Үстеме шығындарды бөліп тарату әдістері

Мемлекеттік қаржылар ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамдық ұдайы өндірісті дамытуда, қоғамның экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаны жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.

Қаржы жүйесі мемлекеттің көптеген қаржыландыру институттарын қамтиды. Олар әр түрлі  бағыттағы несие институттарымен  тығыз байланыс негізінде әрекет жасайды.

Мемлекеттік қаржы жүйесінің бел ортасында  мемлекеттік бюджет тұрады. Бюджеттік  жүйе өте күрделі механизм. Ол сол  елдің ерекшелігін, оның әлеуметтік-экономикалық құрылысын, мемлекеттік құрылымын  білдіреді.

Ел бюджетінің құрылымы сол елдің мемлекеттік  құрылымымен байланысты. Унитарлық  мемлекеттердің бюджеттік жүйесі екі  деңгейден- мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден тұрады. Федеративтік мемлекеттерде  штаттардың, (АҚШ) республикалардың (Ресей) өз бюджеттері болады, соған сәйкес әкімшілік ұйымдары қызмет етеді.

Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының  орталықтанған қоры. Бұл қаражат  мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі  жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік  реттеудің, шаруашылық коньюнктураға  ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды  жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі  де көп қырлы құжат. Ең алдымен  бюджетте мемлекеттің кірісі мен  шығысының құрылымы бейнеленеді. Шығыста  бюджеттік ассигнациялардың, қаржылардың  бағыттары мен қызметтері көрінеді.

 Өзінің  құрылымы жағынан бюджеттің шығысы  мынадай бөлімдерден тұрады: мемлекетті  басқару шығындары, әскери шығындар, әлеуметтік-экономикалық мақсаттағы  шығындар, мемлекеттік шаруашылық  жұмыстарының шығындары, сыртқы  экономикалық қызметтердің шығындары.

Мемлекеттік бюджеттің кірістері  орталық  және жергілікті органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік заемдардан, бюджеттен  тыс немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады

Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі- салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз. Салықтың негізгі түрлеріне табыс  салығы, одан басқа қоғамның құқықты  мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған мәлімдемелері бойынша салық төлейді.

        Қазіргі кездегі салықтардың  маңызы мен рөлі мемлекеттік  органдарды қаржы ресурстарымен  қамтамасыз етумен шектелмейді.  Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің  басты құралы.

Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға, капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен  пайдаланылады. Осы мақсатта салықты  корпорация қызметтерінің түрлеріне  қарай пайдалану жөнінде түрлі  жеңілдіктер беріледі. Мұндай шараларға  мысалы, өндіруші компанияларды (әсіресе  мұнай мен газ өнеркәсібінде  олардың табиғи қорларының азаюына  байланысты) салық арқылы ынталандыру  жүйесі жатады. Бұл ережеге сәйкес өндіруші компаниялар пайдалы қазбалар көзінің азаюына және өндіріс  жағдайларының қиындауына байланысты салық төлемейді. Салықтық жеңілдіктер  беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т. б. айтарлықтай  әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар  жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық конъюнктураға ықпал  етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер  беру жолымен күрделі қаржыны  ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап, тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар  жасайды.

9.            Экономикалық заңдар мен категориялар.Экономикалық заңдар — адам қоғамы дамуының түрлі сатыларында өндіру, бөлу, айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларында қатынастарды анықтайды. Экономикалық заңдар ерекше және жалпы болып бөлінеді. Ерекше заңдар-шаруашылық жүргізудің нақты тарихи формаларының даму заңдары. Жалпы заңдар-барлық тарихи даму кезеңдеріне тән заңдар. Олар қоғамның экономикалық өмірінің аса маңызды, тұрақты құбылыстары мен процестерінің байланысын көрсетеді. Экономикалық заңдар объективті сипатта болады, яғни адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз туып, әрекет етеді. Бұл заңдар белгілі бір экономикалық жағдайлармен бірге өзгеріп, дамып отырады.

Экономикалық  заңдар өздігінен, адамдардың шаруашылық қызметінен тыс және оған байланыссыз жүзеге аспайды. Керісінше, олар тек адамдардың іс-әрекеттері арқасында ғана қалыптасып, көрініс алады. Демек, экономикалық заңдар адамдардың санасынан тәуелсіз болғанымен олардың іс-қарекетінен тәуелсіз емес.

