Кылмыс істерін тергеу

Хаттамаға тергеуші, жауа-п алынған адам аудармашы, маман . куәгерлер және тергеу іс әрекетін жүргізуге қатысңан барлық адамдар қол қояды.

Тергеу іс - әрекетінің хаттамасына ңол қоюдан бас тартылған немесе қол ңою мүмкін болмаған жағдайда бүл фактіні куәландыру осы кодекстің 126 - бабының сегізінші және оныншы бөліктеріне сәйкес  жүргізіледі.

Хаттамаға тергеу іс-әрекетін жүргізу кезінде орындалған фотографиялың негативтер мен суреттер, кинотаспалар, дипозитивтер, фонограммалар, бейне жазба кассеталары, сызбалар, жоспарлар, схемалар, іздің көшірме бедерлері мен таңбалары ңоса тіркеледі әрекетін      жүргізуге   қатысқан адамдардың          мәлімдемелері жазылады.

Егер тергеу іс - әрекеттерін жүргізу кезінде фотосуретке түсіру, киноға түсіру, дыбыс және бейне жазба қолданылса не іздің көшірме бедері мен таңбасы жасалса сызбалар, схемалар, жоспарлар жасалса, онда хаттамада оны жүргізу барысында қолданылған ғылыми техникалың қүралдар, оларды пайдалану жағдайлары   мен            тәртібі,   бүл   қүралдар       қолданылған

объекттілер және алынған нәтижелер көрсетілуге тиіс.

Хаттамада бүған қоса ғылыми-техникалық қүралдарды ңолданудың алдында, бүл туралы тергеу іс - әрекетін жүргізуге ңатысқан  адамдардың хабардар етілгені көрсетілуге тиіс.

Танысу үшін хаттама тёргеу іс - әрекетін жүргізуге қатысқан барлық адамдарға үсынылады. Оларға хаттамаға енгізілуге тиіс ескертпе жасау қүқығы түсіндіріледі. Хаттамаға енгізілген барлық ескертпелер, толықтырылар, түзетулер көрсетілуге және олар осы адамдардың қол қоюмен куәландырылуға тиіс.

Хаттамаға тергеуші, жауа-п алынған адам аудармашы, маман куәгерлер және тергеу іс әрекетін жүргізуге қатысқан барлық адамдар қол қояды.

Тергеу іс - әрекетінің хаттамасына ңол қоюдан бас тартылған немесе қол ңою мүмкін болмаған жағдайда бүл фактіні куәландыру осы кодекстің 126 - бабының сегізінші және оныншы бөліктеріне сәйкес  жүргізіледі.

Хаттамаға тергеу іс-әрекетін жүргізу кезінде орындалған фотографиялың негативтер мен суреттер, кинотаспалар, дипозитивтер, фонограммалар, бейне жазба кассеталары, сызбалар, жоспарлар, схемалар, іздің көшірме бедерлері мен таңбалары ңоса тіркеледі.

Егер тергеу іс - әрекетін жүргізу барысында маман зерттеу нәтижелері бойынша ресми қүжат жасаса, онда бүл қүжат хаттамаға   қоса тіркеледі,   ол   туралы   хаттамаға   тиісті жазу

жазылады.

Жәбірленушінің, оның өкілінің, куәнің және олардың жақындарының қаупсіздігін қамтамасыз ету қажет деп санауға негіздер болған кезде тергеуші аталған адамдар қатысып отырған тергеу іс - әрекеті хаттамасында олардың жеке басы туралы деректерді жазбауға қүқылы. Бүл жағдайда тергеуші жеке басы туралы деректерді қүпия сақтау туралы қабылданған шешімнің себептері жазылған олардың бүркеншік аттары көрсетілген және ол қатысқан тергеу іс - әрекетінің хатамаларында ол ңолданатын қол қоюдың үлгілері келтірілген қаулыны шығаруға міндетті. Қаулы бүдан әрі қылмыстық істі тіркеген органда сақталатын конвертке салынып, желімделеді, оның ішіндегілермен тергеушіден басқа прокурор және сот таныса алады.

