Кылмыс істерін тергеу

Сонымен қатар, сезіктіні ұстағаннан кейін оны босату негіздерін  де  қарастыра  кеткеніміз жөн  деп ойлаймыз.

Қазақстан Республикасының қылмыстың істер жүргізу кодексінің 136-бабында қылмыс жасады деген сезік бойынша үсталған адамды босатудын негіздері қарастырылған және олар мынадай   жағдайларда  болады:

1/ қылмыс жасады деген сезік расталмаса. Бүндай жағдайда сезіктіге қарсы қылмыстың қудалауды қысқарту туралы қаулыны тергеуші,   анықтаушы  шығаруға  тиіс.

2/ ұсталған адамға қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын қолдануға негіз болмаса. Бүл жағдайда сезіктінің процессуалдық жағдайы өзгереді, яғни оған айып тағу қаулысы жарияланып, айыпталушы болып танылады. Брақ, тағылған айыптаудың ауырлығын, оның жеке басын, жас мөлшерін, денсаулығын, отбасы жағдайы тағы да басқа мән-жайлар ескере отырып,             бұлтартпау шарасының қамаудан  бөлек басқа түрі қолдаңылады.

3/ Ұстау қылмыстық іс жүргізу кодексінің 134-бабының талаптарын, яғни қылмыс- жасады деп сезік келтірілген адамды үстау тәртібін бүза отырып жасалынса. Мысалы, үстау хаттамасын толтырмау, қорғаушымен қамтамассыз етпеу тағы сол сияқты талаптарды бүзған жағдайда, ол босатылуға жатады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылғы «Қазақстан Республикасының құқықтың саясат түжырымдамасы» атты № 949 Жарлығында - қылмыстық іс жүргізу заңын одан өрі жетілдірудегі мақсат адам құқықтары мен   бостандықтарын       қорғауға       бағытталған         түбегейлі принциптерін қолдана отырып, түтқындау мен қамауда ұстауға тек           заңда           көзделген жағдайларда       және       соттын немесе прокурордың санкциясымен ғана жол беруге, жеке тұлғаның. ар - намысы мей қадір - қасиетіне қол сұқпаушылық, оны құрметтеушілік, ешкім де азаптау, күш қолдану, басқа да қатігез немесе адамгершілік ар-намысқа тиетін қарым -қатынасқа немесе жазықсыз жазаға үшырамауға тиіс - деп көрсеткен. /5.36./

Осы жоғарыда көрсетілген түжырымдамаға сәйкес және қылмыстық іс жүргізу заңдармен, Қазақстан Республикасы Конституциясымен        • бекітілген          қылмыстық      процеске қатысушылардың өздеріне тиісті қүқыңтары   қарастырылған.

Сезікті - өзінің құқықтарымен мен мүдделерін қорғайтын процеске     ңатысушылардың     тізбесін     ашатын         маңызды процессуалдық түлғалардың бірі болып табылады және Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68-бабында    көрсетілген    мына        төмендегідей          құқықтарды пайдаланады:

1/ Өзіне не үшін күдік келтірілгенің білуге, соған байланысты түсініктеме және жауап беруге немесе түсініктеме мен жауап беруден бас тартуға, сезікті ретінде үсталған жағдайда 24 сағаттан кешіктірмей өзі таңдаған қорғаушымен алғашқы жауап алғанға дейін оңаша және қүпия жолығуға және қорғаушының ңатысуымен ғана жауап беруге ңүқылы. Қорғаушының болуы сезіктіге алғашқы жауап өткізілгенге деиін өзі үшін тиімді  бағыт  ұстауына  мүмкіндік  береді.

2/ Түсініктеме немесе жауапты ана тілінде немесе өзі оілетін тілде беруге, дәлел үсынуға, аудармашының көмегін қажет жағдайда ақысыз   пайдалануға  қүңылы.

3/ Өзіне қарсы    қозғалған қылмыстық          іс      бойынша, кылмыстың іс қозғау қаулысының көшірмесін, үстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулысының  көшермелерінің  алуға  құқылы.

