Кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері

Ескертпе – 2004-2006 жылдардағығы «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның қаржылық есептемесінен алынды.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын абсолютті көрсеткіштер арқылы талдау нәтижелері арқылы келесі қорытынды жасауға болады:

     2004 жылы қаражаттар көздерінің жеткіліктілігін көрсететін 2 көрсеткішке сәйкес келетін қорлардың қамтамасыз етілу деңгейлері қалыпты дәрежеде. Сондықтан 2004 жылы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайы қалыпты деген баға беруге болады.

     2005 жылы қаражаттар көздерінің жеткіліктілігін көрсететін 2 көрсеткішке сәйкес келетін қорлардың қамтамасыз етілу деңгейлері қалыпты дәрежеде. Сондықтан 2004 жылы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайы қалыпты деген баға беруге болады.

     2006 жылы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайы қалыпты деңгейде. келеді, өйткені қаражаттар көздерінің жеткіліктілігін көрсететін 2 көрсеткішке сәйкес келетін қорлардың қамтамасыз етілу деңгейлері қалыпты дәреже.

Қаржылық тұрақтылық жағдайдың қалыпты болуы кәсіпорынның қаржылық жағдайының қалыпты деңгейіне сәйкес келеді. Осыдан қаржылық тұрақтылығы, яғни кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі, меншікті қаражаттарды маневірлеу қабілеті, шаруашылық қызметтің қаржымен жеткілікті қамтамасыз етілуі деңгейі қалыпты екеіні көреміз.

Кәсіпорын қызметінің тұрақтылығы оның жалпы қаржылық құрылымымен, сыртқы кредиторлармен және инвесторлармен қатынас деңгейіне байланысты. Қызметтің үрдісі барысында көптеген кәсіпорындар меншікті капиталмен бірге біршама қарыз қаражаттарының сомасынан тартады. Бірақ қарыз міндеттемелерінің едәуір ұлғаюы нәтижесінде, егер бірнеше кредитор бір уақытта өз қаражаттарын қайтаруды талап етсе, банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Ал қарастырылып отырған кәсіпорында - «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның қаржылық жағдайының қалыпты деңгейде екенін көреміз.

Баланс өтімділігін талдау мәселесін қарастырар алдында жалпы активтердің, баланстың және кәсіпорынның өтімділігін анықтап алу керек. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұсынылады. Шаруашылық субъектісінің өтімділігі – ол оның өзінің тез өтеу қабілеттілігі, егер кәсіпорын өзінің ағымдағы активтерін өткізіп, яғни оларды ақшаға айналдыра алса, өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындауға шамасы бар болса, онда ол өтімді кәсіпорын болып саналады.

Талданушы кәсіпорынның өтімділік көрсеткіштері 20 кестеде берілген.

Абсолютті өтімділік коэффициенті ағымдағы қарыздардың қай бөлігі бухгалтерлік балансты құру күніне немесе алдағы жақын арада өтелуі мүмкін екенін білдіреді, оның қалыпты мәні Каө ≥ 0,2-0,5. «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның абсолютті өтімділік коэффициенті талданушы жылдарда қалыпты мәннен үлкен, яғни ақшалай қаражаттар және бағалы қағаздармен қысқа мерзімді қарыздарды өтей алу мүмкіндігі абсолютті екенін көреміз.

Аралық өтімділік коэффициенті ағымдағы міндеттемелердің қай бөлігі тек ақшалай қаражаттар есебінен ғана емес, сонымен қатар жүктелген өнім үшін күтілетін түсім есебінен өтелуі мүмкін екенін білдіреді, оның қалыпты мәні Карө ≥ 1 болса, «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның бұл көрсеткішінің мәні 2004-2005 жылдары үлкен және 2006 жылы төмендегені байқалады.

Кесте 20.

«Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның өтімділік көрсеткіштері

Ескертпе – 2004-2006 жылдар аралығында «Интегаз Орталық Азия» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

Жалпы өтімділік коэффициенті барлық өтімді ағымдағы активтердің барлық төлем міндеттемелерінің сомасына қатынасы, оның қалыпты мәні Кжө ≥ 2, бұл көрсеткіш бойынша да «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның көрсеткіштерінің мәні 2004-2005 жылдары қалыпты мәнге сәйкес, ал 2006 жылы қалыпты мәнге сәйкес келмейді. Бірақ кәсіпорынның төлем қабілеттілігі 2004-2006 жылдары аралығында қалыпты деңгейде.

Өтімділік кәсіпорынның төлем қабілеттілігін білдіреді және активтер мен міндеттемелердің арасындағы жалпы сомасы бойынша да, келіп түсу уақыты бойынша да әрдайым теңдікті көрсетеді. Кәсіпорынның өтімділігі шын мәнінде баланс өтімділігін көрсетеді. Сондықтан кәсіпорынның төлем қабілеттілігін бағалау үшін бухгалтерлік баланстың көрсеткіштерін тереңінен зерттеу керек.

Өтімділік дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байланысты кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді.

А1: өте өтімді активтер – ақшалай қаражаттар және қысқа мерзімді салымдар ( қысқа мерзімді бағалы қағаздар).

А2: тез өтімді активтер – дебиторлық қарыздаржәне басқа айшалым активтер.

А3: баяу өтімді активтер – тауарлы-материалды қорлар.

А4: қиын өтімді активтер – негізгі қорлар және басқа айналымнан тыс активтер.

Баланс пассивтері олардың төлену жеделдігі деңгейіне байланысты топтастырылады:

П1: неғұрлым тезірек төленуге тиісті міндеттемелер – несиелік қарыздар және уақытында төленбеген кредиторлық борыш.

П2: қысқа мерзімді пассивтер – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.