2.2       Бастапқы    тергеудегі    сезікті    түсінігі    және    оның құқықтары

Қазақстан Республикасы Конституциясы талаптарына сәйкес адам қүқыңтары мен бостандықтары танылады және оларга кепілдік беріледі.

Адам қүқықтары мен бостандықтары әркімге түмысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік қүқықтық актілердің мазмүны мен қолданылуы осыған қарай  анықталады.

Адамның және азаматтың өз қүқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың қүқьщтары мен бостандықтарын бүзбауға, конституциялық қүрылыс пен қоғамдық имандылыққа нүңсан келтірмеуге тиіс-деп көрсетілген. /1.76/.

Бұл орайда негізгі мақсат қылмыстық іс жүргізудің адам қүқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған түбегейлі принциптері болып табылады, оның кейбіреулерін атап  айтатын  болсақ:

Кімнің де қылмыс жасаудағы кінәлігі заңда көзделген тәртіппен дәлелденбейінше және заңды күшіне енген сот үкімімен белгіленбейінше әркімнің кінөсіз болып есептеленетінің түжырымдайтын кінәсіздік презумпциясы, ешкімнің де өзінің кінөсіздігін дәлелдеуге міндетті емес екендігі, айыпталушының кінәлігіне деген жойылмаған күдік оньщ пайдасы үшін қарастырылатындығы, айыптау үкімінің жорамалдарға негізделе алмаитындығы     және      сенімді      дәлелдердің          жеткілікті жиынтығымен дәлелденуі тиісекендігі сияқты тиісті бағыт беретін  принциптер.

Сезікті тұлғасын алатын болсақ, ол Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес қылмыстық процеске қатысушылардың бірі болып табылады.

Қылмыстық процеске қатысушылар деп қылмыстық істерді тергеуге және қарауға өздерінің немесе өздері білдіретін қүқықтары мен заңды мүдделерді қорғауы мақсатымен мемлекеттік органдар қатыстыратын және іс жүргізушілік кең қүқықтар берілген жеке және заңды түлғаларды, ңылмыстық сот ісін жүргізуге өкілетті лауазымды адамдар мен мемлекеттік органдарды, сондай-ақ қосалқы функциялар атқаратын адамдар мен орган дарды  т үсіну  кёрек./2.2 34 б. /

Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес     қылмыстың     процеске     қатысушылар         жүргізетін функцияларына қарай мынандай  үш  топқа  бөлінеді:

Бірінші топқа қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жатады. Олардың өзі екі шағын  топқа  бөлінеді:

а/ сот. Бұл жерде сот, судья, оның төрағасы туралы түсінік, олардың қүрамы жөне өкілеттігі туралы түсіндіріледі.

б/ қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен . лауазымды адамдар жатады. Олар прокурор, тергеу бөлімінің бастығы, тергеуші, анықтау органы, анықтау органының бастығы, анықтаушылар болып табылады. Олардың қатарына сезікті, айыпталушьі, қорғаушы, жәбірленуші, жеке айыптаушы,      азаматтық     талапкер,      азаматтық     жауапкер, кәмелетке  толмаған  сезіктінің, айыпталушының                заңды өкілдері, жәбірленушінің, азаматтық талапкердің және жеке айыптаушының өкілдері, азаматтық жауапкердің өкілдері жатады. Олардың барлық қүқықтары қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген.

Үшінші топқа қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар жатады. Бұл топ алдыңғы екі топңа қарағанда көлімділеу болады және өзіндік ерекшеліктері бар. Бүл топқа кірушілер қызметі жағынан қосалқы болып есептеледі, олар процеске оқта-текте қатысады, олар сот пен тергеудің іс -жүргузішілік функциясын толың атқаруы үшін жәрдем көрсетеді, бүлар ешқандай тарапқа қарсы әлдебір мүдде көздемейді. Олардың қатарына куә, сарапшы, маман, аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы жатады.

