Несиенің түрлері және оның пайда болу негіздері

Бірінші деңгейдегі капиталдың жалпы сомасындағы және екінші деңгейдегі капитал бөлігіндегі меншікті капиталдың есебіне кіретін бірінші деңгейдегі капиталдың үлес шегінде алынған банк инвестицияларын шығарып тастағандағы бірінші деңгейдегі капиталдың  жалпы сомасындағы бірінші деңгейдегі капитал үлесі шегінде алынған және екінші деңгейдегі капитал бөлігіндегі меншікті капиталдың есебіне кіретін банктің инвестициялар сомасына азайтылған банк активтерінің мөлшеріне қатынасы:

К – ИК

К =  -----------

А

Мұнда: К - бірінші деңгейлі меншікті капитал.

Бұл мыналардан құралады:

- төленген жарғылық  капитал;

- қосымша капитал;

- өткен жылдардағы  бөлінбеген таза табыс; шегерілген (-) 

- материалдық емес  активтер;

- өткен жылдардағы  зиян; 

- ағымдық жылдағы шығыстардың  ағымдық жылғы табыстардың артық  сомасы.

ИК – банктің акцияға  жұмсаған инвестициялары және басқа  да заңды тұлғалардың субординарлық  қарызы.

А - банктің жиынтық  балансына сәйкес барлық активтердің сомасы.

Бұл коэффициенттің мәні 0,06 - дан кем болмауы тиіс.

2) Меншікті  капиталдың тәуекел дәрежесі бойынша салыстырылған, арнайы   резервтер сомасына азайтылған активтердің, шартты және ықтимал міндеттемелердің сомасына, сондай-ақ екінші деңгейдегі капитал есебіне кіргізілмеген қалыптастырылмаған жалпы резервтерге және банктің меншікті капиталының есебіне кіргізілмеген екінші деңгейдегі капитал бөлігіне қатынасы:

К

К = --------

А- П

Мұнда, К- банктің меншікті капиталы;

Ар - тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан тыс міндеттемелер сомасы.

Пс - арнайы резервтер (күмәнді  және үмітсіз активтер бойынша құрылған провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының 1,25% асатын сомасы).Бұл коэффициенттің мәні 0,12-ден кем болмауы тиіс.Банктің несиелік тәуекелін реттеуде маңызы бар келесі пруденциалдық норматив - бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері. Бір қарыз алушы - ҚР -ның заңдарында немесе жасалған келісім шартта көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады : 

1. Банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға байланысты банк

талабы;

2. Соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесжасалған келісім шарт көзделген негізде

қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы екі  айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;

Шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамассыз ету сомалары, оның ішінде:

- Банк қарамағына берілген  депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі  және Ұлттық банктің шығарған  мемлекеттік бағалы қағаздары,  құйма бағалы металлдары, Standard & Poors және басқа да халықаралық рейтингтік агенттіктердің «А» рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;

- ҚР Үкіметі және  Ұлттық Банкіне қатысты талаптары;

- Standard & Poors және басқа  да халықаралық рейтингтік агенттіктердің  «ВВВ» рейтингінен төмен емес  ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.

Бір қарыз алушыға  келетін тәуекел мөлшері қарыз  алушының міндеттемелері бойынша тәуекел  мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына (К) қатынасы арқылы есептеледі:

Т

К = --------

К

Мұнда, Т – тәуекел  мөлшері (несие лимиті);

К – банктің меншік капиталы.

К – тің мәні екі  жағдайда қарастырылады:

1. Банкпен ерекше қарым – қатынастағы қарыз алушылар үшін – 0,10 – нан аспауға тиіс;
2. Басқа да қарыз алушылар үшін 0,25 – тен аспауға тиіс (соның ішінде 0,10 – баланстан тыс міндеттемелермен қамтамассыз етілмеген бланктік несиелер, сондай – ақ офшорлық аймақ аумағында тіркелген ҚР – ның бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).

Банктік жүйенің тұрақтылығы  мен сенімділігін арттыру, кредиторлар  мен банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының 2002 жылғы 16 қарашадағы № 465 қаулысымен бекітілге «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы» ережесін бекітті. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелеу былай жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады:

1) Стандартты несиелер - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ  қайтарылуында ешқандай күмән  жоқ несиелер.

2) Күмәнді несиелер - қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында күмән

бар несиелер:

а) Күмәнді 1 категория - қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін кешіктіріліп,

 қайтару мерзімі  бір рет ұзартылған, банкке біршама  тәуекел әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.