Экономикалық  зандар мәңгі емес, олар тарихи сипатта  белгілі бір кезенде туындап, өзгеріп немесе жойылып кетеді. Олардың  көпшілігі белгілі бір тарихи кезеңде әрекет етеді де, кейін  жаңа экономикалық зандарға орын береді. Әрдайым ескеретін жайт - ескі экономикалық заңдар адамдардың еркімен жойылмайды, тек қана жаңа экономикалық құбылыстардың  туындауымен өз әрекетін тоқтатады.

Экономикалық  категориялар тарихи сипатта болумен қатар, қоғамдық формацияның қалыптасу, даму процесін сипаттайды. Экономикалық категориялар-қогамның экономикалық өмірінің нақты жағдайларын теориялық тұрғыдан сипаттайтын логикалық түсініктер. Мысалы, тауар, құн, ақша, сұраныс, ұсыныс және т.б.

10.        11.       Капитал айналымы. Айналым уақыты және оның негізгі бөлімдері.

П капиталдың бір формадан екінші формаға айналатын  қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп түр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:

d=A> - A

Мұнда А—бастапқы жүмсалған капитал, d—үстеме құн.Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей қайталанып жүріп отыратын жеке акт емес процесс деп қарасақ, онда Бұл капиталдың айналымыболады.Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капитаддың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасының толық қайтып түскеңце капигал толық айналым жасайды.

Капиталдың  әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құнньщ айналымдағы  әр қилы функцияларына сәйкес, капитал  непзгі және айналмалы болып бөлінеді.Негізгі  капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшінің төлем құндары  жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің  айналымының айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнының өз элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құның  алмастыруының әдістерінің әр түрлі  болуымен байланысты болады.

12.       Жалақының мәні және оның формалары.

Экономикалық теорияда екі тұжырымдама бар: 1. Жалақы еңбек бағасы (еңбек пен жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар- сұраныс және ұсыныспен анықталады. 2. Жалақы жұмыс күші- тауардың құнының ақшалай көрінісі (бағасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де (жұмыс күшінің құны), рыноктық факторлар- сұраныс, ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы жалақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары, бірде төмен болатындығын көрсетеді.

Жалақының негізгі екі типі бар: номиналды  және нақты. Номиналды жалақы ақшаға шағып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алады. Номиналды жалақының мөлшеріне қарай жалақы дәрежесі туралы түсінік алуға болады, алайда ол тұтыну мен халық тұрмысының дәрежесін толық сипаттай алмайды. Ол үшін нақты жалақыны білу қажет. Нақты жалақы жұмысшының күнелтуіне қажетті заттарға шағылған жалақысы, яғни жұмысшының тапқан ақшасына өзі үшін және отбасы үшін қанша және қандай күнкөріс заттарын сатып алуға болатынын көрсетеді. Нақты жалақының дәрежесі тікелей номиналды жалақыға және тұтыну заттары мен қызмет көрсету бағасына тәуелді.

Жалақының негізгі нысандары. Жалақы негізгі екі нысанда мерзімді және келісімді түрде орын алады. Мерзімді жалақы өндірістегі еңбек шығынының ұзақтығымен анықталады, сондықтан ол күндік апталық және айлық ақы болып бөлінеді. Кесімді жалақыда жұмысшының жалақысы шығарылған өнім санына тәуелді. Жалақының бұл нысаны мерзімді жалақымен байланысты, өйткені бір өлшем өнімнің бағасы мерзімді жалақыны (күндік) өндірілген, өнім санына бөлу арқылы анықталады. Кесімді жалақының мөлшері бір өлшем өнім бағасын өндірілген өнім көлеміне көбейту арқылы есептеледі. Жалақының мөлшері жұмысшының еңбек өнімділігіне, өнім сапасына, шикізатты үнемдеу, жабдықтарды пайдалану коэффициенті және т.б. көрсеткіштеріне тәуелді. Жалақының дәрежесі мен динамикасы жалақының мөлшеріне әсер ететін факторлар.

13.        Экон\қ ресурс\р. Экон\қ теориядығы ресурстар\ң сиректігі ж\е шектеулігі.