Осылайша, сезікті қылмыстық процеске қатысушылардың бірі болып табылады және өзінің процесуалдық түлғасы жағынан өздерінің немесе өздері білдіретін қүқықтар мен мүдделерді қорғайтын процеске қатысушылардың қатарында болады.

Қазақстан Республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің 2-бөлімі 9-тарауы осы топтағы процеске қатысушыларға арналған. Осы заңның 68-бабында "Тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап, соған байланысты осы Кодексте белгіленген негіздерде және төртшпен өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған, не үстау жүзеге асырылған, не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам сезікті болып танылады» - деп сезікті жөнінде анықтама  берілген. /3.30 б./

Осы     анықтамаға     сәйкес Қазақстан              Республикасы

қылмыстық іс жүргізу заңында сезікті қылмыстық процеске қатысушы процессуальдық түлға ретінде үш жағдайда танылатын  байқаймыз.

Бірінші жағдай: егер адамға немесе азаматқа қарсы, заңды жолмен анықталған белгілі бір оқиға бойынша қылмыстық іс қозғалатын болса, сезікті болып танылады. Бүл жерде айта кететін нәрсе оған қарсы қылмыстық іс қозғау үшін, қылмыстық іс жүргізу кодексінің 177-бабында көрсетілген азаматтардың арыздары, кінәсін мойындап келу, мемлекеттік органның лауазымды адамның немесе үйымда басқару функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы, бүқаралық ақпарат қүралдарындағы хабар, лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға қүқық берілген органдардың қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтауы сияқты себептер мен негіздердің бірі болуы қажет екендігі ескерілуі шарт.

Екінші жағдай: егер, адам немесе азамат қылмыс жасады деген күдікпен үсталатын болса, сезікті болып танылады. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 132 - бабында көрсетілген негіздер болған жағдайда ғана адамды үстауға болатының ескеру қажет. Олар мынандай негіздер болып табылады:

а/ егер, адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан  кейін үсталса.

б/ көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер ңылмыс жасаушы ретінде ол адамды  тура  көрсетсе.

в/ егер, адам немесе оның киімінде, өзінде немесе оның түратын үйінде қылмыстың анықізі табылған кезде.

г/       жедел           іздестіру қызметінің         заңға         сәикес

алынған материалдарында, ол адамға қатысты, ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамды үстаған   жағдайда.

д/ кез - келген . азамат және қол сүғушылық жасау мүмкіндігін жолын кесу мақсатымен қылмыс жасаған адамды үстаған  жағдайда.

Сонымен қатар кейбір жағдайларда, адамның қылмыс жасағандығы туралы сезіктенуге негіз беретін деректер болған жағдайда, ол адам жасырынуға әрекет жасаса немесе оның түрақты    жері    болмаса,    немесе    сезіктінің          жеке       басы анықталмаған    болса    ғана    үстауға болатындығы      ескерілуі

Адамның жеке басының бостандық қүқығы Қазақстан Республикасы        Конституциясымен             бекітілген,        яғни Конституциялық қүқықтардың бірі болып табылады. Сондықтан оны қолдану барысында қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген тәртіптерді мүқият сақтауға тиіспіз. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 134, 137, 138-баптарында мынандай тәртіптер көрсетілген:

Қылмыс жасады деген сезік бойынша үсталғандар уақытша үстау изоляторында үсталады. Үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анықтаушы үстаудың негізі мен дәлелдері, жері мен уақыты /сағаты мен минутын көрсете отырып/, жеке тінтудің нәтижелері, сондай-ақ хатамма жасалған   уақыт    көрсетілетін    хаттама    жасайды   және   оны сезіктіге                 жариялайды,қүқықтарын          таныстырады, қорғаушымен 24 сағат іпіінде қамтамассыз етеді. Ұстау  хаттамасына оны жасаған  адам мен ұсталған адам, яғни  сезікті кол қояды.

