Инвестициялық климаты

-макроэкономикалық  коньюнктураның жақсаруы (инфляцияның  төмендеуі, ұзақ мерзімді банктік несиенің пайызы).

- кепілдің  даму жүйесі, инвесторлардың құқығын  қамтамасыз ету.

- ұйымдық  – құқықтық шарттың дамуы,  амортизацияны қолдануы, бағалы  қағаздар нарығының екінші ретті  дамуы, инвестицияны сақтандыру, мүліктік құқық, ипотека (тұрғын үйге, жерге).

- салықтық  жүйенің реформасын жүргізу, инвестициялық  қызметті реттеу.

- отандық  капиталдың елге қайтаруын қамтамасыз  ету. 

 Қазақстанмен  байланысты орнағанына он жылдан  асқан беделді банктің ел экономикасын  сауықтырудағы, экономикалық реформаларды  одан әрі тереңдетудегі үнемі үлкен. Осы кезеңде оның тарапынан ел өндірісіне 2 миллиард доллар инвестиция салынуға ықпал жасалуы көп жайды аңғартса керек. Қалыптасқан сенімділік пен түсіністік жаңа іскерлік қатынастарды өрістетуге мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылғандардың барлығы Қазақстанның беделі өскендігін онымен экономикалық ынтымақтастықты орнықтырып, нығайтуға мүдделі жақтар көбейгенін көрсетті. Мемлекет басшысы Бүкіләлемдік сауда ұйымына өтуді ашық экономиканы нығайту және оны жаңарту жөніндегі Қазақстанның басым бір міндеті деп атады. Бұл тұрғыдағы келіссөздер үрдісі барынша жүріп жатыр. Қазақстанның жұмыс тобына БСҰ – ға мүше 38 ел кіреді. Таяудағы уақытта Оманмен, Туркиямен, Жапониямен және Кореямен хаттамаларға қол қойылады деп күтілуде. АҚШ – пен және Еуроодақпен жылдың соңына дейін аяқталуы тиіс.

Қазақстанның  инвестициялық ахуалын бағалағанда  ең алдымен елдiң табиғи байлығы, аграрлық және өнеркәсiптiк әлеуетi, қолайлы орналасуы, саяси тұрақтылығы  ескерiледi. Ал соңғы жылдары инфляциялық  процестердiң тұрақталуы, кәсiпорындардың  қаржылық жағдайының жақсаруы отандық  және шетелiк инвесторлардың инвестициялық  белсендiлiгiнiң артуына ықпал  етедi.

Сонымен, соңғы 15 жыл iшiнде Қазақстан экономикасына  шетелдiк инвестициялардың құйылуы  мен оларды игеру процесiн талдау төмендегiдей тұжырымдар жасауға  мүмкiндiк бередi:

1. Ұлттық экономиканы түбегейлi жаңғырту мен елдiң негiзгi салалары мен жекелеген аймақтарында сапалық өзгерiстерге қол жеткiзудi қамтамасыз ету  инвестицияларсыз мүмкiн емес;
2. Қазiргi жағдайларда тiкелей инвестициялардың құйылысы iшкi рынокты байытуға арналған жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулердi ендiрудi ұйымдастыруға, экспортты ұлғайтуға және импортты қысқартуға; қосымша жұмыс орындарын құруға; жаңа технологияларды, озық техника мен ноу-хауды игеруге, маркетинг пен менеджменттiң озық әдiстерiн меңгеруге септiгiн тигiзедi;
3. Шетелдiк капиталдың құйылының арқасында экономиканың салалық құрылымы өзгеруде, жаңа өндiрiстер мен тiптi тұтастай салалар жандана бастады;
4. Қазақстан Республикасының үкiметiнiң инвестициялық саясаты Ұлттық экономиканы дамытуға тiкелей шетелдiк инвестициялардың құйылуының өсуiне мейлiнше қуатты ынталандыру болып табылады.