4/   Анықтаушының,    тергеушінің       немесе   прокурордың заңсыз         іс   -   әрекеттеріне      қарсылық   білдіруге,      жоғарғы органдарға шағымдануға және түрлі өтініштер жасауға қүқылы. Сезіктінің анықтаушыға немесе    тергешіге қарсылық    білдіру шағымын      прокурор   шешуі   қажет.   Прокурорға      қарсылық білдірген     жағдайда     анықтама        немесе     алдын-ала  тергеу барысында болса,  жоғары  тү.рған  прокурор,  ал сот  барысында болса   қылмысты   істі   қарап жатқан   сот   шешім   қабылдауы қажет. Прокурор түскен шағымды үш тәуліктің ішінде шешуі қажет, ал   қажетті   тексерулер   өткізу,   қосымша материалдар қажеттігі  туындаған  ерекще жағдайларда 7 тәулік   мерзімінен кешіктірмей    шешім    қабылдауы    ңажет және    бүл    туралы сезіктіге хабарлануы тиіс. Прокурордың   үстінен   келіп түскен сезіктінің       шағымы   байынша       сот,    қаралатын       уақытын шағымданушыға   және прокурорға хабарлай отырып, 10 тәулік мерзімнің   ішінде   жабық отырыста    судья   жеке   өзі   қарайды. Соттың    отырысына        шағымданушы        сезіктінің        немесе прокурордың      келмей   ңалуы,      шағымды      ңарауға   кедергі келтірмейтін себеп болыгі табылады, бірақ сот олардың келуін міндеттейді.   Судья қаралған  мәселе  бойынша  қаулы шығарып шещім      қабылдайды      және      бүл      шығарылған      ңаулыға шағьщдануға    және    қарсылың    білдіруге жатпайды.  Бұндай жағдай қылмыс туралы  арызды    қабылдаудан,    ңылмыстық  іс қозғаудан,    сезіктінің заңды мүдделерін қозғайтын   іс   жүргізу әрекеттерінен,         қылмыстық    істі    тоқтата    түрудан    немесе кысқартудан бас тартылған кездегі шағымды прокурор қанағаттандырмай тастағанына байланысты прокурордың үстінен жағылған шағымдар бойынша болады. Бұлтартпау шарасына     байланысты     шағымдар     айыптаушы         құқығы қарастырылған  тарауда   көрсетіледі.

5/ Сезікті өзінің қатысуымен жүргізілген тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға және ішіне ескертулер жазуға, өзінің, қорғаушының немесе заңды өкілінің өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне анықтаушының немесе тергеушінің рүқсатымен қатысуға  қүқылы.

6/ Сезікті алқы жауап алу аяқталғаннан кейін телефон арқылы немесе өзге де заңды тәсілмен тұрғылықты жеріне немесе жүмыс орнына өзінің үсталғандығы туралы және ұсталып отырған жері туралы хабарлауға қүқылы. Қүқық қорғау органдары толық негіздер болған жағдайда сезіктінің, оның қорғаушысының, заңды өкілдерінің талап - тілектерін қанағаттандырмауға      қүңығы      бар.      Бұндай          жағдайда, анықтаушы, тергеші, прокурор немесе істі қараушы сот қанағаттандырмауы себептерін келтіріп, қаулы шағарып және оларды қарсы жаққа хабарлауға тиіс. Сезіктінің талап-тілектері, өтініш, шағымдары қаралуының өзі қылмыстық іс жүргізуде қателіктерге жол бермеудің. кепілдігі болып табылады.

Сезіктінің процесуалдың түлғасы жөнінде қылмыстық іс жүргізу саласында   түрлі пікірлер қалыптасты. Кейбір ғалымдар Бекещко, Э.Боровский, Е.Матвиенко тағы басқалары сезікті мәніне     кең     ауқымды     түсініктер         берген.         Олардың тұжымрымдары бойынша «қылмыстық іс қозғалған, бұлтартпау шаралары   қолданылған,   тінту,   почта - телеграф   хабарларына тыйым салу, сезікті ретіндежауап алуға шақырылған адам және тағы да басқа іс жүргізушілік мәжбірлеу шараларының біреуі қолданылған адам сезікті дептанылады» -деген үғымды қалыптастырылған. /6.366/.

В.Савицкий және Л.Кокорев бастаған ғалымдар өз көз қарастарын- басқаша түжырымдайды. Олар С.Бекешконың түжырымдамасы өте кең ауқымда және негізсіз екендігін айта келіп, сезікті дец егер, оған қарсы қылмыстық іс қозғалса ғана тану деп   түжырымдаған./7.37б./

Негізінен қарағанда В.Савицкий және Л.Кокоревтін көзқарастары дұрыс және ықшамды деп айтуға келеді. Өйткен, сезікті оған ңарсы қылмыстық іс қозғалған кезден бастап, сезікті адамның барлық қүқықтарын пайдалануға тиіс. Кейбір жағдайларда, оларға қарсы қылмыстық іс қозғалғанмен олардан куә ретінде жауап алып, жалған жауаптар бермеу туралы ескерту жасалынады, яғни сезіктінің ңүқығын пайдалану мүмкіндігін бермейді. И.Лсогордың зерттеуі бойынша, әрбір екінші қылмысты іс бойынша, алдын ала тергеу басталғанда куә ретінде жауап алынған./8.109 б./

Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша үш жағдайда ғана, яғни қылмыстық іс оған қарсы қозғалғанда, сезіктіні 3 тәулікке ұстағанда және аиып тағылмай 10 тәулікке бүлтартпау шарасын қолданғанда ғана сезікті болып таңылады;- Ол туралы жоғарыда толық көрсетілді және бұл тұжырымдама сезіктінің процессуалдық түлғасьщ толың  анықтайды.

2.3.           Қылмыстық істегі бастапқы  тергеуде сезіктіден,

айыпталушыдан жауап алу

Жауап алу тарихы ертеден бастау алған. Әрине ол кездерде жауап алудың тәртібі заңмен реттелмеген, бірақ адамзат тарихынын дамуы барысында барлық ңоғамдық қатынастар, соның  ішінде жауап алу да заңдың  реттеуін  тапты.

Қазіргі кезкңде қылмыстық істер бойынша дәлелдемелердің 80 % -ке жуығы куәлардың, жәбірленушілердің, сонымен қатар сезіктілердің де жауаптарына негізделіп отыр. Сондықтан да жауап алу сияқты тергеу әрекеттерінің маңыздылығына көп көңіл аударуы қажет. Жауап алушы түлға, яғни анықтаушы, тергеуші, прокурор жауап алудағы өзінің ерекше орнын сезініп жоғарғы денгейдегі кәсіби және адамгершілік қасиеттерін таныта білуі т иіс./9.97 б./

Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінде жауап алудың процессуалдық негіздері, түсінігі, мақсаттары мен түрлері  айқан  көрсетілген.

Жауап алу - дәлелдеме жинаудың ең көп тараған тәсілі. Сонымен қатар, жауап алу күрделі тергеу амалдарының бірі болып табылады. Оны жүргізу аныңтаушыдан, тергеушіден жалпы         және         кәсіби     мәдениеттілікті,         адамдардың психологиясын терең білуді, жауап алудын тактикалық тәсілдерін жоғарғы деңгейде менгеруін талап етеді. Жауап алу арңылы жасалынған қылмыстың мән-жайлары жөнінде қажетті деректі мәліметтер алынып, олар қылмысты ашу мақсатында паидаланылады. Жауап алу қатаң түрде заңда көреетілген тәртіп  бойынша жүргізілуге  тиіс.

Қазақстан Республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің  талаптарына  сәйкес,   бостандықта  жүрген     сезікті жауап алуға хабарлау қағазы арқылы шақыртылады және олар шақырту қағазын алғаны жөнінде қолхат беруі тиіс. Хабарлау қағазын беругё сезіктінің өзі болмаған жағдайда, кәмелетке толған отбасы мүшесіне, көршілерінің бірі арқылы немесе жергілікті атқарушы орган өкілдерінің бірі арқылы, немесе жүмыс, оқу орындарының әкімшілігі арқылы тапсырылады. Жауап алатын адам басңа байланыс құралдарын пайдалануы мүмкін. Шақырту жайындағы хабарлау қағазында кім ретінде шақырылғаны, кімге және қандай мекемеге шақырылғаны, жауап . алуға келетін уаңыты көрсетіліп, келмей қалған жағдайда, яғни себепсіз келмегенде қандай шаралар қолданылуы мүмкін екендігі көрсетіледі. Кәмелетке толмаған сезікті болатын болса, олар ата - аналары немесе заңды өкілдері арқылы шақыртылуға тиіс.

Жауап алу алдын ала тергеу жүргізіліп жатқан жерде өтеді. Кейбір жағдайларда жауап алу, сезіктінің түратын жерінде жүргізілуі мүмкін, егер тергеуші қажет деп тапса. Жауап алу барлық уақытта, егер кейінге қалдыруға болмайтын жағдай болмаса, күндізгі уақытта жүргізілуі тиіс. Жауап алу уақыты бір тәулікте жалпы сегіз сағаттан аспауы тиіс, ал үзіліссіз жауап алған жағдайда 4 сағаттан аспауы қажет, яғни 4 сағаттан кейін кемінде бір сағат үзіліс берілуі ңажет. Қорғаушының міндетті түрде ңатысуы қажет болған жағдай оолатьщ болса, сезікті қорғаушымен қамтамассыз етілуі тиіс. ьүл жерде кәмелет жасына толмаған сезіктіден жауап алу ерекшеліктерін атап кеткен жөн. Кәмелетке толмаған сезікті міндетті тҮРДе ңорғаушының, заңды өкілінің, қажет болған жағдайда психологтың және педогогтың қатысуымен жауап алынуы тиіс. Бұл жерде жас мөлшері және ақыл-ойының ескерілуі    керек. Он алты  жасқа  толмаған,   ал  кейбір жағдайларда он алты жасңатолған, бірақ психикалық дамуында мешеулік белгілері. бар кәмелетке толмаған сезіктіден жауап алған жағдайда психологтың немесе педагогтың қатысуы міндетті болып табылады. Он алты жасқа толған кәмелетке толмаған сезіктіден жауап алғанда психологты немесе педагогты қатыстыру тергеушінің үйғаруына байланысты болады немесе кәмелетке толмаған сезіктінің қорғаушысының, заңды өкілінің өтініші бойынша қатыстырылуы мүмкін. Кәмелетке толмаған сезіктіден жауап алу мерзімі де ерекше болады. Бүлардан жауап алу қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша бір тәулікте төрт сағаттан аспауы тиіс, ал үзіліссіз жауап алғанда екі сағаттан аспауы керек және күндізгі уақытты жүргізілуі тиіс. Кәмелетке толмаған сезіктінің шаршағаны байқалатын болса, бүл уақыт   бітпей - ақ жауап  алу  тоқтатылуы  ңажет.