Өнд\с  процесінде ресурс\р пайдал\ды. Ресурстар  –материалдық ж\е рухани игілік\р  мен қызметтерді жасау процесінде пайдаланылуы мүмкін түрлі өнд\с  элементтерінің жиынтығы. Ресурстардың бес түрін ажыратуға болады:

1.Табиғи  ресурстар –бұл адам\ң тіршілік  етуінің табиғи жағдайларының  барлық жиынтығының бір бөлігі, өнд\с процесінде пайдал\н қоршаған  ортаның ең маңызды құрамдас  бөлік\рі (топырақ, су ресурс\ры, пайдалы қазбалар);

2.Еңбек  рес\ры –еңбекке жарамды жастағы  халық, жұмыс күшіне ие адам\р;

3.Өнд\с  құралдары (машина\р, жабдық\р)  ж\е қоғам өндірістік процес  үшін бөлетін ақшалай қаражат  түріндегі капитал;

4.Ақпараттық  рес\р –автоматтандырылған өнд\тің  қызмет етуіне ж\е оны компьютерлік  техника көмегімен басқару үшін  қажетті мәліметтер;

5.Кәсіпкерлік  қабілет –басқа ресурстардың  барлығын игіліктер мен қызмет\р  жасау мақсатында үйлестіру мен  құрамдастыру бой\ша әрекет түрінде  көрінген адам\р капиталының айрықша  түрі.

Ресурс\дың  абсолютті ж\е салыстырмалы шектеулігі ажыратылып жүр. Абс\ті шектеулік ретінде  өнд\к рес\дың қоғам мүшелерінің  барлық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға жетіспеушілігін  айтады. Егер қажеттілік\р шеңберін тарылтса, онда қажеттіліктердің абсол\к  шектеулігі салыстырмалы болады, өйт\ні кажеттілік\дің шектеулі шеңбері  үшін рес\р салыс\лы түрде шексіз болмақ. Өнд\с процесінде рес\р адамдардың қажеттіліктеріне бейімделеді, игіліктер\ң  жасалуы жүзеге асады. Рес\р өнд\с  факторлары, өнім жасау фактор\ры ретінде  көрінеді. Әрбір адамның өндірілуіне  қажетті өзі\ң факторлар жиынтығы бар. Факторлар былай жіктеледі:

Өнд\с  процесінде жүз\асатын еңбекке деген  қабілеттіліг бар адам рес\ры;

Табиғи  рес\р ж\е адамдардың бүкіл қызметінің нәтижесінде өзгеретін, олардан  жасалатын материалдар еңбек  заттары ретінде көрінеді;

Адам\р  олар арқылы еңбек процесінде заттарға әсер ететін еңбек қызметінің жинақталған  рес\ры (еңб\құралдары, жабдықтар) еңб\құралдары  ретінде көрінеді.

14.            Негізгі және айналмалы капитал. Негізгі капиталдың тозуы.

 Капиталдың  әр түрлі элементтерінің айналымы  бірдей жүрмейді. Капиталдық құнньщ  айналымдағы әр қилы функцияларына  сәйкес, капитал непзгі және айналмалы  болып бөлінеді.

Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшінің төлем құндары  жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің  айналымының айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнының өз элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құның  алмастыруының әдістерінің әр түрлі  болуымен байланысты болады.

Негізгі капитал — бұл өндіріс процесше тұтас қатынасатын, бірақ өз құның өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Негізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. Шикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, Бұлардың құны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

Айналмалы капитал — өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғандай) ақшалай формада тұтас қайтады

Негізгі капитал материалдық (физикалық) және моралдық жағынан тозады.

Материалдық тозу: негізгі капиталдың элементтері физикалық тұрғыдан қызмет етуге жарамсыз болып қалуы. Олардың тұтыну құны жоғалады.

Моралдық  тозу - Бұл негізгі капиталдың,еңбек құралдарының құнының төмең деуінің нәтижесінде, немесе, олардың өнімділігінен жоғары өнімді еңбек құралдарының пайда болуына байланысты, құнының бағалылығының жойылуы.

15.             Өндіріс және оның факторлары.Өндіріс факторларын тиімді пайдалану бағыттары.

Өндіріс нәтижесінде қоғамда өнім немесе игілік жасалынады. Жиынтық қоғамдық өнім – бұл белгілі бір кезеңде (әдетте бір жыл ішінде) өндірістің барлық салаларында жасалынған игіліктердің жиынтығы. Өндіріс факторлары: жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланылатын игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес өндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдалану бастапқыдан адамның қолынан келер істің бірі. Әр уақытта есте болатын жәйт, экономикалық теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада колданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл пайдалылықтар – жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белгілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолданылады.