Қаржы салымы

 

 

Қатар нөмірі	Көрсеткіштер	“А”	“Б”	“В”	барлығы
1.	Сату көлемі, бірлігі (дана, тонна)	445793	525582	173175	1144550
2.	Бағаның бірлігі, теңге	3813	2558	4511	-
3.	Түскен жалпы түсім (табыс), мың  теңге(1*2)	1699809	1344439	781192	3825440
4.	Өнім бірлігіне есептелген айналым шығындары, теңге	3553	2395	4220
5.	өнім бірлігіне есептелген маржиналды табыс (2-4)	260	163	291
6.	Жиынтық маржиналды табыс (5*1), мың  теңге	115906	85670	50394	251970
7.	Тұрақты шығын, мың теңге	-	-	-	172670
8.	Операциялық табыс (немесе жоспарланған табыс) (6-7), мың теңге	-	-	-	73300
9.	Үстеме шығындар (оның есептеу жолы төменде көрсетілді), теңге	98	64,5	-584	-
10.	Таза табыс [2-(4+9)] , теңге	+162	+98,5	-293	-
11.	Рентабелділігі [10/(4+9)]*100%	4,44	4,0	-6,1	-

 

 

 

Бесіншіден, бухгалтер-талдаушы әрбір өнімнің рентабельділігін анықтайды, ол үшін алдымен үстеме шығыстарын өндіріс шығындарына таратады. Біздің мысалды, тарату базасы болып, негізгі материалдың құны алынған, ал шетелдік компанияларда ( әсіресе Қазақстанда жұмыс істейтіндері) тарату базасы ретінде жалақыны алғынды қалайды.

Негізінен қайсысы басым  болса, сонысы тарату базасы ретінде  алынғаны жөн.

Үстеме шығындарды тарату процедурасы үшін, келесідей есептеулердің  көмегімен жүзеге асады:

Яғни, “А” өнімі бойынша  күтілетін үстеме шығыстар – 98,0 теңгеге тең болады (43626475: 445793)

Қалған материалдар  бойынша да, осылай есептеледі.

  Жоғарыда келтірілген кестедегі мәліметтерге қарасақ, онда біз “В” өнімінің (293) зиян әкелгенін көреміз, яғни өндіріс программасына біршама өзгерістер енгізудің қажеттілігі туындайды. Осыдан келіп “В” өнімін өндірістен алып тастау мәселесі қозғалады, бірақ бұл шешімнің шын мәнәіде дұрыстығын дәлелдеу керек. Яғни, осыны дәлелдеу бухгалтер- талдаушының алдында тұрған алтыншы мәселесі болып табылады.

Ол үшін бухгалтер-талдаушы, “В” өнімін қоспай, “А” мен “Б” өнімдерінің калькуляциясын қайта есептеуді.Әрбір өнімнің өзіне тиесілі үлесі табылады. Бұл арада, өндірілетін өнім түрі қысқарғанымен, және онымен бірге айнымалы шығындардың үлес салмағы кемігенімен, бірақта тұрақты шығындардың үлес салмағы өзгермейді. Сондықтан да тұрақты шығындарды қалған өнімдер түрлеріне қайта тартады. Осыған сәйкес, “А” өнімі бойынша есептеудің тәсілін көрсетейік:

{178670*[1100/(1100+855)]} = 100530434 теңге,  немесе оны өнім бірлігіне шығарсақ, онда ол 225,5 теңгеге тең болса (100530434 : 445793), ал  “Б” өнімі бойынша 148,67 теңгеге тең болады.

Енді осы "жетілдірілген" программа бойынша толық өзінік құнның есебі мен рентабельділігін  келесі кестеде.

Бұл арада өнім бірлігіне  есептелген айнымалы шығындар мен өнім бағасы сол бастапқы мәліметтерін сақтайды.

 

Қатар нөмірі	Көрсеткіштер	“А”	“Б”
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Айымалы шығын, теңге Тұрақты шығын, теңге Толық өзіндік құн (1+2), теңге Баға, теңге Таза табыс(4-3), теңге Рентабельділігі(5:3)х100%	3553 225,5 3778,6 3813 34,1 0,9	2395 148,67 2543,67 2558 14,33 0,56

 

 

Сонымен алдынғы кестедегі  мәліметтермен салыстырсақ, онда біз  субьектінің қаржылық жағдайын едәуір нашарлағанын көреміз. Яғни, “А”өнімінің  рентабельділігі 4,44 пайыздан 0,9 пайызға дейін, ал “Б” өнімінің 4,0 пайыздан 0,56 пайызына дейін төмендегенін көреміз, ал таза табыстың деңгейі 73300 мың теңгеден 22733131 мың теңгеге дейін азайды:

 

34,1 х 445793 = 15201,541

14,33 х 525582 = 7531,590

                            22733,131

 

Келтірілген осы мәліметтер “В” өнімін өндірістен өндіруін алып тастаудың қате шешім екенін дәлелдейді.