Қазақстан Республикасы өнеркәсіптік кәсіпорындарының инвестициялық тартымдылығын арттыру  мақсатында нақты іс-шаралар жүргізетініне  қолайлы жағдайлар туғызуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының бүгiнгi әлемнiң  экономикалық шаруашылығы күннен-күнге  күрделене түскен таңдағы мемлекет ретiндегi орны оның рыноктық қатынастағы  дамушы ел деп танылуы болып табылады. Рыноктық қатынастардың дамуы ұлттық экономикамыздың елiмiз өз егемендiгiн  алғаннан бастап осы уақытқа дейiн  даму үстiнде. Рыноктық қатынастардың  тиiмдi қызмет етуi барлық қоғамдағы  шаруашылық қызметтердiң тиiмдi қызмет етуiн қамтамасыз етiп отырады.

Қазақстанның  соңғы жылдардағы экономикалық өсуге  қол жеткiзуiнiң өзi бәсекеқабiлеттiлiктiң  қалыптасуы мен дамуы есебiнен  болып отыр. “Қазақстан – 2030” даму стратегиясында жеке меншiк құқығын қамтамасыз ету, сондай-ақ рынокта еркiн бәсекелестiк ортаны қалыптастырып және антимонополиялық реттеудi сенiмдi түрде жүргiзу керектiгiн атап өткен.

 

 

2.2 Қазақстан Республикасындағы шетел  инвестициясының келіп түсуін  және қолдану тиімділігін талдау

 

Бүгiнгi таңда Қазақстан экономикасының дамуы негiзiнен инвестицияның  көп мөлшерде тартылуына тiкелей  байланысты. Өйткенi елiмiз өндiрiсiнiң  жалпы деңгейi мен оның даму болашағының  деңгейi қазiргi өндiрiс ауқымынан 10 есеге  артық болып табылады. Бұл шамаға жету үшiн шетелдiк инвестицияларды  тартумен қатар, отандық инвестицияның  да үлесiнiң артуын басты орынға қойып, ұлттық инвесторлардың инвестициялық  саясатын өндiрiстiң өнеркәсiп және өңдеушi саласына тартуына ынталандыруымыз  керек. /35, 103 б/

Осы аталған iшкi инвестицияларды дамытудың бiрден-бiр  көзi жағдайы жақсарған отандық  корпорациялардың, екiншi деңгейдегi коммерциялық банктердiң және сақтандыру компанияларының  инвестициялық саясатын дамыту және оларды ұлттық экономиканы дамытуға деген ынталарын арттыру болып  табылады. Осылардың iшiнде әсiресе негiзгi капиталды инвестициялауда әр түрлi корпорациялардың алатын орны ерекше,  себебi банктер көбiнесе ақша-несиелiк  операциялармен айналысады, ал өндiрiс  және тағы басқа корпорациялар өндiрiске  тiкелей инвестиция тартуға икемдi болып келедi.

Олардан тартылған инвестициялардың дерлiк  бөлiгi өндiрiстiң шикiзат, яғни мұнай  және газ минералдарын өндiруге салынуда. Инвестиция негiзiнен экономика дамуына  жақсы орай. Ол арқылы тек қана ақша ғана келмейдi, сонымен қатар технологиялар, инновациялар, менеджменттер, жақсы  нарықтар келедi. Бiрақ экономика  дамуының сапалылығы сол инвестициялардың қалай жұмсалғандығына байланысты.

Шетел инвесторы - шетелдік заңды тұлғалар, шетел  азаматтары , шетел мемлекеттері , халықаралық  ұйымдар , шетелде тұрақты тұрғылықты мекені бар Қазақстан Республикасының  азаматтары , егер олар шаруашылық қызметін жүргізу үшін азаматтығын алған  немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар  елде тіркелген жағдайда.

Шетелдік  инвестиция дегеніміз-қабылдаушы елдегі компанияның қызметін бақылап, басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы болып келеді. Шетелдік инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары арасында бөлінуі кәңіргі халықаралық экономиканың құрамына айтарлықтай әсер етеді.

Шетелдік  инвестицияларын тарту саясаты 1991 жылдан басталып, оң нәтижелер беруде. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан  Эксимбанкі, сырттан қарыз алу  жөніндегі комитет және инвестициялар  жөніндегі комитет тәрізді органдар құрылды. Сөйтіп Қазақстанда шетел  капиталы үшін қолайлы ахуал қалыптасты.

