Кылмыс істерін тергеу

Мәлімделген наразылықтар мен өтініштер шешілгеннен кейін сот тандауды жалғастыру туралы не оны кейінге қалдыру туралы шешім қабылдайды. Сот істі тандауды жалғастыру туралы шешім қабылдаған кезде төрағалық етуші қадағалау шағымы (наразылығын) берген процеске қатысушыға сөз береді. Егер мүндай қатысушылар бірнешеу болса, онда олар өздері үсынған сөз сөйлесу кезектілігін соттың назарына салады. Егер олар өзара келісімге келе алмаса, онда сөз сөйлесу кезегін сот белгілейді.

Шағым (наразылық) беруші адам, өз пікірі бойынша, шағым жасап отырған шешімнің заңсыз, негізсіз, әділетсіз болып табылатыны туралы дәйектері мен дәлелдемелерін айтып береді. Онан соң төрағалық етуші процестің өзге қатысушыларына сөз береді.

Егер шағымды қорғанушы таран берген болса, онда алғашқы сөзді оның өкілдері болып табылатын процеске қатысушыларалады. Олардың сөз сөйлеу тәртібі өздерінің қол жеткізген уағдаластыққа сәйкес ондай уағдаластық болмаған жағдайда соттың шешімімен белгіленеді.

Егер шағымды (наразылықты) айыптауша тарап берген болса, онда оның өкілдері бірінші болып сөз алады, онан кейін төрағалық еуші сөзді процестің басқа қатысушыларына береді.

Істі қадағалау тәртібімен қараудың нәтижесінде сот осы Кодекстің 370 және 373-баптапрының талаптарын сақтай отырып кеңесу бөлмесінде мынадай шешімдердің бірін қабылдайды.

1)       шағымды (наразылықты) қанағаттандырусыз қалдырады;

2)       апелляциялық  және  қадағалау  сатыларының  үкімі  мен  қаулысын өзгертеді;

3)       Әкімнің және барлық бұдан кейінгі шешімдердің күшін жояды және істі жаңадан сот қарауына жібереді;

4)       үкімнің және кейінгі барлық қаулылардың күшін жояды және істі қысқартады;

5)       соттың   үкімін   өзгертіп   немесе   оны   өзгеріссіз   қалдыра   отырып, апелляциялық және  қадагалау тәртібімен  шығарылған  қаулылардың күшін жояды;

6)       апелляциялық   сатыдағы   соттың   үкімі   мен   қаулысын   өзгеріссіз қалдыра отырып қадағалау сатысы шешімдерінің күшін жояды.

Істі қадағалау тәртібімен қарау кезінде үкімнің күшін жоюға немесе оны өзгертуге осы Кодекстің 412-бабында көрсетілген мән-жайлар негіз болып табылады.

Бірінші апелляциялық және қадағалау сатыларындағы соттардың қаулылары, егер осы қаулымен бірінші сатыдағы сот заңсыз және негізсіз шешім қабылдаған не алдынғы қаулыларды немесе іс бойынша үкімнің жогарыда түрған сот заңсыз және негізсіз күшін жоюған немесе өзгерткен деп танылса, не егер істі жоғары түрған сотта қаралуы кезінде қабылданатын шешімнің дүрыстығына эсер еткен немесе эсер етуі мүмкін болған заңды елеулі бүзуга жол берілсе, күші жойылуға немесе өзгертілуге жатады.

Егер қадағалау тәртібімен істі қарау кезінде іс заңсыз қысқартылған немесе сотталушыға жазаны жүмсартуға жол берілген болса, жоғары түрған қадағалау сатысы темен түрған қадағалау сатысы қаулысының күшін жоюға және бірінші сатыдағы соттың үкімін, апелляциялық қаулысын өзгертіп немесе өзгеріссіз күшінде қалдыруға қүқылы.

Істі қадағалау тәртібімен істі қарайтын сот сотталғанға тағайындалған жазаны жеңілдете алады немесе онша ауыр емес қылмыс туралы заңды қолдана алады. Сот сондай-ақ, егер прокурордың наразылығында немесе жәбірленуші мен оның өкілінің шагымында көрсетілсе, сотталганға тагылган айып шегінен шықпай негүрлым ауыр қылмыс туралы заңды қолдануы не жазаны күшейту мүмкін. Қадагалау сатысындағы соттың сот талқылауының нысаны болмаган фактілері анықтауға немесе дәлелденген деп есептеуге қүқығы жоқ.

Іс жаңадан қарауға жіберілген жағдайда қадағалау сатысындағы сот айыптаудың дәлелденгені немесе дәлелденбегені туралы, қандай да болмасын дәлелдердің ақиқаттыгы немесе ақиқат еместігі туралы және бір дәлелдердің екіншілерінен артықшылыгы туралы, бірінші сатыдагы соттың қандайда болмасын қылмыстық заңды қолдану туралы және жаза шарасы туралы мәселелерді шешуге, сондай-ақ сот жасауы мүмкін қорытындыларды шешуге құқылы емес.

Істі қарайтын сот қадагалау шагымдарын берген адамдарға қатысты да, сондай-ақ олардың жагдайларын нашарлатпау шартымен іс бойынша барлық сотталғандарға қатысты да сот өкімінің заңдылыгын, негізділігін және әділдігін толық көлемде тексереді. Сот жағдайды нашарлататын шешімді тек

прокурордың наразылығында немесе жәбірленуші мен оның өкілінің шағымында көрсетілген сотталғандарға қатысты ғана қабылдауға құқылы. Сот сотталғанның жағдайын оның қадағалау шағымы бойынша нашарлатуға қүқылы емес.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстан Республикасының Конституциясында -"Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы, адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары" деп көрсетілген. Бұл жерде қарастырылған «Бастапқы тергеуде сезіктіден және айыпталушыдан жауап алу» атты дипломдық еңбекте олар туралы кеңде көлемді түрде қарастырылды. Сезікті және айыпталу қылмыстық процестің қатысушылары болғандықтан, олар туралы түсіндіріліп айтып өтілді.

Сонымен          қатар      алдын    ала        тергеу      барысында сезіктіден және айыпталушыдан жауап алу барысында, олардың қандай құқықтары барлығы және оларды пайдалану жолдары көрсетілді.

Сезіктінің және айыпталушының алдын ала тергеуде кінәсәздік презумпциясы принципін пайдаланып отырып, жауап беруден бас тарту құқығы, олардың құқықтарын түсіндіру міндеттілігі, қорғаушының міндетті түрде қатыстырылуы, сонымен бірге олардың өз ана тілінде жауап беруі, аудармашы, өкілдерінің көмектерін пайдалану, сияқты қүқықтары- адам құқықтары- мен бостандықтарын қорғаудың шынайы  көрінісі  болып  табылады.

Қылмыстық іс жүргізу заңында қандай жағдайда сезікті жөне айыпталушы атты процессуалдық түлға болатындығы айқын көрсетіліп, олардың өздеріне тән қүқықтарын пайдалануы  негізгі  міндеттер  болып  саналады.

Қылмыстық іс жүргізу заңдарын жан-жақты ету (мүның өзі ең әуелі қуқықтық қатынастарды салалық реттеу бір-біріне қайшы келмеуге, сондай-ақ бір-бірін қайталамауға тиіс дегенді білдіреді.

Реттелетін қүқықтық қатынастар бір саланың ауқымынан аралас сала ауқымына көшуі араласуына жол бермейтін яки заңдылықтың сақталуына кепілдік беретін өлшемдердін айқын жүйесімен қамтамасыз етілуге тиіс;

Құқықта кеңістік қалдыру қажет, яки үзақ мерзімді қолданыста болатын нормаларды түзу бір мезгілде паллиативтерді болдырмау жолымен жүргізілуге тиіс; кылмыстық іс жүргізу нормалары конъюнктуралық сипаттағы және т.с.с. тез өзгеретін ағымдар мен қүбылыстарға катынасы түрғысынан өзінің салғырттығын сақтап қалады.

Қылмыстық іс жүргізу функцияларын жүзеге асыратын қүқық қорғау оргаңдарының жүйесі өзара біртүтас қүқықтық тетікті қүрайтын қүқықтық мәртебелер жиынтығы болуға тиіс, ондай жүйеде қүқықтың бір саласы ішіндегі институттар ғана емес, қүқықтық салалары өздерінің тәуелді функцияларының шегінде бір-бірін толықтыруға және дамытуға тиіс.

Қылмыстық іс жүргізу сатылары, яғни алдын ала тергеу сатысы, бірінші сатыдағы сот жүйесі, аппеляциялық сатыдағы сот және қадағалау сатысында қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес және заң талаптарын сақтай отырып жүргізілуге тиіс.