Сондықтан бухгалтер-талдаушы ең соңғы жетінші мәселесін шешуге, яғни өнімнің ішкі құрылымына өзгерістер енгізудің тиімділігін қарастырады.

Яғни, “В” өнімнің өндірісін 20 пайыздан 28 пайызға дейін, “Б” өнімін 34 пайыздан 38 пайызға дейін көтеріп, ал “А” өнімін 46 пайыздан 34 дейін төмендетеді. Осындай құрылымдық өзгерістер жасаған соң, суъекті бойынша күтілетін табыс деңгейін есептейміз. Бұл құрылымдық өзгерістер негізінен өндірістің қуаттылығына және өндірістің басқа да көптеген факторларына тәуелді болып келеді.

 

Қатар нөмері	Көрсеткіштер	“А”	“Б”	“В”	барлығы
1.	Өндіріс көлемінің бірлігі (дана, кг, тонна)	329630	587415	242445	1159490
2.	Барлық шығарылған өнімді сатқаннан түсетін түсім, мың теңге	1256879	1502607	1093669	3853155
3.	Айнымалы шығындарының жиынтығы, мың теңге	117181	1406872	1023128	3601185
4.	Тұрақты шығындарының жиынтығы, мың теңге	-	-	-	178670
5.	Таза табыс (2-3-4), мың  теңге	-	-	-	73300

 

Бұл есептеуді жасау  барысында, яғни әрбір өнімнің рентабельділігін анықтауда бухгалтер-талдаушы, директ- костинг жұйесінің әдісін қолданады  және әрбір өнімнің маржиналыды  табыс әкелу қабілеттілігін де зеттейді.

Сонымен көрсетілген  өнімнің құнрылымдық өзгерістері жоспарланған табыс деңгейіне жеткендігін көрсетеді.

 

3.2 Күрделі қаржын бөлу

 

Күрделі қаржына бөлу үшін кез келген инвестор, басты  үш бағытты ұстайды: құрал-жабдықтардың ауыстыруда болатын шығындарды қысқарту немесе оның сапасын жақсарту; өскелен талаптардың сұранысын қанағаттандыру үшін, өндіріс қуаттылығын ұлғайту; жаңа өнімдерді шығару үшін, өндіріске қажет (немесе соған бейімделген) құрал-жабдықтарды сатып алу.

Дегенмен де, күрделі  қаржынының программасы негізінен  екі бөліктен тұрады, оның бір, негізгі капиталды тнвестициялауға арналған, ал екіншісі, кәсіпорынның қызметін ұлғайту үшін, оның айналымдағы капиталдың айналымдылығын арттыру үшін бағытталады. Күрделі қаржыны бөлу программасын дайындау процесі негізінен алғанда, бірнеше кезеңнен тұрады, сол кезеңдердің диаграммасы.

Диаграмма негізінен  екі сектордан тұрады: жоспарлау  және шешім қабылдау. Бұл арада  ең күрделісі болып, бірнеше кезеңі саналады, өйткені онда жоба тиісті сұрыптау процесінен өтеді.

Бұл жерде, ақпараттарды жинау мен нарықты зерттеу процестері де басты орын алады. Сонымен қатар жобаның болашақтағы таза табысын анықтау мәселесі де ең бір қиын бөлігі болып саналады.

Әсіресе жобадан түсетін  табыс, жоба барысында жұмсалатын шығын  және жобаның мерзімі, осы үшеуі  жобаны іске асырудың басты элементтері болып саналады. Сондықтан да жобаны не «ұлғайту», не «қысқырту» мәселесі күн тәртібінен түспейді. Яғни, жоғарыда келтірілген тексеру әдістерімен қатар, күрделі қаржының сметасын және өтемділігін анықтау керек. Ондағы мақсат, жыл сайынғы табыс нормасын анықтау болып табылады. Осы айтылғандар түсінікті болу үшін, бір қарапайым мысалды қарастырып көрейік.

Кәсіпорын “А” және “Б”  деген атпен екі жоба алды делік, бірінші 6 мың теңге тұрса, екіншісі 12 мың теңге тұрады. “А” жобасының  ақша ағымы бірінші жылы 3 мың теңгеге тең болса, ал екінші және үшінші жылдарында, оның деңгейі сәйкесінше 4 және 8 мың теңгені құрады. Ал “Б” жобаны бойынша сәйкесінше 7,8 және 9 мың теңгені құрады.