П3:  ұзақ мерзімді пассивтер – ұзақ мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттары.

П4: тұрақты пассивтер - пассивтің бірінші бөлімінің «меншікті капитал» баптары.

Баланс өтімділігін анықтау үшін актив пен пассив бойынша келтірілген топтар жиындарын салыстыру керек. Баланс толық өтімді деп келесі қатынастарда саналады:

А1 ≥ П1

А2 ≥ П2

А3 ≥ П3

А4 ≤ П4

Басқа сөзбен айтқанда, сол алғашқы үш теңсіздігінің әрбір тобы кәсіпорынның сәйкес міндеттемелер тобын жапса немесе оған тең болса баланс өтімді болады, кері жағдайда баланс өтімді емес.

Компания балансының өтімділігін анықтау 21 кестеде берілген.

Кесте 21.

«Интергаз Орталық Азия» АҚ балансының өтімділігін анықтау, мың теңге

Ескертпе: 2004-2006 жылдар аралығында «Интергаз Орталық Азия» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

«Интергаз Орталық Азия» АҚ балансының өтімділігін анықтау:

2004 жылы: А1 < П1, А2 > П2, А3 < П3, А4 > П4;

2005 жылы: А1 >П1, А2 > П2, А3 < П3, А4 > П4;

2006 жылы: А1 < П1, А2 > П2, А3 < П3, А4 > П4 болғандықтан баланс өтімді емес.

Сонымен, «Интергаз Орталық Азия» АҚ- ның қаржылық тұрақтылығына талдау жүргізу нәтижесінде балансының өтімді емес, қаржылық тұрақтылық жағдайы қалыпты екенін көреміз.

Кәсіпорынның өзін- өзі қаржыландыруы деп меншікті қаражат көздері есебінен қаржыландыруды айтады. Өзін- өзі қаржыландырудың тиімділігі мен оның деңгейі меншікті қаражат көздерінің үлес салмағына тәуелді болады. Кәсіпорынның өзін- өзі қаржыландыру деңгейі келесі формуламен анықталады:

K c = (П + А) / ( К+ З)                                             (10)

Мұндағы K c - өзін- өзі қаржыландыру коэффициенті;

                П – бөлінбеген таза табыс;

                А – амортизациялық аударымдар;

                К- ұзақ және қысқа мерзімді несиелер;

                З- несиелік қарыздар.

«Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның өзін- өзі қаржыландыру деңгейі  келесі 22 кестеде анықталған.

Кесте 22.

«Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның өзін- өзі қаржыландыру деңгейі

Ескертпе: 2005-2006 жылдар аралығында «Интергаз Орталық Азия» АҚ қаржылық есептемесінен алынды.

Өзін-өзі қаржыландыру коэффиценті 2006 жылы 1,047 бірлік құраған. Бұл көрсеткіш шаруашылық субъектінің өндірісті дамытуды қаржыландыруда меншікті қаражат көздері қарыздардан 1,047 есе артық екендігін көрсетеді. 2005 жылы бұл көрсеткіш 1,478 есе артық болған.

Сонымен, шаруашылық субъектөзінің өндірістік қызметін тек қана меншікті қаражат көздерімен ғана емес сонымен қатар қарыз капиталын да пайдалануы мүмкін. Өзін- өзі қаржыландыру принципі тек қана меншікті қаражат көздерін ғана құруда емес, сонымен қатар өзінің өндірістік қзметін икемді ұйымдастыруда жатыр.

2.3 Кәсіпорынның капиталды тиімді пайдалануды факторлық талдау

Рентабельділік көрсеткіштерінің деңгейі мен динамикасына барлық өндірістік-шаруашылық факторлардың жиынтығы әсер етеді: басқару және өндірісті ұйымдастырудың деңгейі; капитал және оның көздерінің құрылымы; өндірістік ресурстарды қолдану дәрежесі; өнім көлемі, сапасы және құрылымы; өнімдердің өндірісіне шығындар және өзіндік құны; қызмет түрлері бойынша пайда. /13, 145 б/

Рентабельділік көрсеткіштерін факторлық талдау әдістемесі көрсеткішті есептеудің бастапқы формуласын өндіріс белсенділігі мен шаруашылық қызмет тиімділігін жоғарылатудың сапалы және сандық сипаттамасын бөлуді қарастырады.

Мысалы, жалпы рентабельділікті (өндірістік қорлар рентабельділік) талдау үшін үш немесе бес факторлық модельді қолдануға болады.

Барлық қолданылатын модельдер негізінде келесі қатынас жатыр:

,                       (11)

мұндағы - өнімнің еңбекақы сыйымдылығы;

- өнімнің материал сыйымдылығы;

- өнімнің амортизациялық сыйымдылығы;

- негізгі өндірістік қорлар бойынша өнімнің қор сыйымдылығы;

- айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор сыйымдылығы (айналым қаражаттарының бекіту коэффициенті);

P – баланстық пайда;

F – негізгі қорлар жылдық орташа құны;

Е – материалдық айналым қаражаттарының орташа қалдықтары;

R - өнім рентабельділігі;

- толық өзіндік құн бойынша 1 теңге өнімге шығындар.

Өнім табыстылығы қаншалықты жоғары; негізгі қорлардың қор қайтарымдылығы және айналым қаражаттар айналымының жылдамдығы қаншалықты жоғары болса; 1 теңге өнімге шығындар және экономикалық элементтер (еңбек құралдары, материалдар, еңбек) бойынша шығындар қаншалықты төмен болса, қорлар рентабельділігі соншалықты жоғары болады. Рентабельділік деңгейіне жеке факторлардың әсер етуіне сандық баға беру тізбекті қойылым әдісі немесе факторлық әсер етуге баға берудің интегралдық әдісі бойынша анықталады.