Кылмыс істерін тергеу

Келеңсіз жағдайларды анықтағаннан кейін қорытынды жасауға болады:

1.      Тергеуші ойындағы болжам дұрыс еместігі туралы;

2.      Қылмыстық сахналық бейнеленуі орын алғын;

3.      Оқиға механизмін қызығушылық  білдірген адамдар дұрыс

талқыламаған.

Қарау барысында келеңсіз жағдайлардың анықталмай қалуына орын бермеу үшін тергеушіге қажет:

1.                               Анықталған іздер мен заттарды тіркеумен ғана

шектелмей,

болжамдарға тсүйене отырып олардың орналасуын және жағдайын түсіндіру;

2.                               Белгілі болжам шығарғаннан кейін, оны нақтылайтын

берілгендерді жинаумен ғана шектелмей, басқа болжамдарды нақтылайтын басқа берілгендерді іздеу керек (мысалы, оқиға жерін қарастыру барысында өзін-өзі өлтіру болжамын шығарғаннын кейін, адам өлтіру іздерін де іздеу қажет);

3.                               Жағдайдың себебі туралы әртүрлі адамдардан алынған м

мәліметтерді салыстыру;

4.                               Макмандармае кеңесе отырып, олардың көмегін қолдану.

Оқиға жерін қарастыру кезінде келеңсіз жағдайлар зерттелуі керек, ал олардың болуы немесе болмауы хаттамада тіркелуі қажет.

Тәжірибелі әрекеттерді өндіру

Оқиға жерін қарастыру кезінде қаралайым тәжирибелі әрекеттерді өндіру керек (мысалы, электр тогын реттеуішті қолданғанда электр жарығы қосылады ма, кранды бұраған кезде ағады ма, шкаф есігі ашылады ма және т.б.)

Күрделі тәжірибелік әрекеттер тергеу эксперименті кезінде жүргізіледі.

Оқиға жерін қарастыру процесінде зерттермеген заттар мен киімдер эксперимент объектісі бола алмайды.

Өлшеулер

Оқиға жерін зерттеудің негізгі әдістерінің бірі өлшеулер. Оларды өндіру кезінде қажет:

1.                            қашықтықты анықтау үшін рулетка, өлшеуіш, штангенциркуль

қолдана отырып, максимальді дәлдікке талпыну керек. (өлшеу немен жүргізілгені туралы хаттамада жазылуы керек). Қашықтықты «көзбен» өлшеуге болмайды.

2.                            Бір затты немесе бір топқа жататын заттарды өлшеген кезде

өлшемнің бірлігі бірдей қолданылуы керек.

3.                            Өлшеу басталған заттардың орналасуының нақты

нүктесін белгілеу керек (мәйіттен емес, оның төбесінен, автокөліктен емес, оның сол жақ алдыңғы дөнгелегінен).

4.                            Өлшеуді негізгі (базисті) бағдардан (жылжымайтын заттар)

бастайды. Жылжымалы объекттің орналасуын, екінші жылжжымалы объекттің қашықтығын көрсете отырып анықтауға болмайда.

5.                            Қылмысты ашуда маңызды бар объекттердің арасындағы барлық

қашықтықтарды тіркеу керек (мысалы, мәйіттің оң қол басынан тапанша рукояткасына дейін және т.с.с.)

Жергілікті аймақты тінту

Қарау барысында жергілікті аймақты тінту қажеттілігі туады. Бұл әрекетті сәтті орындау үшін тағайындалады:

              а) тінту жүргізетін ауданды анықтау;

              б) оған қатысатын адамдардың тізімін құрастыру, аталған адамдар арасында аймақты болу;

              в) қарапайым техникалық заттарды дайындау (айыр, қалта электрфонарь)

              г) қатысушыларға нұсқау беру )тінту кезінде анықталуы мүмкін, тергеушіні қызықтыратын объект туралы ақпараттандыру, тінтуге қатысушылар мен тергеуші арасындағы байланысты ұйымдатсыру тәртібі; ізделініп жатқан заттай дәлелдер анықталған кезде жүргізілетін шаралар).