 

 

“А” “Б”

1. инвестиция  жыл 0                      -6                                 -12

 

  2. қолма-қол ақшаның  ағыны жыл 1 +3 +7

жыл2 +4  +15 +8   +24

_____________________________жыл3 +8______ +9______

3. таза табыс (3 жыл) +9 +12

4. жылдар бойынша орташа  табыс +3 +4

5. жылдар бойынша орташа  табыс: 

Инвестицияның бастапқы сомасы 

( яғни қатынасын табу)                                                        3/6=50% 4/12=33%

 

Әрбір жобаның жалпы  түсімінен инвестицияның бастапқы сомасы алынып тасталады да, жалпы  түскен таза табыс алынады. Келтірілген  мәліметтерге қарасақ, “А” жобасына қарағанда “Б” жобасы тиімді сияқты өйткені ондағы табыс деңгейі біршама қомақты. Егер біз жалпы ақша ағынынан инвестицияның бастапқы сомасын шегерсек, онда “Б” жобасының қомақты таза табыс беретіндігін көреміз.

Бухгалтерлер бұл соманы амортизациялық аударымдар технологиясына іспеттес есептелінетін әдісі деп санайды.

Екі жобаның да ұзындығы бірдей (яғни үш жыл), бірақ бұл арада  тағыда “Б” жобаның жылдар бойынша  орташа табысы басымырақ..

Енді осы екі жобаны олардың орташа табыс денгейімен салыстыратын болсақ, онда біз “А” жобасының басымдылығын көркміз, өйткені оның орташа табысы 50 пайызды құраған, ал оның деңгейі “Б” жобасы бойынша 33 пайыздың деңгейінен қалыптасқан. Бұл көрсеткіш инвестицияның берілген мерзімінен байланысты болмаса да, бірақ ол инвестициялық жобабаларды таңдауда жиі қолданады. Бұл аталған көрсеткіштің негізін бухгалтерлік есептің мәліметтері құрайды.  Осы көрсеткіш бойынша олардың ағымдағы құны мен болашақтағы құны салыстырылады.

Бұл келтірілген қарапайым  бағалау тәсілдері, негізінен, қатаң математикалық заңдылыққа негізделген. Және дисконттау процесі, айтарлықтай жаналық деп санаудың өзі, біршама күдік туғызады, өйткені ол туралы 1582 жылы Голландияның математигі Симон Стевин жан-жақты өз еңбегінде таза ағымдағы құн туралы мәселені терең зерттеген.

Дисконттау коэфициенті  негізінен есептеу мөлшерлемесі мен жобаның әрекет ететін жылдарының санына тәуелді болып келеді. Соңдықтан, біздің мақсатымыз, қандай жобаның  қаншалықты тартымды екендігін анықтау, яғни башының дұрыс шешімді қабылдауына көмектесу, олай болса, біздің мақсатымыз тек, қандай жобаны қабылдауға және қандайын қабылдамауға болатындығын дәлелдеу. Бұл екі мәселе, бүгінгі таңның  ең бір өзекті мәселесі десек те болады.

Біз инвестициялық жобаны бағалаудың әдістерін толығымен жоғарыда қарастырдық. Сондықтан оларға қайтып оралудың қажеттілігі жоқ, бірақ  кез келген шаруашылық суъектісі өзінің қызмет ету барысында жоғалтып алған кейбір тиімді жақтарын, қайта зерттеуді мақсақ тұтады. Сол себептен жоғарыда келтірілген бағалау әдістерінің кейбір қырларына қайтып оралуға тура келеді. Күрделі салымдардың көмегімен   “қайтпайтын” (яғни, қиялдағы, ойдағы) шығындарды қайтару үшін, тартымды жобалардан күтілетін “табыс нормасын”инвестициядан алынатын  “табыс нормасымен” салыстырады.

 

3.3 Бағалық шешімдерді  қабылдау жне оны анықтаудың  практикалық әдістері

 

Бәсеклестік нарық жағдайда, шаруашылық қызметі көптен қалыптасып қалған болса да, баға белгілеу порцесі  еш уақытта оңай болған жоқ емес.  Өнім бағасы көп жағдайда сыртқы ортаға тәуелді екені жөнінде баршаға мәлім. Соңдықтан ШС өзінде өндірілетін өнімнің минималды бағасын шығарып, содан соң сұраныстармен ұсыныстар жағдайын ескереді. Баға деңгеін кәсіпорнының қуаттылығына да әсер етеді.