Инвестициялық климаты

Ішкі  инвестициялық ресурстарды бірден қысқарту кәсіпорындарға толық инвестициялық  әрекетпен айналысуға мүмкіндік  бермеді. Сонымен қатар, өңдеуші  секторлардағы инвестициялардың деңгейі  жеткіліксіз күйінде қалып отырды. Және инвестордың (шетелдік сияқты отандық  та) инвестициялық мақсаттары мен  экономиканың шынайы қажеттілігінің арасында сәйкессіздік байқалды. Кәсіпорындарда бос қаржылық орындардың болуы жағдайында олар аралық өндіріс талаптарын шешуге бағытталып отырды. Коммерциялық банктер  бірқатар себептер бойынша шынайы сектордың  әлі де негізгі инвесторлары бола алмады.

 

Кесте 6- Әлемдегі шетел инвестицияларын  тартудың деңгейінің өзгеруі,  елдер  топтамасына байланысты және Қазақстанда 2005-2011 ж.ж, %

Аймақ/ ел	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Бүкіл әлем Дамыған елдер   Дамушы елдер ОртаАзия Қазақстан ОШЕ Ресей	100 100   100 100 100 100 100	116,4 106,9   136,5 156,5 170,1 95,0 127,9	144,1 130,3   170,7 232,3 214,1 134,0 241,3	181,1 229,7   173,4 182,1 125,3 170,4 137,0	327,5 402,7   207,3 151,7 188,2 185,9 164,1	418,3 538,7   225,6 114,2 282,6 192,8 134,6	168,6 178,2   153,8 367,0 476,5 147,0 56,7

Дереккөз: «World Investment report. Gross-brder mergers and Development»- Un, NY and Geneva, 2011.p.283-287; «World Investment report. FDI Policies for Development National  and International Perspectives».- Un, NY and Geneva, 2011.p.249-252, ҚР төлем балансы.

 

Сарапшылардың бағалауы бойынша, Қазақстан соңғы  жылдары Орталық Азия елдерінің   тартатын барлық шетелдік инвестициясының 80% аса бөлігін алады. Әлемдік банк Қазақстанды әлемнің шетелдік инвестицияның көптеген бөлігін тартатын алғашқы 20 ел қатарына қосады. Қазақстан Шығыс Еуропа мен ТМД елдері аралығында жалпы халық санына бөлінген инвестиция көлемі бойынша Венгриядан соңғы бесінші орынды алады. Осылайша, Қазақстан әлемнің  жылына орташа   1млрд. долл.  инвестиция алатын 50 ел (200ден дерлік) санатында бекіді.

 

Кесте 7- Шетел инвестицияларының  ТМД елдеріндегі жан басына шаққандағы нетто -  түсімі 1 қаңтар 2011г.,млн.  долл.

Қыргыз- стан	Украина	Беларусь	Молдова	Ресей		Арме-ния	Әзірбайжан	Қазақстан
89,1	101,4	160,8	164,8	169,5	228,5		661	500,0

Дереккөз: ҚР Статистика агенттігі, 2011 ж.

 

Қазақстанға тартылған шетелдік инвестициялардың салалық құрылымының анализі  бірқатар жылдар аралығында экономиканың салалық құрылымына негізгі капиталға арналған инвестицияның 54%-дан көбі өнеркәсіптің негізгі саласындағы кәсіпорындарда – тау игеру, өңдеу, көлік пен байланыс электр қуатында пайдаланылған. Олардың үлес салмағының көп бөлігі (2010 жылы 43,8%)  тау игеру, өңдеу өнеркәсібіне, көлік және байланысқа  негізгі капиталға арналған инвестицияның жалпы көлемінің 10% жіберілді. Өзге әрекет түрлеріне арналған инвестиция көлемінің мәні болған жоқ.

Геологобарлауға тікелей инвестицияларды жаппай тарту ТШИ жалпы түсімдік құрылымының  бірқатар өзгерісіне әкелді. Дегенмен, соғы кезде ТШИ салалық құрылымына мұнай және табиғи газ өндірісіне бағытталған инвестициялар 2000ж. 72%-дан 2010ж. 63,5%-ға дейін төмендеген, геологиялық және іздестіру әрекеттерінің үлесі 2000ж. 8,6%-дан 2010ж. 20,3%-ға дейін өскен. ТШИ жалпы түсімінде мәнді үлесті талданушы аралықта 3,6-3,8% деңгейінде қалып отырған металлургиялық өнеркәсіп алады. /18, 29 б/

Тұтастай  шетелдік инвестициялардың салалық  құрылымының бағамы қорытындысында Қазақстанның барлық экономикалық кешенінің  дамуының нәтижелілігінде көрініс табуы мүмкін  олардың төмен салалық көбеюін көрсетеді. Шетелдік инвестициялардың шікізаттық бағытталымы ұлттық экономика құрылымының ары қарайғы өзгерісіне, ел аймақтары бойынша теңсіздікте бөлінісі мен олардың әлеуметтік-экономикалық дамуының дифференциациясының күшеюіне негіз болады.