Алдын ала тергеу барысында сезіктіден жауап алуда арнайы жауап жауап алу хаттамасы толтырылуы тиіс және бүл жауап алу хаттамасы заң талаптарына сәйкес толтырылуы қажет.

Алдын ала тергеудегі сезіктіден жауап алу хаттамасында оның жүргізіліп отырған орны мен күні, басталуы және аяқталуы уақыты минутына дейін дәл жазылып, анықтаушы, тергеуші немесе прокурордың лауазымы мен аты-жөні, жауап алыньщ отырған сезіктінің тегі, аты, әкесінің аты, туған жері мен жылы /айы, күні/, азаматтығы, үлты, білімі, отбасылық жағдайы, жүмыс орны, жүмысының түрі немесе лаУазьімы, түратын жері, бүрын сотталғандығы немесе сотталмағандығы туралы мәліметтер  жазылуы  тиіс. Жауап алу хаттамасын сезікті өз ңолымен жазуға құқылы жағдайларда он алты жасңатолған, бірақ психикалық дамуында мешеулік белгілері. бар кәмелетке толмаған сезіктіден жауап алған жағдайда психологтың немесе педагогтың қатысуы міндетті болып табылады. Он алты жасқа толған кәмелетке толмаған сезіктіден жауап алғанда психологты немесе педагогты қатыстыру тергеушінің үйғаруына байланысты болады немесе кәмелетке толмаған сезіктінің қорғаушысының, заңды өкілінің өтініші бойынша қатыстырылуы мүмкін. Кәмелетке толмаған сезіктіден жауап алу мерзімі де ерекше болады. Бүлардан жауап алу ңылмыстық іс жүргізу заңы бойынша бір тәулікте төрт сағаттан аспауы тиіс, ал үзіліссіз жауап алғанда екі сағаттан аспауы керек және күндізгі уақытты жүргізілуі тиіс. Кәмелетке толмаған сезіктінің шаршағаны байқалатын болса, бүл  уақыт   бітпей - ақ жауап  алу  тоқтатылуы  ңажет.

Алдын ала тергеу барысында сезіктіден жауап алуда арнайы жауап жауап алу хаттамасы толтырылуы тиіс және бүл жауап алу хаттамасы заң талаптарына сәйкес толтырылуы қажет.

Алдын ала тергеудегі сезіктіден жауап алу хаттамасында оның жүргізіліп отырған орны мен күні, басталуы және аяқталуы уақыты минутына дейін дәл жазылып, анықтаушы, тергеуші немесе прокурордың лауазымы мен аты-жөні, жауап алыньщ отырған сезіктінің тегі, аты, әкесінің аты, туған жеРІ мен жылы /айы, күні/, азаматтығы, үлты, білімі, отбасылық жағдайы, жүмыс орны, жүмысының түрі немесе лауазьімы, түратын жері, бұрын сотталғандығы немесе с°тталмағандығы туралы мәліметтер  жазылуы  тиіс.

Жауап алу хаттамасын сезікті өз қолымен жазуға құқылы Мұндай жағдайда тергеуші толықтыратын                     және нақтылайтын сүрақтар қоя алады. Сонымен қатар, сезікті жауап алу барысында схемалар, сызбалар, суреттер, диаграммалар жасай алады жөне олар хаттамаға ңоса тігіліп, олтуралы   хаттамада  жазылуы  тиіс.

Жауап алу хаттамасын тергеуші жазған жағдайда, ол бірінші жақтан жазылады және сезіктінің жауаптары мүмкіндігінше сөзбе - сөз жазылуы қажет. Жауап алу барысында берілген сүрақтар мен жауаптар өз реті бойынша жазылады.