Тінтуге қатысатын адам тергеуді қызықтыратын объектіні анықтаған кезде, тергеуші объект анықталған жерге келеді, оны анықтаған адамның қатысуымен және басқа адамдардың көзінше объектісі қарастырады. Қарастыру хаттамасына тінту немен байланысты жүргізілгені туралы, объектіні анықтаған азамат туралы жазылады. Жергілікті аймақты тінту оқиға жерін қарастырудың элементі болып саналмайды және іс материалдарында анықтама түрінде тіркеледі.

Оқиға жерін қарастыруды жүзеге асыру кезіндегі үзілістер

Оқиға жерін қарастыру кейде ұзщақ уақытқа созылады, сондықтан, дем алу үшін үзілістер қажет. Мұндай үзілістер, соның ішінде оқиға жерін тастап кетумен байланысты емес, қысқа уақытты үзілістер қарау хаттамасында жазылуы керек. Үзіліс уақыты туралы тергеуші  хаттаманың сәйкес бөлімін толтырады және қарауға қатысуішылардың барлығына қол қойдырады.

Үзілістің басталу және аяқталу уақыты сағат пен минуттарда белгіледі.

Оқиға жерін қосымша және қайта қарастыру

Қайта қарастыру тағайындалады, егер біріншілікті қарау:

1.                           Қолайсыз жағдайларда жүргізілсе жаңбырлы күнде, түнде,

соған байланысты шындықты орлату үшін қажетті іздер анықталмай қалуы мүмкін.

2.                           Сапасыз жүргізілсе: маңызды зерттеулер  жүргізілмесе,

куәлар араластырылмаса және т.б.

3.                           Қарау шекараларын кеңейтуг қажеттілігімен байланысты

жағдайлар әлі анықталмаса.

Қайта карау кезінде оқиға жері толық зерттеледі. Қосымша және қайта қараулар қылмыстық заң талаптарына сай жүргізіледі. Оқиға жерін қосымшга немесе қайта қарастыруға дайындық. Оқиға жерін қосымша және қайта қарастыруға дайындық кезінде тергеуші біріншілікті қарастыру кезінде жүргізілген жүйелі шаралардан басқа:

1.                                                   Біріншілікті қарастыру хаттамасын және барлық

қосымшаларын мұқия зерттеу керек (мысалы, мәйітті сот-медициналық зерттеу актісі).

2.                                                   Іс бойынша жиналған дәлелдерімен танысу.

3.                                                   Іс құжаттарын зерттеу кезінде пайда болған сұрақтар

бойынша сәйкес мамандардан кеңес алу.

4.                                                   Бірінші қарастыруға қатысқан айғақтаушыларды

мүмкіндігінше шақырту.

5.                                                   Егер қосымша немесе қайта қарастыруды басқа

тергеуші жүргізетін болса, онда ол бірінші қарастыруды жүргізген тергеушімен әңгімелесу керек. (мүмкіндігінше оны қайта немесе қосымша қарастыруға шақырту керек).

6.                                                   Оқиға жерін және өзгертілген жағдайды қажет

болса қалпына келтіру.

1.2.           Оқиға болған жердің түсінігі

Көптеген қылмыстарды тергеу оқиға болған жерді зертгеуден басталады. Бұл тергеу әрекеті алгашқы кезенде оқиға болган жер, оқиға және оны жасаган тұлғалар жөнінде негізгі мағұлмат береді. Қылмыстың ашылуы әр кезде алғашқы оқиға болған жерді зерттеудің сапасына байланысты болып келеді.