Қазақстанның  жағдайында өзінің экономикалық мәселелерін  шешу үшін шетел фирмалары өзін-өзі  қамтамасыз ету қағидасымен жұмыс  істейтін шаруашылық ұйымдарды құруы  мүмкін. Мұндай ұйымдар қамтамасыз ету және бөлу торымен иемденуі керек. Мұндай жағдай батыстың шаруашылық тәжірибесіне қарама-қарсы, ол жерде жетілген рынокта  бәсекелестің көбеюі кезінде компаниялар  товарлармен қызметтердің бар түрлерін шығаруға, рыноктің бос жерлерін іздеуге  саясат жүргізеді.

 

Кесте 9

Қазақстан Республикасына қызметтер  нысандары бойынша тікелей шет  инвестицияларының 1998 – 2011 жылдары  келіп  түсуінің салмақ үлесі

(%)

Сала	1993-2007	2008	2009	2010	2011
Ауыл шаруашылығы	0,1	0,1	0,1	0,0	-0,02
Тау кен өңдеу өндірісі	62,4	67,8	51,7	47,6	64,48
Өңдеу өндірісі	14,1	14,1	20,3	21,6	6,12
Электрқуатын, газды, суды өндіру және бөлу	3,4	0,7	0,5	1,5	0,14
Сауда және қызмет көрсету	1,2	1,4	2,5	3,6	3,18
Мейрамханалар мен қонақ үйлері	0,4	0,5	0,3	1,1	0,16
Көлік және байланыс	1,3	3,5	2,3	1,6	0,97
Қаржы қызметі	1,6	1,0	0,3	1,1	0,80
Жалға беру, кәсіпорындарға қызмет ету  және жылжымайтын мүлікпен қызмет ету	11,4	10,0	20,6	21,5	21,27
Мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық  сақтау және әлеуметтік қызмет	0,9	0,1	0,3	0,1	1,08

* Қазақстан Республикасының стаистикалық жалдығы (ежегодник) // Абдиев К.С. редакциясында, Алматы қаласы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі, 2011 ж., 317-318  бет.

 

Қазақстанда бұл үрдістер керісінше жүреді, әсіресе  экономикалық құлдырау және валюталық  жүйенің тұрақсыздығы кезінде бартерлік  және басқа да формалды емес мәмілелердің жасалуы өзіндік қамтамасыз ету  көздерінің болуын талап етеді.

 

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ КЛИМАТТЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ БОЛАШАҚҚА ӘСЕРІ

 

ҚР-да инвестициялық  қызмет заңдармен реттеледі және бағдарламалық мақсаттық сипатқа  ие болып табылады.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасына шетел капиталын тарту және оның  қызмет етуі бірқатар нормативті-құқықтық құжаттар негізінде реттеледі. Олар үш топты құрайды.

Қазақстан да басқа елдер сияқты шетел инвестициясын  келесі факторлар есебінде қарастырады:

1. экономикалық және техникалық үдерісті жеделдету;
2. өндірістік аппаратты жаңарту және жаңғырту;
3. өндірісті ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы әдістерін меңгеру;
4. нарықтық экономиканың талаптарына сай, кадрлар дайындауды және жұмыыспен қамтуды іске асыру.
5. Халық шаруашылығы кешенін нарықтық негізге көшіру, экономиканы жаңғырту, оның әлеуметтік бағдарын арттыру үшін өте үлкен көлемде күрделі қаржы керек.

Елдің ішкі инвестициялық ресурстары шектеулі. Сондықтан шетел инвестициясын  тартуды ынталандыру  қажеттілігі  туындайды.

Тартылатын  инвестицияның көлемі мен сапасы, оның келтірілуінің қарқындылығы , “инвестициялық ахуал” деп аталатын әлеуметтік – экономикалық түсінікке  біріктірілген факторлар кешеніне байланысты.

Инвестициялық ахуал капитал салымының тәуекелдік дәрежесін анықтайтын және оны тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін  саяси, экономикалық заңдық әлеуметтік және басқа да факторлар жиынтығы. Ең бастысы шетел инвесторлары үшін тартымды инвестициялық ахуал туғызу, тұрақты және болашағы бар шетел  инвесторларын табу және олардың  капиталын басымдылықты салалар, өндірістер , қызмет түрлеріне бағыттау қажет.

