Инвестициялық климаты

Қазақстанның  соңғы жылдардағы экономикалық өсуге  қол жеткiзуiнiң өзi бәсекеқабiлеттiлiктiң  қалыптасуы мен дамуы есебiнен  болып отыр. “Қазақстан – 2030” даму стратегиясында жеке меншiк құқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ рынокта еркiн бәсекелестiк ортаны қалыптастырып және антимонополиялық реттеудi сенiмдi түрде жүргiзу керектiгiн атап өткен.

Қазақстан бүгiн әлемдiк рынокта бәсекеге тек қана шикiзаттық ресурстар арқылы ғана түсе алады. Бүгiнде елiмiздiң  мұнай және метал салаларының  құралдары ғана жоғары сапада болып, олардың өндiрген өнiмдерi бәсекеге түсiп отыр. Ал елiмiздегi негiзгi құралдардың 80% моралдық және физикалық жағынан  тозған құралдар екенi белгiлi.

Экономиканың  негiзгi секторы болып саналатын  өнеркәсiптi қайта және жанама индустрияландыру уақыт талабы болып отыр. Себебi, өнеркәсiп кез-келген мемлекет экономикасының түп қазығын құрайды десек, оны  жоғары деңгейге көтеру үшiн инновациялық-инвестициялық  ресурстармен қамтамасыз ету бәсекеге қабiлеттi тауар өндiруге мүмкiндiк  берерi сөзсiз.

Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында инвестициялық қызметтiң дереу тоқталуымен белең алды. 1991-1996 жылдар аралығында негiзгi капиталға инвестиция тарту тұрақты түрде кемiп отырды. Осы аралықта негiзгi капиталға салынған инвестицияның жалпы көлемi 10 есе кемiдi. Осылайша елiмiзге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарыда көргенiмiздей экономикалық өсуде дағдарысқа ұшырады. Жалпы экономикада өндiрiстер құлдырап, көбiсi банкротқа ұшырады. Сондай-ақ бұрынғы құралдардың жаппай тозуы басталды. Осының салдарынан әлеуметтiк салада жұмыссыздық күннен-күнге өсе бастады.

Бiрақ  қазiргi уақытта шетелдiк инвестицияның  басым көпшiлiгi елiмiздiң шикiзаттық қорын игеруге салынып отыр. Осыған байланысты экономикалық өсудiң өзi осы сонғы жылдарда әлемдiк рыноктарда мұнайға деген бағаның өсуiмен  байланысты болып отыр. Ал экономиканың тұрақты өсуiн қамтамасыз ету  үшiн өндiрiстiң өңдеушi саласын  дамыту мәселесi туындап отыр. Ол үшiн  осы салаларға инвестиция салуды ынталандыруды мемлекеттiк тұрғыдан ынталандыруды қолға алу керек. Жалпы оның себебiн 2010 жылы негiзгi капиталға  тартылған инвестиция мөлшерiмен  анық көруге болады. (сурет 4).

Бүгiнгi таңда Қазақстан экономикасының дамуы негiзiнен инвестицияның  көп мөлшерде тартылуына тiкелей  байланысты. Өйткенi елiмiз өндiрiсiнiң  жалпы деңгейi мен оның даму болашағының  деңгейi қазiргi өндiрiс ауқымынан 10 есеге  артық болып табылады. Бұл шамаға жету үшiн шетелдiк инвестицияларды  тартумен қатар, отандық инвестицияның  да үлесiнiң артуын басты орынға қойып, ұлттық инвесторлардың инвестициялық  саясатын өндiрiстiң өнеркәсiп және өңдеушi саласына тартуына ынталандыруымыз  керек.

Қ.Р-ның  Статистика агенттiгi көрсеткендей, негiзгi капиталды инвестициялау негiзiнен  шикiзаттық салаларға тартылуда. Өйткенi шетелдiк инвесторлар дайын өнiм  шығаруға ынталы емес, себебi олар дайын, сапалы өнiм шығару арқылы өз елдерiне бәсекелес болуға ұмтылмайды. Оларға керегi бiздiң шикiзатымыз болып отыр.  Бүгiнде шетел инвестицияларының 80% шикiзаттық өндiрiске салынуда. Оны келесi суреттен көре аламыз: /17/

 

Сурет-4 – Елiмiзге келiп жатқан шетел  инвестициясының құрылымы

 

Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың шикiзаттық бағытынан арылып, Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге, машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын  шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни инновация – экономикалық өсудi тұрақтандырып, бәсекеге қабiлеттiлiктi жоғарлатудағы басты дамытушы күш  болып табылады.

Осылардың iшiнде әсiресе негiзгi капиталды инвестициялауда  әр түрлi корпорациялардың алатын орны ерекше,  себебi банктер көбiнесе ақша-несиелiк операциялармен айналысады, ал өндiрiс және тағы басқа корпорациялар  өндiрiске тiкелей инвестиция тартуға  икемдi болып келедi.

Олардан тартылған инвестициялардың дерлiк  бөлiгi өндiрiстiң шикiзат, яғни мұнай  және газ минералдарын өндiруге салынуда. Инвестиция негiзiнен экономика дамуына  жақсы орай. Ол арқылы тек қана ақша ғана келмейдi, сонымен қатар технологиялар, инновациялар, менеджменттер, жақсы  нарықтар келедi. Бiрақ экономика  дамуының сапалылығы сол инвестициялардың қалай жұмсалғандығына байланысты.

Бүгiнгi Қазақстандағы шетелдiк және отандық  корпорациялардың инвестициялық саясаттары ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз етпейдi және одан да жоғары артық мүмкiншiлiктердi iске асыра  алмай отыр. Әрине бiзге белгiлi шетелдiк трансұлттық компаниялар  бұл инвестициялық саясатқа ынталы емес, бұны шешудiң бiрден-бiр жолы отандық корпорацияларды өз инвестициялық  қызметтерiн өңдеушi өнеркәсiп саласына бағытттау, сонымен  қатар отандық  корпорациялар шетелден тартқан  инвестицияларын қолданудың тиiмдi жолдарын қарастыру қажеттiгi туындап  отыр. Мұндай тиiмдi инвестициялық саясаттың  қажеттiгi 2006 жылы елiмiзде 59 млн. тонна  мұнай шикiзаты өндiрiлдi. Осының 52,6 млн. Сол шикiзат күйiнде экспортқа шығарылды. Ал осы мұнай минералын шикiзат күйiнде  емес мұнай-химия өнiмдерi ретiнле өңдеп шығарса оның құны төрт есе жоғары болады екен. Сонымен қатар, мұнайдың осындай өңделген өнiмдерiне әлемдiк рынокта жылдан-жылға сұраныста артып келе жатыр. Мысалы, соңғы 30 жылда әлемде болаттың өсуi 80%, алюминийдiң өсiмi 300%, ал пластмассаның өсiмi 550% жеттi. /12, 29 б/

 

Кесте 1

2011 жыл  бойынша тiкелей шетел инвестицияларының  түсiмi

 

Экономикалық қызметтiң түрi	Тiкелей шетел инвестицияларының үлесi   $ млн                   %	Өнеркәсiптiң негiзгi капиталына инвестиция көлемi   $ млн
Барлығы	4418,5                100	3752,35
Тау-кен өнеркәсiбi	3291,4 74,5	2848,65
Мұнай және газ өндiру	3287,8               54,04	2644,0
Өңдеушi өнеркәсiп	301,1                 6,8	714,6
Машина жасау саласы	136,6                  3,1	37,43

 

Ендi елiмiздегi негiзгi капиталды инвестициялаудағы мұнай және газ саласының үлесiн келесi 2-шi кестеден және 2-шi суретен көре аламыз.

Бұл кестеден көретiнiмiз елiмiздiң негiзгi секторы  болып табылатын мұнай саласына инвестиция тарту көлемi жылдан жылға өсу үстiнде. Оның басты себебi соңғы жылдары әлем рыногында мұнай бағасының құнының жоғары болуы себеп болып отыр.

Кесте 2

Елiмiздiң мұнай саласын инвестициялаудың негiзгi капиталдағы үлесi

	2007ж.	2008ж.	2009ж.	2010ж.	2011ж.
Барлық экономикадағы негiзгi капиталға  инвестициялар, млн теңге.	264204	369084	595664	943398	1099987
Мұнай саласына, млн теңге	86166	143359	275387	387952	428826
Пайыз бойынша үлесi, %	32,6	38,8	46,2	41,1	38,9

 

Яғни, елiмiздiң iрi корпорациялары болып табылатын мұнай компаниялары өздерiнiң инвестиция тарту саясатын негiзiнен өндiрiстiң шикiзат бағытына бағыттап отыр. Ал бұл өз кезегiнде ұлттық экономиканың тұрақты дамуын ұзақ уақыт қамтамасыз етпейдi.

Осы аталған  жағдайларды ескере отырып, елiмiздiң  отандық мұнай және газ салаларында  қызмет ететiн корпорациялары (“КазМунайГаз”, ОАО “СНПС – Актобемунайгаз”, “Карачаганак Петролеум Опереитинг”, ТОО Казахойл-Актобе, ТОО КазГерМунай”,  ЗАО “Торгай-Петролеум” және т.б. компаниялар) өздерiнiң инвестициялық саясатын жалпы түрде келесi бағыттарда құру керек:

Корпорация  қаржылары мен активтерiн дамыту және тиiмдi пайдалану;

Корпорацияға  инвестиция тартудың тиiмдi көлемiн  және оның қажет деңгейiн алдын-ала  анықтау;

Тартылған инвестицияларды өндiрiстiң өңдеушi саласын дамытуға немесе өнеркәсiп  саласын дамытуға ынталандыру;

Инвестиция  тартудың әр түрлi жолдарының (несие, лизинг, тiкелей, портфельдi, құрал-жабдықтай  немесе мемлекеттiк гранттар) өздерiне ең ұтымды көздерiн анықтау;

Инвестициялық тәуекелдiлiктерiн барынша азайту немесе сақтандыру;

Негiзгi капиталды инвестициялауға баса назар аудару, әсiресе мұнай-химия  өнеркәсiбiн дамытуды қолға алу;

Мұнай саласында  инновациялық жоғары технологияларды  пайдалануды дамыту және шетелдерден  қажеттi жаңа технологияның түрлерiн  алдын-ала тiзiмдеу;

Мұнай және газ саласында қызмет ететiн отандық  және шетел корпорациялары ұлттық өнеркәсiптiң  басқа салаларын инвестициялауға  ынталы болуы керек;

1. Корпорациялардың қаржы тарту мақсатындағы щығарған бағалы қағаздарының қор биржасында өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
2. Осы мұнай-химия және мұнай өiмдерiн шығаратын салаға мемлекеттiң бөлген субсидиялары мен гранттарын ұтып алу болып табылады.  

Сондай-ақ елiмiз көлемiнде және халықаралық  деңгейде өз қызметiн iске асырып отырған  ұлттық компаниямыз “Қазақтелеком” АҚ халықаралық және аймақаралық  бесекелестiкте орнының маңыздылығы  ерекше.  Сондықтан елiмiздiң бұл  компаниясын қолдау және ол компанияның  инвестициялық саясатын тиiмдi ұйымдастыру  арқылы бiз әлемдiк рыноктағы шетел  компанияларына тойтарыс бере аламыз. Бүгiнгi таңда компания алдында екi негiзгi қызмет туындап отыр: өз қызметiнiң  тиiмдiлiгiн арттыру және өзiнiң  телекоммуникация қызметiн халықаралық  стандарттар саласына енгiзу.

Бұл торап  қазiр 14 халықаралық автоматты станцияларды және 18 елмен байланыс орнатуда. Яғни, елiмiз көлемiнде “цифровой” байланысты дамытуда. Мамандардың айтуынша “Қазақтелеком” АҚ  “Ұлттық байланыс супермагистрал”  жобасын толығымен iске асырса, 2009 жылы Азия мен Европа арасындағы телекоммуникация бойынша iрi транзиттi орталыққа айналады. Бұл жоба елiмiздiң 80% халқын қазiргi заманғы байланыс жүйесiмен қамтамасыз етедi. Сондықтан осы ұлттық компаниямыздың бiрi АҚ “Қазақтелекомның” бүгiнгi инвестициялық саясаты тиiмдi iске асу үстiнде деп айта аламыз.

Қазiргi таңда тағы бiр маңызды мәселелер  қатарына өнеркәсiпте жаңа салаларды  Қазақстанның экономикалық, географиялық ерекшелiгiне қарай құру, олардың  құрылымын жетiлдiре түсу болып саналады.

Енді  келесі кестеден экономиканың нақты  секторындағы негізгі капиталды  инвестициялаудың салалар бойынша  көлемін көре аламыз.

 

Кесте 3- Экономиканың нақты секторын  негiзгi капиталды инвестициялау  көлемi (млн.теңге) /12/

	2007	2008	2009	2010
Негiзгi капиталға тартылған барлық инвестициялар	869084	1095663	1443398	1599986
Ауыл, орман шаруашылығы	12471	18179	21986	25972
Тау-кен өндiрiсi	185082	346828	467982	497010
Өңдеушi өнеркәсiп	94987	131607	154775	153421
Құрылыс	33661	51241	90738	120366
Қаржылық қызметтер	33508	39239	42249	59569

 

Осы кестеден көріп отырғанымыздай экономиканың нақты секторын инвестициялау  жылдан-жылға өсіп келе жатыр. Алайда осы инвестициялардың басым бөлігі өндірістің шикізаттық саласына бағытталуда. Өңдеуші өнеркәсіп пен жаңа технологияларды  инвестициялаудың өсімі әлі де болса  аз болып отыр. Оның бүгінгі таңдағы  мәселесін келесі 5-ші суреттен де анық көруге болады.