Сезіктінің үсталғаны туралы анықтаушы немесе тергеуші 12 сағаттың ішінде жергілікті прокурорға хабар жіберуі тиіс. Сонымен қатар, сезіктінің үсталғандығы туралы оның отбасының кәмелетке толған мүшелерінің біреуіне немесе басқа   туыстарына,    қай   жерде          үсталып     отырғандығын

туралы тергеуші немесе анықтаушы 12 сағаттын ішінде хабарлауы қажет. Егер, сезікті басқа мемлекеттің адамы болған жағдайда, сот мемлекеттің елшілігі, консулдығы немесе  өзге де  өкіледігі  хабардар   етілуі тиіс.

Кейбір жағдайларда, қылмыстық істін ерекше сипаты талап ететін айрықша жағдайлар кезінде, тергеудің бастапқы кезенінің қүпиясын сақтау мақсатында, прокурордың немесе оның орынбасарларының санкциясымен сезіктінің туыстарына хабарлау, үстау басталғаннан бастап 72 сағат бойы жүргізілмеуі мүмкін. Бірақ бүл сезікті кәмелетке жасына толмаған болса  қолданылмайды. /4.360 б./-

Үшінші жағдай: егер, айып тағылғанға дейін, жолын кесу шарасы қолданылса, яғни бүлтартпау шарасы қолданылса сезікті болып танылады.

Қазақстан Республикасының қылмыстың істер жүргізу кодексінің 142-бабының талабына сөйкес сезіктіге қатысты бұлтартпау шаралары ерекше жағдайларда заңды негіздер болған жағдайда ғана ңолданылады. Бүл жағдайларда түрлі сеоептермен сезіктіге айып тағу мүмкіншілігі болмайды және сезіктелщ отырған айыптың   ауырлығы:  сезіктінің жеке басы,

кейбір жағдайларда түрақты түратын жерінің жоқтығы және тағы Д& басқа мән - жайлар ескеріле отырып қолданылады. Бүл ретте, бүлтартпау шарасы қолданылған мерзімнен бастап, ал сезікті ретінде үсталынған болса сол мерзімнен бастап 10 тәуліктің ішінде оған айып тағылып айыпкер деп танылуы тиіс. Бгер, сезіктіге осы мерзімге айып тағылу қаулысы жарияланбайтын болса, бүлтпартау шарасы тоқтатылып, сезікті қамаудан босатылуы тиіс. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 142-бабының           талаптарын      қатаң      сақтау      прокуратура органдарының қатаң қадағалауында болады. Сонымен қатар, қамауда ұстау орнының бастығы да, бүл талапты орындауға, заңдылықты      сақтауға,      сезіктінің          қүқықтары          мен бостандықтарының бүзылмауына атсалысады. Осы бабтың 2 -бөлімінің талабына сәйкес, қамау орнының бастығы сезіктіге қолданылған бүлтартпау шарасы мерзімі бітуге 24 сағат          қалғанда,        оған           айып           тағу        қаулысы жарияланбағандығы жайлы қылмыстың іс жүргізуші органға және прокурорға хабарлауға міндетті. Егер, бүлтартпау шарасы қолданылған сезіктінің 10 тәулік мерзімі бітіп, оған айып тағылмайтын болса, қамауда үстау орны әкімшілігінің басшысы өзінің қаулысымен оны босатып, бүл туралы қылмыстық істі жүргізуші органға, сезіктіге және прокурорға хабарлауы тиіс. Бүл талаптар орындалмаған жағдайда, қамауда үстау орны әкімшілігінің басшысы заңмен белгіленген жауапты болатындығы  ескерілуі  қажет.

Қылмыс   жасады   деген   сезік   бойынша үсталған   адамды сезікті адам деп  танитымызды атап өттік.