Қазақстан экономикасы үшін 10 жыл мерзімге шетел инвестициясына днген сұранысты  негіздеу, шетел инвесторлары үшін инвестициялық қауіпті азайту, олардың  құқын қорғау және меншіктерінің  қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тікелей  және потрфельдік инвестиция келуі  үшін ынталандыру, оларды пайдаланудың құқықтық негізін жасау керек.

Республикада  инвестициялық белсенділікті арттыру  үшін қажетті жағымды орта қалыптастырудың  басты шарты инвестициялық саясатты ақпаратпен жеткізуге және қаржыларын салудың тиімді екндігіне оларды сендіруге мүмкіндік береді.

Стратегиялық  тұрғыдан инвестициялар кәсіпорындардың  дамуын, техникалық жарақтануын және экономикалық өсуін анықтайтын негізгі  буын болып табылады. Елімізде болған соңғы жылдардағы өзгерістерге байланысты кәсіпорындар үшін де біршама қолайлы  инвестициялық жағдай қалыптасты. 2005жылы 8-қаңтарда қабылданған Қазақстан  Республикасының «Инвестициялар туралы» Заңы инвестицияларды ынталандырудың экономикалық негіздері мен принциптерін анықтап, еліміздегі инвестициялық жағдайды одан әрі жақсартуға бағытталған. Сонымен қатар отандық кәсіпорындардың инвестициялық қызметін жетілдіруге кедергі болатын бірқатар, әлі де болса шешуін таппаған, мәселелер бар:

• ұлттық экономиканың шикізат көздеріне бағытталғандығы;
• өңдеуші өнеркәсіптің өнімділік деңгейінің төмендігі;
• ішкі нарықтағы тауарларға деген тұтынушылық сұраныстың төмендігі;
• өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның жете дамымағандығы;
• кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық жағынан артта қалғандығы;
• ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын инвестициялық шығындардың төмен деңгейі және т.с.с. /39, 23 б/

Өкінішке  орай, жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) инвестициялардың деңгейі төмен болып қалып  отыр – небәрі 19%. Еліміздегі инвестициялар  деңгейін екі есеге дейін арттыру  қажет. Қазіргі кезде инвестициялардың басым бөлігі (80%-ға дейін) негізінен  айналымдық қаражаттарға немесе қысқа  мерзімді негізгі құралдарға бағытталуда. Елден сыртқа қарай капитал ағындары орын алуда. Осы орайда кәсіпорындардың  инвестициялық қызметін ынталандыру  бірінші кезектегі мәселе болып  отыр.

Қазақстандық  кәсіпорындардың халықаралық деңгейде бәсекелестік қабілетін арттыратын маңызды фактор – инновациялық жобаларға  салынатын инвестицияларды ынталандыру  болып табылады. Елімізде инновациялық жобаларды жүзеге асыру үшін инвестициялар  тарту бойынша біршама тәжірибе жинақталған, мысалға, Қарағанды, Екібастұз, Өскемен, Шымкент қалаларында инновациялық сипаттағы жобалар іске асырылған  болатын. Айта кету керек, жаңа өндірістердің  басты ерекшілігі – бастапқы шикізат  көзі ретінде техногендік өнімдер, өнеркәсіптік тауарлар және өндірістік қалдықтар қолданылды, ал негізгі  шикізат көздері, баршаға мәлім, экспортқа және басқа елдерге  жөнелтілуде.

Сонымен қатар, қазіргі таңда Қазақстанда  инновациялық қызметтің қажетті  инфрақұрылымының жоқтығынан, инвестициялық  жаңалық ашқан кәсіпорындар бірқатар қиындықтарға тап болады.  Сол  себепті жаңа технологияны ойлап  табудан, оны жүзеге асырып, өндіріске  енгізуге және өнімдер шығаруға дейін  ұзақ уақыт кетеді. Атап айтсақ, қаржы  институттары, әдетте, технологилық сипаттағы  инвестициялық жобаларды тәуекел  деңгейінің жоғары болатындығына байланысты қаржыландыруға құлықсыз. Сондай-ақ, несиелерді кепілдендіруге жоғары талаптар қойылады, ғылыми-зерттеу жұмыстарының құнын  бағалау механизмі жоқтың қасы, несиелердің  мөлшерлемелік деңгейі әлі де болса жоғары деңгейде қалып отыр.