Адамның іс-әрекеті, оның қоғамға жасаған қауіпті әрекетінің нәтижесі оқиға орнында қалдырған ізімен көрінеді. Бұл жасалынған қылмыстық іс-әрекетке де қатысты. Қылмыстық іс-әрекет дайындықтан, қылмыс жасаудан және қылмыс ізін жоюдан қүралады. Осы кезеңдердің бәрінде көптеген іздер қалады. Әйтсе де заң әдебиеттеріндс көрсетілгеңдей, тәжірибеде көрініс тапқандай, оқиға болган жер қылмыс жасалған жердсн кеңірек болып келеді. Өйткені, оқиға болган жерден табылған қылмыс іздері, қылмыстың жасалынғандығы жайлы және қылмыс жасаған тұлга жөнінде мағұлмат береді.

Көбінесе тегеушілер мен криминалистер қылмыс болған жерді оқиға болған жер деп санайды, алайда бүл екі түсініктің мағаналары бірдей емес. Бір жағынан, оқиға болған жер жөнінде түсінік қылмыс болған жер жөніндегі түсініктен кең көлемде болады. Кейбір оқиғаларда жағдайдың қалай болғандығын аныктау қиын болады. Мысалы, кейбір кездерде оқиға болған жағдай қылмыс па, әлде қылмысқа қатысы жоқ па, немесе табиғи апат салдарынан болған ба, осыны аңғару қиынға түсіп жатады, соның ішінде:

а)адамның мәйіті табылғанда;

б)мүліктер өртенгенде;

в)өндірістік жарақаттарда және т. б.

Оқиға болған жерді қарау кезеңінде және сонымен бірге тергеу барысыңда болған оқиғаның қылмысқа тиісті немесе тиісті емес екенін анықтауға болады. Сондықтан оқиға болған жер ретінде тек қана қылмыс болған жерді қарау дүрыс емес, одан да басқа көптеген оқиға іздері табылған жерлерді қарау да маңызды болып келеді.

Қылмыстың барлық даму сатылары (дайындық, қылмыс жасау, қылмыс ізін жою) нақты тиісті бір орындарда жүзеге асырылады. Бірақ, жоғарыда айтылғандай, әрбір қылмыс орнын оқиға болған орын деп санауға балмайды, тек кей жағдайларда, қылмыс әрекетін көрсететін іздердің анықталуына қарай айтуға болады. Сондықтан, мысалы, қылмыс барысыңда қылмыс жасаған түлғаның қылмысқа тиісті емес жеке затының жоғалған, жасырған жерлері нсмесе сол заттың қылмыс жасаған түлғаның түратын мекен жайында табылуы окиға болған жер деп ессптелінбейді. Ал айғақ заттардың табылғандығы оқига болған жерді қарау, затты қарау, тінту хаттамаларына тіркеледі.

Қылмыстың жеке түрлерін тергеу барысында бір кылмыстық істе бірнеше оқиғалар орны болады. Қызмет бабын пайдаланып мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті талан-таражға салғандарды тергеу барысында, ұрлықтың түріне қарай оқиға орындары әр түрлі болуы мүмкін:

а)өндіріс орны;

ө)шикізат өндірілетін орын;

б)шикізаттардан өнім шығарылатын орын;

в)шығарылған өнімді тарқататын сауда орны және т. б.

Оқиға болған жерден табылған іздер істі одан әрі тергеуді, ең болмағанда оқиға болған орынды қарап шығуды қажет етеді. Оқиға болган жерден тыс табылған іздер қылмыстың мағынасына қатысты болғанымен, тергеу мәселесін шешуге көмектесе алмайды. Мысалы, қылмыс жасаған тұлға дүкеннің есігін бүзып, үрлық жасады, сонан соң оқиға болған жерден кетіп бара жатып, жолда қылмыс құралын тусіріп алған, ұрлаған заттарын сол жердегі оңтайлы жерге жасырған. Жедел іздестіру барысында қылмыс құралы, жасырған жсрінен ұрланған заттар табылды. Қылмыс құралы, ұрланған заттардың қылмыстық оқиғаға байланысы болғанымен, жеке-жеке алғанда қылмыстың жалпы мазмүнын аша алмайды. Тек қылмыс жасалған орын ғана оқиғаның мазмұнын және келтірілген шығын залалын анықтайды.