Қылмыстық іс жүргізу сатыларында барлық кезеңде қылмыстық іс жүргізу принциптерінің ережелері, талаптары қатаң сақталынуға тиіс. Алдын ала тергеу сатысында қылмыстық іс қозғалып алдын ала тергеу жүргізіледі. Осы кезеңде азаматтардың Конституциялық қүқықтары сақталып, олардың өзін-өзі қорғау қүқығы, қорғаушы арқылы қорғану қүқықтары, яғни кінәсіздік презумпциясы сияқты басқа да принциптер толық сақталуға тиіс.

Қүқық қорғау органдары қызметкерлері қүқықтық мемлекет қүру барысында және болашақта заңдылықты қатаң сақтауға тиіс.

Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы Қазақстан Республикасының халқы, олардың бостандықтары мен өмірі деп көрсетілген. Сонымен қатар олардың барлығының заң алдында тең екендігі де айтылған. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарының қүқықтары мен бостандықтары Конституциялық қүқықтар болып саналады және ол толық сақталуға тиіс.

2

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 .Қазақстан Республикасының Конституциясы.

2.              Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі.

3.      Қылмыстық іс жүргізу құқығы оқулығы, жалпы бөлім.

4.      Қазақстан Республикасының  Жоғарғы  Сот  Пленумыдарының
қаулыларының жинағы.

5.      Қазақстан Республикасы   Жоғарғы   Соты   Пленумының   қаулысы

"Аппеляциялық сатыдағы іс жүргізу туралы" Алматы, 2004 ж.

6.  Қазақстан   Республикасы   Жогарғы   Соты   Пленумының   қаулысы

"Соттардың жаза тагайындау тәжірибесі туралы" қаулылар жинағы

2003 ж.

7. Теория судебных доказательств.

8.  Курс уголовного процесса.

9.  Основы уголовного процессуального познания. Давлетов А.А.

10.Проблемы доказательств. Горский Г.Ф.

11.Общие проблемы доказательств. Фаткулин Ф.

12. Доказывание и оценка обстоятельств преступления. Джатиев B.C.
13.Доказательства   и   доказывания   при   производстве   расследования.
Карнеева Л.М.

14. Государственное     обвинение     в     суде.      Совицкии     В.М.

15. Постановления пленумов верховного суда Республики Казахстан

1992-2002 года Алматы 2002 г.

16.А.Т.   Жукенов   Квалификация   хищений:   Теория   и   судебная

практика. Алматы 1998 г.

17.И.Ш. Борчашвили, Г.К. Рахимжанова Комментарий к уголовному

кодексу Республики Казахстан Караганда, 1999 г. (15. 20 б.)

18. Қазақстан        Республикасы       Жоғарғы        Соты        Пленумы

Қаулыларының жиналымы. Алматы 1999 жыл.

19.Уголовноый Кодекс Республики Казахстан общая характеристка

(в сравнении с УК Казахской ССР) Алматы 1997 г.

20.Е. Алауов Рэкет    проблемалары Алматы "Жеті жарлы" 1999ж.

21.Тенчов Э.С.           Уголовная      ответственность      за      хищение

государственного      или      общественного      имущества      путем

мошенничества. СЮ. 1982 г.

22. Алауов Е.О. Проблемы уголовно-правовой борьбы с

вымогательством Алматы 1997 г.

23. Г.Ф. Поленов Уголовное Право Республики Казахстан Алматы

1999 год.

24.Қазақстан Республикасы Конституциясына түсініктеме

Г. Сапарғалиев, Алматы, 1999 ж.

25.Уголовное право (общая часть) — Л. Гаухман и др., Москва,1999 г.

26.Уголовное право (общая часть) — С. Дъяков и др., Москва, 1999 г.

27.Россиское уголовное право (общая часть) А. Наумов, Москва, 1997 г.

28.Уголовное право РК (общая часть) — Е. Қайыржанов, Алматы1998 г.

29.Комментарий к уголовному кодексу — И. Рогов, Г. Баймурзин, Ал маты 1999 г.

30.Уголовный процесс—Т. Сарсенбаев, А.Хан, Астана, 2000 г.

31.Практика   прокурорского   надзора   при   рассмотрении   судами
      уголовных дел - Москва, 1987 г.

32.Курс прокурорского надзора — В. Басков, Москва, 1998 г.

[1] Сарсенбаев Т.Е., Хан А.Л. Уголовнй процесс; Досудебное производство: Учебное пособие. Астана:ИКФ «Фолиант», 200, 39 бет.

[2] Уголовный процесс: Оќулыќ. М. Юрист, 1995, 234 бет.