б) Күмәнді 2 категория - қайтару мерзімі 30-60 күнге дейін кешіктірілген, мерзімі бір реттен жоғары ұзартылған банк үшін тәуекел  тудыратын несиені

білдіреді. Мүндай несие  бойынша негізгі қарыз сомасынан 20% провизия құрылады.

с) Күмәнді 3 категория - қайтару мерзімі  60-90 күнге дейін кешіктірілген, мерзімі бір реттен жоғары ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша негізгі қарыз сомасынан 20% провизия құрылады.

д) Күмәнді 4 категория – қайтару мерзімі 90 – 120 күнге дейін кешіктірілген, мерзімі бір реттен жоғары ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел тудыратын несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша негізгі қарыз сомасынан 25% провизия құрылады. e) Күмәнді 5 категория – қайтару мерзімі 120 – 150 күнге дейін кешіктірілген, бір реттен жоғары мерзімге ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несие бойынша 50% провизия құрылады.

Үмітсіз несиелер – қайтару  мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары мерзімге кешіктірілген, банк үшін қауіпті, яғни пайдасы себінен шегерімге жататын несиені білдіреді. Мұндай несие үшін 100% мөлшерінде провизия құрылады. Көптеген шет мемлекеттерде несиелік тәуекелді реттеуге қатысатын арнайы орган бар. Ол – несиелік бюро. Бұл орган біздің мемлекетімізде әлі де құрылған жоқ. Бірақ несиелік бюро туралы заң жобасы әзірленіп, Қазақстан Республикасы Парламентінің қарауында.

 Сонымен несиелік тәуекелді реттеуде мемлекеттің де ролі маңызды. Мемлекет әр түрлі заңдар, нормативтік-құқықтық актілер арқылы несиелік тәуекелді төмендетуге өз үлесін қосады.

Несиенің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп соқтыратын нәтижесімен анықтауға  болады. Несие өзінің қызметі арқылы ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді. Жоғарыда аталып өткендей, несиенің өз қызмет саласы бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен емес, шаруашылық айналымда пайдаланылмай тұрған, қайта айналып құйылудың бастапқы кезінде қайта бөлінуі мүмкін бөлігімен байланысты. Несиенің көмегімен шешілетін міндеттер қоғамдық дамудың әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыруы мүмкін.

Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің арқасында қарыз  беру капиталы құрылып, оның өнім өндіруге пайдаланылуы қамтамасыз етіледі. Несие  ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді. Уақытша бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және төлемдік негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез- келген экономикалық субъект бойынша ағымдағы өндірістік шығындармен табыстардың арасында, өндірістің маусымдық сипаты мен экономика салаларында тауарлардың сатып реттеудің арсында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар жиынтықтардың арасында болатын қарама- қайшылықтарды шешіп отырады. Ұдайы өндіріс процесін несие арқылы түзету ең алдымен қоғамдық өндірістің үздіксздігін қуаттап отырудың арқасында қамтамасыз етіледі. Жоғарыда көрсеткеніміздей, қорлар айналысының біркелкілік танытпайтындығына байланысты бір полюсте бос тұрған қаржылар пайда болады, екіншісінде оларға деген тапшылық орын алады. Уақытша қаржылық қиыншылықтарға ұшыраған кәсіпорындарға берілетін несие оларға ұдайы өндіріс процесін жалғастыруға ТМҚ үшін ақы төлеуді қамтамасыз етуге, еңбекақы төлеуге және т. б. Мүмкіндіктер тудырады.

Жаңа өндіріс ашу  мен оларды кеңейту ісінде де несиенің атқаратын ролі зор. Несиенің көмегімен айтарлықтай қаржы ресурстарын шоғырландыру мен орталықтандыру жаңа өндірістердің ірі жобаларын іске асыруға, жаңа техниканы ендіруге, жоғары қосымша құны бар өнімдерді өндіруді қайта жарақтауға байланысты салынатын мол салымдарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Қазақстанда экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, жоғары дамығыан өндеу секторын құру мақсатын көздейтін ҚР- ның 2003- 2015 жылдарға арналған индустриалдық- инновациялық даму стратегиясы  жүзеге асуда. Бұл ретте өзінің несиелік  қаржыларын осы бағдарламаны жүзеге аыруға бағыттайтын несие жүйесіне үлкен үміттер артылуда. Несиені капиталдық салымдар есебінде пайдаланудың  бюджеттік қайта аналмалы қаржыландырумен айтарлықтай маңызды артықшылықтары бар. Ол капиталдық шығынның тиімділігін осы шаралардың пайда есебінен қарызды өтеудің мүмкіндіктермен анықтаумен әрі несие шараларының өтелу мерзімі шегінде қарызды өтеудің мерзімін белгілеумен жүйелі бақылауға мүмкіндік береді.

Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орны айрықша. Ол ақша айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие өзінің қызметі- айналысының құралын құруға байланысты:

• біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу мен сақтау шығындарын қысқартады.
• Екіншіден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана отырып, қолма- қол ақшасыз есептесулерді қысқартып, айналым шығындарын азайтады.
• Үшіншіден, айналымның шығындары маусымдық қажеттіліктерді қосымша қаржылар есебінен көбейткенде қорлардың кемуіне байланысты қысқарады.

Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезінде мемлекет пайыздық ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемін қысу үшін экономикадағы несиелік салымның көлемін қысқартады. Ал, экономикалық өрлеу кезінде экономиканы жандандырып, әрі өсіру үшін несие экспансиясы саясаты қолданылады, яғни пайыздық ұтыстарды кеміту арқылы несие тасқыны көбейіп, ақша көлемі ұлғаяды. Осылайша ақша айналымы ретке келтіріледі.

Қазақстанда 1993- 1997 жылдары  несиелердің шектелуі, ал 1998 жылдан бастап несие экспансиясы саясаты  жүргізілді.

Несиенің арқасында тұрғын үй құрылысы, пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен аппараттар алумен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы көптеген әлеуметтік мәселелерді шешуге қол жетіп отыр.

Несие көмегімен басқа  мемлекеттермен байланыстар нығайып, әлемдік экономикаға араласуға мүмкіндіктер туып келеді.

Сонымен, жекелеген шаруашылықпен  айналысушы экономикалық субъектілердің өмір сүруі мен жалпы халық  шаруашылығының дамуына да, микродеңгейіне байланыстардың дамуында, сондай- ақ халықтың әл- ауқатын көтеруде несиенің атқаратын ролі өте зор екен.

Міне осыған байланысты несиені пайдаланудың шегі  қайсы  деген мәселе туындайды. Үйлесімді  деңгейлерде ғана несиенің экономикаға  салынуы пайда бере алады. Несиенің дамуын, оның ролінің күшеюін экономикаға несие салымының  артыуымен байланыстыруға болмайды. Мұның өзі несиенің пайдаланудағы сапалық емес, сандық өзгерістерді көрсеткен болар еді. Несие салымдарының ұлғайғаны жайлы мәліметтер мен қаржылардың қайнар көздеріндегі несиенің үлесі экономиканың дамуында оның ролінің артқандығы осы процестердің несие объектілерінің кеңеюімен, жаңа өнімдер шығару үшін жаңа да, сапалы жобаларды игерумен байланысты болғанда да белгілі болады. Бұл жағдайда несиелік қатынастардың дамуы, жаңа салалардың пайда болуы, капиталдың бір саладан екінші салаға ауысып қайта құйылатындығы жүзеге асатындықтан, несиенің ролінің артқандығы туралы айтуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Несиенің нарықтық экономикадағы мәні мен функциясын, оның формалары мен түрлерін және несиенің ролін талдау нәтижесінде мынандай қорытындыны келесідей көрністе жасауға болады.

Несиенің экономиканы  дамытудағы  маңызы  деп несиені  қолдану әдістерін  пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген  нәтижелерді атайды. Несиенің қажеттілігі ұдайы өндіріс процесі фазаларының бірлігі мен өзара әсерін қамтамасыз ететін тауар-ақша қатынастарының, құнының тауарлай және ақшалай формаларының бар болуымен түсіндіріледі.

Несиенің түрлері бұл  белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретіндегі несиеден келіп  шығатын белгілі бір қасиеттерге ие.

 Сонымен, несиені  қайта бөлу қызметіне құнды  бөлу қасиеті тән. Ол аймақтық, салалық, шаруашылық нысандарына  байланысты: аймақаралық, салааралық, салалық және шаруашылықаралық  түрлерге бөлінеді.

Несиенің ролін несиелік қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп соқтыратын нәтижесімен анықтауға болатын процесс. Несие өзінің қызметі арқылы ұдайы өндіріс процесіне әсер етеді.

Қазіргі жағдай несиенің маңызы қай сала үшін болмасын өте зор және қажетті, сондықтан  да несие арқылы заңды және жеке тұлғалардың экономикалық жағдайы жақсарады.

Осы курстық жұмыстың несиенің тиімділігі, қажеттілігі, түрлері  мен несиенің экономикадағы ролі қарастырылады, бірақ осы мәселелер  әлі де зерттелуді қажет етеді.