Қылмыстар әртүрлі орыңдарда жасалады:

а)түрғылықты жерлерде;

е)саяжайларда т. б.

Әрине, оқиға орны автобус, поездарда басталып, басқа аймақта аяқталуы мүмкін және керісінше. Дегенмен, оқиға орнын қарау барысында оқиға шекарасын анықтау ескерілуі тиіс.

Жоғарыда айтылғаннан қорытатынымыз, яғни оқига орны деп- тергеуді қажет ететін оқиға болған орынды айтуға болады.

Оқига болған орындағы қалдырылған іздер

«Оқиға орны» және «іздер» түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты, іздерсіз оқиға орны болмайды. Соңдықтан, оқиға орныңдага іздерді қарастырмасақ, оқиға орны жөнінде түсініктеме толық болмайды.

Бәрімізге аян, барлық оқиғалар қоршаған ортадағы өзгерістерге байланысты.

Тергеу оқиғасына байланысты оқиға орнындағы өзгерістер томендегі топтарға бөлінеді:

1.              Табылған заттаң тергеу ісіне дейін  оқиға орнында болмауы. Мысалы, қылмыс жасаған түлғаның оқиға орнында қалып қойған қылмыс құралы, үзілген түймесі және т. б.

2.              Оқиға орнында жекелеген заттардың болмауы: ақша, бағалы заттар, қүжаттар.

3.              Жекелеген заттар, орындарының өзгеруі. Мысалы,  жекс мүліктерді ұрлау барысыңда қылмыс жасаған  түлға  ақшаны және  бағалы заттарды іздеукезінде өзіне керек емес заттарды ығыстырып орындарынан қозғайды.

4. Жекелеген заттардың, сапалық құрамының өзгеруі, оларға жататындар:

а)кейбір заттар мен бұйымдарды мемлекеттік стандартқа сөйкес еместігін (қоспалы арақ, коньяк) немесе азық-түліктің нормасын өзгерткенін (торттар, ет) көрсететін іздері.

а)              бүзылған затгтардың іздері, олардың көлемі мен мөлшері байқалмайды (мысалы, терезе әйнегінің сынығы).

б)              оқиға болған жсрде қалған бейнелеуші іздер (қылмыс қүралымен қалдырылған із, көліктің іздері, жануарлардың, адамның қолының, аяғының іздері).

       Бұл өзгерістер криминалистикада трасологиялық  іздер немесе бейнелеуші-іздер деп аталады. Айта кететін жағдай, өзгеріс-іздері әдебиеттерде кең көлемді мағынада ал бейнелеуші іздер (трасологиялық) тар көлемде қаралады.

Барлық қылмыстық іздер көріну сипатына қарай криминалистикада материалдық (заттар, мүліктер, керулік, дыбыстық және тағы басқа адамның миындағы құбылыстар) болып бөлінеді.

Затгар, ағзалар мен мүліктерді және басқа да қылмыстық іздерін табуға комектеседі. Осыларға мысалы ретінде:

а)қылмыс жасаған тұлға оқиға болган жерде ұмыт қалған немесе түсіріп алған мүліктері (бұзу құралы, қару, киім);

ө)органикалық және органиқалық емес құрылымдағы заттар (қан тамшысы, темір ұнтақтары, лақтың бөлшектері, краскалар т. б) айта аламыз.

Қазіргі кезде химия, физика, биологияның микробөлшектерді зерттеудегі жетістіктері өте кіші іздерді алуға мүмкіндік береді. Криминалистикада қазір мікроіздер, микробөлшектер, микроағзалар сияқты түсініктер көп қолданылады.

Микроіздер ретінде тергеуге қатысты, яғни оқиға болған объектімен байланысты, көзге көрінбейтін іздерді тауып, оларды микроаналитикалық әдіспен зертгейтін іздерді айтамыз. Макро және микроіздерді боліп түратын накты шекара жоқ. Шартты түрде микроіздерге салмаш 1мг-ға дейін немесе өлшемі 1мм-ге дейінгі объектілер жатады.