтауға мүмкіндік  болады. Ол үшін, келешектегі күткен соманы, күрделі процент ережесі  бойынша, белгілі мерзімдегі өсетін табысқа азайту керек. Егер, біз бүгін 100000 теңгені 10% жылдықпен инвестицияласақ, онда бір жылдан кейін біздің алатынымыз -100.000 теңге х (100%+ 10%), немесе, сондай - 100.000 теңгені х (1+0,1) = 110.000 теңге. Екі жылдан кейін: 100 000 теңге х (1 + 0,1) х (1 + 0,1) = 121.000 теңге және тағы әрі қарай осылай. Мұндай капиталды инвестициялауды, одан алынған табыспен қоса, тағы да келесі кезеңдерде көп табыс алу үшін жүргізілген процесті "проценттерді қосу" деп айтады да, оны мына формуламен көрсетеді:

КС = БСх(п + г), мұндағы -

КС - келешектегі ақша сомасы (келешек құн);

БС - бастапқы (қазіргі, күнделікті) құны;

г    - процент  төлемі немесе табыс нормасы;

п   - табысты қосып  есептейтін жылдар саны.

Келешек ақша сомасы мен  проценттік төлемді білу арқылы, осы  формула бойынша, осы ақша сомасының қазіргі кездегі құнын анықтауға болады, алдыңғыдан шығатын.

Шетел инвестициясы Қазақстанға  не үшін керек және қандай пайда  келтіреді? Ірі инвестициядан алғашқы  табысты ең кем дегенде үш-бес  жылда ғана алуға болады. Қайтарым кезеңі бірнеше жылға созылған Қазақстандағы инвестиция инвесторлар үшін ешқандай қызықты емес, өйткені олар қысқа мерзімді инвестицияларға мүдделі. Әлемнің бұл ауданында өз нарығын кеңейткісі келетін компанияларға Қазақстан керек. Алайда Қазақстанның өзі де шетел инвестицияларын қажет.

Бірінші кезекте, шетел  инвестициялары бұрынғы мемлекеттік  кәсіпорындар үшін берік валюта әкеледі.

Екіншісі және шетел  инвестициясымен ере келетіндерің ең маңыздысы - технология мен кәсіпорын  қызметкерлерін оқыту. Оқытылған жұмысшылар жақсы жұмыс істейді де, жоғары жалақы алады. Оның үстіне, оқытылған жұмысшылардың бизнесін ашу үшін жақсы мүмкіндігі бар. Оқыту - кәсіпкерлер қатарынан көбеюіне және шағын бизнестің қанат жаюына өріс ашады. Ақырында, қаншалықты қисыны байқалмаса да, инвестициясы елдің тәуелсіздігін нығайтуға қызмет етеді, Дербес жекешелендірудің жобасындағы бірінші оқиға болған темекі комбинатын Филип Морис компаниясының қолға алуы елге 300 млн. доллардың қолма-қол әрі инвестиция түрінде келуіне жол ашты.

Сөйтіп, инвестициялар - Қазақстан экономикасының қозғаушы күші екенін ұғынуымыз керек.

 

 

1.3 Дамыған мемлекеттердің  қаржы салымдарының ерекшелігі

 

  Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы мамандану әкелді.  
 Инвестициялық банктердің негізгі қызметі -ұзақ мерзімді ссудалық капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды, облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа түрлері арқылы беру. Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс істейді және сол банктің қызметін пайдаланады. Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:  
1.Бірінші типті инвеегациялық банктер .  
2.Екінші типті инвестициялық банктер.  
 Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті твестициялық банктерге келетін болсақ олар үзақ мерзімді несиелеумен айналысады.  
 Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән. Бірінші банктер XIX ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген серіктестіктер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез дамуы XX ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.  
Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.  
 Бірінші типті иңвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде қатысады.  
 Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар нарығында қызмет көрсету бойынша бірқатар  функцияларды атқарады :  
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады;  
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда делдал болады;  
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша және бухгалтерлік есеп  пен есеп беру жөнінде кеңестер береді.     
 Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға түседі. Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары.[5; 97-99]  
 Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі . Батыс Еуропаның экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Аралас және мемлекеттік типтегі инвеетициялық, әлеуметтік экономикалық даму бағдарларын және экономиканы тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты. Қазіргі кезде бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады. 
 Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен 1960 жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы қағаздармен операциялармен айналысады. Сонымен қатар, бірқатар елдердің бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын қатар асыратын банктер қызмет етуде.       

  Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Күрделі қаржы салымдары  туралы шешім қабылдаудағы әдістер

 

2.1 Күрделі қаржы жұмсалымы  туралы шешім қабылдау

 

Күрделі қаржы жұмсалымы  туралы шешім қабылдау – компания басшылығының алдында тұрған аса маызды да қиын міндет. Көптеген компаниялар алдағы кезеңдегі қызметті бес, он, тіпті оданда коп жылға алдын ала анықтап ұзақ мерзімді жоспар әзірлейді. Ал, күрделі қаржы шығыны осы ұзақ мерзімді жоспарға кіріктірген бір бөлігі болып табылады.

Сол себепті ұйым ең алдымен  күрделі қаржы жұмсалымы туралы ұсыныстың экономикалық тиімділігін  бағалап, кәсіпорындағы ақшалай  қаражаттың айтарлықтай артық бөлігін (үлесін) қажет ететін процесс туралы  әлдеқайда нақты болжам жасауға  тырысады. Әдетте күрделі қаржы шығын көзіне қарыз қаражаты жатады, сондықтан да кәсіпорын мұндай жұмсалымның мақсатқа лайықты екеніне инвестордың көзін жеткізіп, оның өтелуін мұқият есептеуі керек.

Ұзақ мерзімді капиталға  – құрылысқа, жылжымайтын мүлікке, жабдыққа және т.б. қаржы жұмсау тән. Бүгінгі таңда жүзеге асырылып отырған материалдық қаражатқа күрделі қаржы жұмсаумен байланысты инвестициялық шешім белгілі бір дәрежеде фирманың техникалық және технологиялық деңгейін, оның алдағы кезеңдегі жемісті жұмысның ойдағыдай болуын анықтайды.

Инвестор бағдар ретінде  ұстанатын мақсаттардың екі негізгі  тобын бөліп қарастыруға болады:

1. Ақша түрінде көрініс табатын мақсаттар – пайданы немесе тауар айналымын арттыру, шығындар мен инвестициялық шығындарды кеміту.
2. Ақша түрінде көрініс таппайтын мақсаттар - әйгілі болуға, мәртебелі орынға ұмтылу, тиісті нарық сигментін жаулап алу, тәуелсіздік немесе қандай да бір әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыру.

Бірінші топтағы мақсатты қарастырайық. Оны жетістікке жеткізу үшін санды әдісті қолдануға болады. Белгілі бір сандық  мақсатқа қатысы бойынша оңтайлы инвестициялық шешімді қалыптастыруға мүмкіндік тудыртын сандық әдіс инвестициялық есептер деп аталады.

Инвестициялық негіздеу әдісі статистикалық және динамикалық деп екі топқа бөлінеді.

Инвестициялық есептің  статистикалық әдісі мынадай жағдайларда: инвестициялық шығын кезең басында жүзеге асрылып, оның пайда түсіретін нәтижесі кезең аяғында болатын тек бір кезеңі қарастырылғанда, сонымен бірге бір қатар ұзақ мерзімді жоба орташа жылдық көрсеткіштерді аса қиындықсыз сипаттағанда қолданылады.

Статистикалық әдісті қолдану  барысында барлық қарастырылатын инвестициялық  жобалар салыстыруға келетіндей болуы керек, яғни крителік көрсеткішті (пайда, шығын және пайдаллық) қоспағанда барлық жобаның көрсеткіштері бірдей болу керек. Орташа жылдық  пайда орташа жылдық табыс пен орташа жылдық шығын арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Дәстүрлі шығын бабынан басқа шығындардың құрамына белгілі бір жобаға капиталды  ұзақ мерзімді жұмсаудағы  инвестор табысының ысырап болуы ескеріледі.

Инвестициялық есептің динамикалық әдісі мынадай жағдайда, егер жоба ұзақ мерзімді сипатта болып, ал инвестордың табысы мен шығыны бұл кезең ішіндегі елеулі өзгеретін болса: оның үстіне , жыл бойвнша шығындардың уақыт ішінде өзгеруін сипаттайтын ұзақ мерзімді жобалада қолданылады.

Динамикалық әдістің  негізінде мына алғышарттар бар:

• кезң бірлігіне бір жыл кіретін ұзақ мерзімді инвестициялық жобалар қарастырылады;
• әрбір инвестициялық жоба элементі әр жыл сайын оның жүзеге асырылу барысындағы инвестордың табыс мен шығынының сальдосын білдіретін төлем ретімен сипатталады.

Әрбір инвестициялық жобаның төлем реті жағымсыз элементтен басталады, өйткені инвестицияны бірден жүзеге асыру ақшалай шығынды талап етеді. Жобаны қаржыландырудың төлем реті жағымды элементтен басталады, өйткені қаржыландыруды жүзеге асыру өзіндік қаржының немесе қарыз қаражатының қолда бар екендігін білдіреді;

- инвестор жобаларды  бағалаудың әр түрлі әдістерін  қолдану ықтимал сипатында болатыны  туралы өзіне есеп беруі, яғни  есінде ұстауы керек, өйткені  нақты нәтиже инвестиция есебінде анықталғаннан басқаша болуы мүмкін;

- динамикалық инвестициялық  есепті жүзеге асыру процесінде  инвестицияның тек болашақтағы  нәтижесін анықтайтын экономикалық  факторларды ғана ескереді. Сондықтан  да бұл әдіспен қатар сандық  талдау әдісін қолдану қажет.