Шетел инвестицияларын  тартудың басты бағыттарына тіршілікті қамтамасыз ету салалары мен экспорт  бағдарындағы өндірістер – мұнай-газ  және мұнай – химия салалары, электр энергетикасы, металлургия, коммуникация және де Қазақстан дәнді-дақылдар, жүн, мақта т.б. ірі өндіруші болу себепті, агроөнеркәсіп кешені жатады. Мұнай-газ саласында күш-қуат мұнай мен газ өндіріп , экспорттқа шығаруды арттыруға сыртқы мұнай құбырлары мен ішкі газ құбырларын салуға жұмсалады.  

Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар  мынадай элементтерді: негізгі капиталға  жұмсалған инвестицияларды , материалдық  айналым қаражаты қорын толтыруға  жұмсалған инвестицияларды , өндірілмеген және материалдық емес активтерге жұмсалған  инвестицияларды, басқа да қаржы  емес активтерге жұмсалған инвестицияларды  өзіне қосады.

2011 жылғы  қаңтарда қаржы емес активтерге  инвестициялардың бағалау көлемі (материалдық айналым қаражатының  қорларын толтыратын инвестицияларсыз ) 57.6 млрд. Теңгені құрады, оның 56.9 млрд  теңгесі (98.7%) негізгі капиталға  инвестицияларға келеді. 

2011 жылғы  қаңтарда негізгі капиталға инвестициялар  56.9 млрд. теңге болды, бұл 2008 жылдың  қаңтарымен салыстырғанда 17.2%көп.

2011 жылғы  қаңтарда инвестицияның өсуі  республиканың 12 өңірінде байқалды. Ең көп өсу Жамбыл (4.8 есе), Павлодар (2.2 есе), Оңтүстік Қазақстан (1.6 есе), Қостанай , Атырау, Қарағанды (1.4 есе)  облыстары мен Астана қаласында  да (1.9есе ) байқалды. Өсім сондай-ақ  Шығыс Қазақстан , Ақмола, Қызылорда,  Алматы облыстарында мен Алматы  қаласында да              (4-13%) байқалды.  /46/

Өткен жылдың қаңтарымен салыстырғанда инвестиция көлемінің төмендеуі Ақтөбе (45%), Батыс Қазақстан (44%), Солтүстік Қазақстан  мен Маңғыстау (6%)облыстары байқалды.

Мұнай өндіру және табиғи газ (негізгі капиталға  инвестициялардың жалпы көлемінен (61%) , жылжымайтын мүлікпен операция (12%), өңдеу өнеркәсібі (8%), көлік және байланыс (4%)) басым салалар болып  табылады.

Шетел инвестицияларының  жалпы республикалық көлемінің  ең көп үлесі Атырау (46%) және Батыс  Қазақстан (33%) облыстарында игерілді.

Инвестициялық қызмет дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілер жүзеге асыратын табыс алу және меншікті капиталын өсіру мақсатындағы қаражат жұмсалымы.

Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар – сатып алуға, құруға, негізгі құралдарды қайта өндіруге және күрделі жөндеуге кеткен шығындардың жиынтығы болып табылады.

2011 жылы  Қазақстан Республикасындағы инвестициялық  қызметтің нәтижесі- қаржы емес  активтерге жұмсалған 1307.2 млрд. теңге  инвестицияны игеру болды, мұның  1100 млрд. теңге инвестициясы негізгі  капиталға жұмсалған. Қаржы емес  активтерге жұмсалған  инвестициялардың  жалпы көлеміндегі негізгі капиталға  жұмсалған инвестициялардың үлесі  84.2% құрады. Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялар көлемі 2010 жылғымен  салыстырғанда  10.6 %-ға (2011 жылы-44.7%-ға;  2010 жылы – 48.5%-ға ; 2009 жылы –  33.0%ға ) өсті.

Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар  көлеміндегі ірі кәсіпорындар дың  үлесі – 47.0%, орташаларынікі -27.9%, шағындарынікі  – 23.9% , халық үлесі – 1.2% құрады.

Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес тұрғын емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың  үлесі  45.0% құрады, бұл 2010 жылғы көрсеткіштен 9.6пайыздық пунктке артық. Тұрғын үйлерге  салынған салымның үлесі 0.6 пайыздық пунктке  өсіп, 4.8% құрады.[26;5]

Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек-жарақтарға кеткен шығындардың үлесі 1.6 пайыздық пунктке төмендеді.

Негізгі капиталға жұмасалған басқа шығындар 131 млрд. теңгені құрады, оның 89.1% геологиялық  барлауға жұмсалған.

Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің  үлесіне ғана негізгі капиталға  жұмсалған инвестициялар көлемінің 44.4%тиеді.

Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың елеулі үлес салмағы  құбырлармен айдауға (42.3%) әуе көлігіне (15.4%) және электр байланысқа  (19.8%) келеді.

Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашы- лығында бұрынғысынша мардымсыз  (1.3%).

Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де табиғат қорғау шараларына мардымсыз болды.

Тікелей шетелдік инвестициялар (foriegn direct investment) –  бір елдің кәсіпорын-резидентінде (тікелей инвестицияларға ие кәсіпорындар) өзге елдің резиденттік қызығушылығына ұзақ мерзімді ие болуы (тікелей инвестор ретінде).

Жоғарыда  көрсетілген ХВҚ және БҰҰ-ның  ұлттық есебі жүйесінде қабылданған  анықтамаларға сәйкес тікелей шетелдік инвестицияларға инвестордың өз иелігін шетелден бастапқы алуы сияқты инвесторлар мен кәсіпорындар аралығындағы  олардың капиталы салынған келесі мәмілелердің барлығы да қатысты. Тікелей инвестиция құрамына мыналар кіреді:

компаниялардың  өз капиталдарын шетелге салуы - қауымдасқан  және еншілес компаниялардағы акциялар үлесі мен филиалдар капиталы;

табысты қайта инвестициялау  - девиденд ретінде жіктелмеген және тікелей  инвесторға аударылмаған, шетелдік инвестициялармен бірлескен өнеркәсіп табысындағы  тікелей инвестордың үлесі;

тікелей инвесторлар аралығында заемдар  мен несиелер формасында капиталдың корпарация ішілік аударымдары, бір  жағынан еншілес компаниялармен, қауымдасқан компаниялар  және филиалдармен – екінші жағынан.

Дегенмен, кез-келген ел тікелей инвестицияларын  өз статистикасында жоғарыда көрсетілген  анықтамаға сәйкестендіре бермейді. Мысалы, Жапония қайта инвестицияланған табысты тікелей инвестиция ретінде  қарастырмайды. Тікелей шетелдік инвестиция белгісі болып олардың негізінде  қалыптасатын кәсіпорындар аралығында ұзақ мерзімді іскери байланыстар табылады, инвестор өз құралдары салынған кәсіпорындардың қабылдаған шешімдеріне  жеткілікті дәрежеде ықпал ету мүмкіндігіне ие бола алады.

Шетелдік  инвестициялар негізіндегі кәсіпорындар (direct investment enter prise) - өзге елдің инвестор-резидентіне   әдеттегі акцияның және дауыстардың (акционерлік  кәсіпорындарда) немесе теңдеуішінің (акционерлік емес кәсіпорындарда)10%-ынан көп бөлігі  тікелей тәуелді  акционерлік немесе акционерлік  емес кәсіпорын. /31, 26 б/

Шетелдік  инвесторға тәуелді капиталдың 10% бойынша  шетелдік инвестициялар негізіндегі  кәсіпорындарға шек халықаралық  ұйымдармен тікелей инвестициялар  қозғалысының салғастырмалы есебін қамтамасыз ету мақсатында қалыптастырылған.

Экономика құрылымының өзгеруі, оның құрылымдық қайта қалыптасу қажеттілігі, көптеген өндірістердің шамадан тыс ұлғайтылған  монополизациясы олардың мобильділігін, шығарылушы өнім сапасына, өндіріс  нәтижелілігі мен оның рентабельділігіне  кері әсер етуде болды.