Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты міндеттемелер

Жоғарыда аталған экономикалық қатынас топтарымен қатар субъектілерімен  өндірістік-шаруашылық қызмет процесінде ппайда болатын басқа да ішік топтарды анықтауға болады. Тәжірбиеде көрсетілгендей стандарттардың қоладнылуы ҚХЕС келтірілген  экономикалық құбылыстар мен терминдерді  әр түрлі қарама-қарсы әрекет ететін жеке мүдделердің әр түрлі қабылдауын көрстетеді. Бұл стандарт сиптатталған есептік әдістерді қолдану кезінде  көрініс табады.

Сондай-ақ, стандарттардың әр келкі бөлінуі өзара байланысты экономикалық мүдделерді халақаралық  деңгңейде және дәл осылайша мемлекеттің  ішінде қолданылуын нақты көрсетуді  мақсат етеді. Қолданудың экономикалық қатынастардың өзара байланысын нақты бейнелейтіндігіне бағытталуы керек. Бұл орайда стандарттардың мәні мен мазмұны халықаралық контексте  есепті жүргізудің түрлі аспектілерін сипаттауы тиіс.

2. Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты  міндеттемелер

2.1 Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты

міндеттемелер түсінігі

ХҚЕС 37 Бағалау міндеттемелері, шартты активтер және шартты міндеттемелер стандарты – ұйымның шаруашылық жұмысының белгісіз оқиғаларымен байланысты бағалау, активтер және міндеттемелер туралы ақпаратты ашу олардың мойындау ретін анықтайды. Стандарт болатын әлде болмайтын яғни шартты оқиғаларға арналған. Бұл стандарт міндет жүктелген шарттардан басқа, орындалуға тиісті келісімшарттардың нәтижесі болып табылатын және басқа Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында қарастырылатыннан басқа, барлық ұйымдардың бағалау міндеттемелерін, шартты міндеттемелерін және шартты активтерін есепке алуда қолданылады.

ХҚЕС 37 шартты оқиғаларда көрінетін 3 есептік категорияны көрсетеді:

• Резервтер
• Шартты активтер
• Шартты міндеттемелер.

Шартты актив − белгісіз болашақ оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал ақша қаражаттарының келіп түсуі. Шартты актив экономикалық пайда алуға мүмкіндік беретін жоспарланбаған оқиғалардан туады. Ол баланстан тыс категорияға жатады сондықтан одан табыс ешқашан алынбауы мүмкін. Шартты активтер мен міндеттемелер алшақ болып табылатын экономикалық пайданы құрайтын ресурстардың есептен шығуы немесе кіріске алудың ерекше жағдайды қоспағанда қаржылық есепте ашылуы тиіс. Шартты активтер мен міндеттемелер жиі бағалануы тиіс, себебі қаржылық есепте өзгерістердің бұл шағылысын сәйкесінше қамтамасыз етуі үшін. Егер экономикалық пайданың кіріс етілуі немесе шығуы шынында анықталған болса, онда актив/ міндеттеме және сәйкесінше табыс/шығын өзгеріс болған кезеңде қаржылық есепте танылады.

Шартты міндеттемелер – (a) бұрынғы оқиғалардан туындайтын және ұйымның бақылауында толық болмайтын бір немесе одан да көп белгісіз болашақ оқиғалардың басталуымен немесе басталмауымен расталатын ықтимал міндеттеме немесе (b) бұрынғы оқиғалардан туындайтын, бірақ:

(і)  экономикалық пайдасы бар ресурстарды шығару міндеттемелерді реттеу үшін қажет болатындығына сенімнің жоқтығынан; немесе

(іі)  міндеттеменің көлемі жеткілікті сенімділікпен өлшенбейтіндіктен, танылмайтын ағымдағы міндеттеме сияқты шартты міндеттемені айқындайды. Шартты міндеттемелер бухгалтерлік баланста көрсетілмейді. Төлем күмәнді болған жағдайда ғана ұйым шартты міндеттемелер жөніндегі ақпаратты ашуға міндетті. Тек ерекше жеке жағдайларда сенімді баға жасала алмайтын болса, онда ол таныла алмайтын міндеттемелер болады. Мұндай міндеттемелер шартты міндеттемелер ретінде қарастырылады.

Компания шартты міндеттемелер  мен активтерді танымауы тиіс, себебі олардың бар болуы компания бақылауында  болмайтын анықталмаған болашақ  оқиғалардың орындалуы мен орындалмауына  тәуелді болады. Мысал ретінде  нәтижесі анықталмаған жағдайда соттық тәртіппен компанияның шағымдануы бола алады. Компания міндеттемелер  бойынша бірге жауапты болса, онда үшінші тараптардың төлейді  деп күтілетін міндеттемелер  бөлігі шартты міндеттемелер деп  есептелінеді. Компания міндеттемелердің экономикалық пайданы құрайтын ресурстардың есептен шығуға ықтималды бөлігі бойынша резервті таниды. Сенімді  баға жасай алмайтын ерекше жағдайларды  қоспағанда.

2.2 Шартты міндеттемелер мен бағалау резервтерінің

арасындағы байланыс

Жалпы алғанда барлық резервтер  шартты болып келеді, өйткені олардың  уақыты немесе сомасы анықталмаған. Бірақ 37 ХҚЕС «шартты» термині міндеттемелер  мен активтерге қолданылады, яғни кәсіпорынның бақылауындағы толық тұрмаған болашақта  бірнеше немесе бір белгісіз оқиғалардың  түсуі немесе түспеуі барысында  ғана олардың мәнділігі бекітіледі.

Сонымен қатар «шартты  міндеттемелер» мойындалу критериясына жауап бермейтін міндеттемелерге  қолданылады.

Стандарт  келесілерді  айырады:

• Болашақта шын міндеттемелер болатын резервтерді мойындалуына жатады;
• Мойындалуына жатпайтын шартты міндеттемелер, өйткені келесілер болып табылады:
• Тек мүмкін міндеттемелер;
• Мойындалу критерияларына жауап бермейтін ағымдық міндеттемелер, яғни берілген міндеттемелер бойынша келесілер белгілі:
• Экономикалық пайда қайтарылу ықтималдығының төмен болуы;
• Сенімділік жеткілікті дәрежесімен бағалануына міндеттемелер көлемі берілмейді.

Резервтерді мойындау

Резерв келесі жағдайларда  мойындалуы қажет:

• Өткен оқиға нәтижесінде кәсіпорында шын міндеттеме (заңды немесе фактілік) бар;
• Міндеттемелерді өтеу үшін экономикалық пайданы алуға бағытталған ресурстардың шығуын талап етуі мүмкін;
• Міндеттемелердің соммасына сенімді құн жасалуы мүмкін.

Шын (нақты) міндеттемелер

Шын міндеттемелер өткен  оқиға болғандықтан кәсіпорында  міндеттемелерді орындау баламасы жоқ болса, онда экономикалық пайданы алуға бағытталған ресурстардың шығуына әкеледі. Кейбір жағдайда ағымдық міндеттемелердің бар немесе жоқ екенін айқындала алмайды. Мұндай уақытта ағымдық міндеттемені өткен оқиға құрайтынын есептеу қажет. Егер барлық болатын айғақтарды ескере отырып жоқ ықтималдығына  қарағанда ағымдық міндеттемелер есепті күніне бар ықтималдығы жоғары. Барлық дерлік жағдайларда өткен оқиғалар ағымдағы міндеттемелерді әкелуін айқындайды. Сирек жағдайларда, мысалы, соттық іс бойынша белгілі бір оқиғаның болуы туралы дауылдасу мүмкін сияқты ағымдық міндеттемелерді мұндай оқиға әкелгені туралы дауылдасу. Осындай жағдайда кәсіпорын есепті күніне ағымдық міндеттемелер бар ма екенін анықтайды, оған қоса барлық бар болатын айғақтарды ескере отыруына көңіл аудару.

Келесі айғақтың негізінде:

1. Ағымдық міндеттемелердің жоқ ықтималдығына қарағанда есепті күніне олардың бар болуы ықтималдығы жоғарығ кәсіпорын резервтерді мойындайды. (мойындалу критерийлердің орындалу барысында).