Инвестициялық жобалардың тиімділігін талдаушы бухгалтердің объективті бағалауына мүмкіндік беретінәр  түрлі әдістер мен тәсілдер бар, осылардың негізінде басшылыққа ұзақ мерзімді іргелі басқарушылық шешім  қабылдауы үшін көмек көрсетіледі. Олар бір-бірімен оқшау, әр түрлі тәсілдемеде қолданылады.

Капитпалды жұмсаудың  тиімділігін бағалау үшін мына көрсеткіштер пайдаланылады:

• күрделі қаржы жұмсалымы және пайда мөлшері бойынша жүктелген шығындар;
• таза дисконттау және күрделі қаржы жұмсалымы өтелуінің ішкі коэффициенті бойынша күрделі қаржы жұмсалымын бағалау әдістері;
• күрделі қаржы жұмсалымының өтелу кезеңі;
• өтелудің есептік коэффициенті және пайда индексі.

Олардың әрбіреуіне жеке тоқталайық.

Күрделі қаржы жұмсалымы  және пайда нормасы боынша жүктелген шығындар.

Күрделі қаржы жұмсалымы  бағдарламасына тартылған ақшалай  қаражат арқылы қандай да бір басқылай жолмен пайда алуға ендігі жерде  пайдаланылмайды, яғни жарамсыз болып  табылады, осыған орай кәсіпорынның жіберіп  алғн пайдасы немесе жүктелген шығындар туралы айтылады.

 Сондықтан да инвестиция  бойынша пайданың болжамды нормасына  күрделі қаржы жұмсалымы туралы шешім қабылдаудың тиімділігін бағалау үшін инвестиция бойынша пайда нормасын қаржы нарығындағы құнды қағаздармен салыстырады. Күрделі қаржы жұмсалымын кәсіпорынға жүктелген шығын сомасынан жоғары пайда әкелетін бағдарламаға жұмсау керек. Немесе: инвестициялық жоба бойынша пайда нормасы өтімділігі жоғары құнды қағаздардағы пайда нормасынан кем болмауы қажет.

Сонымен, инвестициялық  жобаның тәуекелділігі неғұрлым жоғары болса, күрделі қаржы жұмсалымынан талап етілетін пайда нормасы соғұрлым үлкен және болжамды таза табыстың деңгейі одан да жоғары болуы керек.

Ең аз шамадағы пайда  нормасы деп, есептік мөлшерлеме шамасын немесе қаржы нарығында құнды қағаздарды тәуекелмен айналысқа енгізуден немесе жүктелген шығын мөлшері бойынша эквивалеттен алынатын проценттік мөлшерлемені ұғуға болады. Мұндай құнды қағаздардан түсетін табысты жүктелген шығын , яғни құнды қағаздарға қажетті пайда нормасы бойынша баға береді. Әр түрлі компаниялардың әдеттегі акцияларынан күтілетін табыс жұмсаудың тәуеклдік деңгейіне қарай түрлендіріледі. Салымшылар мемлекеттік қағаздардан болатын табысты кәсіпорын акциясынан немесе күрделі қаржы жұмсалымынан түсетін болжамды табыстармен салыстырады.

Мемлекет өз құнды  қағаздарында белгілеген процентке  қарағанда болжанған пайда нормасы  кем шығатын болса, салымшылар акцияны үлкен тәуеклділікпен сатып ала алмайды. Бұдан шығатын қорытынды: мемлекеттік құнды қағаздардың табысынан күрделі қаржы жұмсалымының тиімділігі төмен болатын болса, онда кәсіпорын жобаны инвестицияламайды.

Қазіргі сәтте алынатын құнды қағаздардағы инвестициядан түсетін табысымен салыстырғанда күрделі қаржы жұмсалымындағы инвестициядан табыс алудағы кезеңдерде алынады. Сондықтан да талдау үшін дисконттау коэфициенті мен күрделі процентті есептейді.

Мысалы. Кәсіпорын үш жылда 100 % пайда алу үшін 1 млн  теңге капитал орналастырды. Үш жыл  қатарнан жыл сайын қайта инвестициялап  отыратын 1 млн теңгедегі , инвестиция құны мынаны құрайды:

 

Жыл соңы	Алынған процент, Мың теңге	Жиынтық инвестиция, Млн теңгемен
0	-	1000
1	0,10*1000=100	1100
2	0.10*1100=110	1210
3	0.10*1210+121	1331