Қазақстандағы туризм жағдайы мен даму перспективасы

 

Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті

 

 

 

 

 

 

 

 

Естурлина Б.

 

 

 

 

 

 

Қазақстандағы туризм жағдайы мен даму перспективасы

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

 

0509092 –  «Туризм»

 

 

      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2010

 

Қазтұтынуодағы  Қарағанды экономикалық университеті       Қорғауға жіберіледі кафедра меңгерушісі э.ғ.д.,  профессор З.Н. Борбасова _________________ «_____»__________2010ж.       ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС   Тақырыбы: «Қазақстандағы туризм жағдайы мен даму перспективасы»     0509092 –  «Туризм» мамандығы бойынша                  Орындаған        Тур-41к тобының студенті                                   Б. Естурлина            Ғылыми жетекшісі                                   э.ғ.к., доцент                                                           Б.Т. Матаева             Қарағанды 2010

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………..	4
1 ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  АСПЕКТІЛЕРІ…………….	6
1.1 Туризм мәні. Туризмнің қызмет етуінің механизмі …………………….	6
1.2 Қызмет көрсету туризмдегі әлеуметтік – экономикалық фактор ретінде……….....................................................................................................	12
1.3 Туризмді дамытуда  маркетинг пен менеджментті қолдану  ерекшеліктері......................................................................................................	15
2  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ…………………………............................................	20
2.1 Қазақстан Республикасында туризмнің дамуының қазіргі жағдайы……	20
2.2 Қазақстанда туризм индустриясын қалыптастырудың негіздері………	26
2.3 Туризмнің даму үрдісіне ықпал ету жағдайлары.....................................	34
2.4 Туризмді дамытуда мемлекеттік реттеу маңызы......................................	39
3 ҚАЗАҚСТАНДА ТУРИЗМНІҢ ДАМУ  ПЕРСПЕКТИВАСЫ…………	52
3.1 Мемлекеттік бағдарламаның туризмнің дамуына ықпалы..............................	52
3.2 Туризм саласында кластер құру маңызы..................................................	59
ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………..	72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………...................................	74

 

КІРІСПЕ

 

 

Туризм көптеген мемлекеттердің экономикасы мен жаһандану жағдайына  ықпалды әсер ететін маңызды әлеуметтік және саяси құбылысқа айналып  отыр. Өңдеуші өнеркәсіпке, мұнай-газды  өндіруге және машина жасау салаларына инвестиция салудың тиімділігімен салыстырғанда, туризм саласы қолайлы және жоғары табысты сала болып табылады.

Дамыған елдердегі экономикалық саяси және әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға негізделген әлемдік тәжірибе көрсеткендей, елдің географиялық орналасуы және оның табиғи-климаттық ресурстары мен көрікті жерлері тікелей туризмді дамытуға қолайлы құндылық ретінде саналады.

Ұлттық экономиканы  қайта реформалау, туристік ұйымдардың қызмет ету жүйесіндегі анау айтарлықтай  өзгерістері мен саланы басқару тетіктерінің өзгеруі, қазіргі уақыттағы жағдайымен байланысты бірқатар мәселелерді туындатты. Сонымен бірге, туризмнің дамуы тұрғындардың денсаулықтарын нығайту және қолайлы демалу жағдайларын қамтамасыз ету жағдайында маңызды әлеуметтік міндетті шешуге ықпал етеді.

Дүниежүзілік туристік ұйымның болжауы бойынша, әлемдік  дәстүрлі туристік нарықтардың рекреациялық сыйымдылықтары өзінің шегіне жеткен,  сондықтан жаңа туристік территориялардың есебінен, туризм саласының өсуі қамтамасыз етілуі керек деген. Осыған байланысты Қазақстан үшін әлемдік туристік қызметтер нарығынан өз сегментін иемденудің ерекше мүмкіндігі пайда болып отыр. Соңғы он жылдықта Қазақстан әлемдік туристік нарықтың белсенді қатысушысы ретінде танылуда, бірақ туризм индустриясын тиімді басқару сұрақтары мен саланы ұйымдастыру мәселесі қалыптасып отыр.

Қазақстанда туризмнің  тарихи даму алғышарттары, б.з. үшінші мыңжылдығында қалыптаса бастаған, Ұлы Жібек жолының дамуымен байланысты. Қазақстан экономикасындағы туризмнің рөлі әлі де болса төмен. Резидент және резидент еместердің жалпы санының туризмдегі үлесінің салмағы-3 %. Қазіргі кезеңдегі туристік сұранысты қанағаттандыруға қолайлы жағдайлардың Қазақстанда болуына қарамастан, қазақстанның жалпы ішкі өніміндегі туризмнен түсетін түсімнің үлестік салмағы 0,2%-ды құрайды.  Мемлекет территориясының әртүрлі бағытқа қолдануға қолайлы 80 негізгі ландшафтық-рекреациялық зонаға бөлінуі, ел аумағында туризмді дамытуға қолайлы жағдайлардың болуы, мемлекетте жыл бойы туристік-рекреациялық қызметтерді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Республикада тарихтың әртүрлі даму кезеңдерін сипаттайтын 27 мыңға жуық ежелгі ескерткіштер бар. Олардың ішінде Қара хан (ХІғ) мавзолейі, Айша Бибі (ХІ-ХІІ ғғ) мавзолейі, Алаша  хан (ХІІ ғ), Жошы хан мавзолейлері сияқты ерекше архитектуралық нысандар бар.

Елбасы Н. Назарбаев  Қазақстан халқына Жолдауында ел экономикасының басымды бағыттарының бірі ретінде туризмді дамыту қажеттілігін ерекше атап өткен болатын. Осыған орай Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасы бойынша Маркетингтік сараптамалық зерттелім орталығы, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мен американдық консалтингтік компаниясы «Қазақстан экономикасының қызмет көрсетіп отырған бәсекеге қабілетті және потенциалды перспективті секторларына баға беру және олардың дамуы жөнінде үсыныс» жобасы іске асырылды. Жобаның мақсаты — Қазақстан экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабылеттілігін көтеру. Сарапшылардың қорытындысы бойынша Қазақстанның бәсекелестік басымдылығы оның таңғажайып мәдениетінде (мәдени-танымды), бай табиғи әлеуетіне (экологиялық туризм), қызмет белсенділігінің өсуіне байланысты қызмет туризмімен, сонымен қатар демалыстың белсенді түрімен, мысалы, спорт және сол сияқты басқа да туризм түрлерімен айналысуға болатындығымен ерекшеленеді. Туризм 2010 жылға дейінгі мемлекеттің экономикалық дамуының басым секторларының бірі деп атап көрсетілді. Тақырып өзектілігін жоғарыда айтылып кеткен мәліметтер айқындайды. Осыдан димпломдық  жұмыс мақсаты Қазақстан Республикасында туризмнің қазіргі жағдайына талдау жүргізе отырып, перспективті бағыттарын анықтау.

Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер айқындалды:

- туризмнің қызмет етуінің экономикалық механизмін сипаттау;

- Қазақстан Республикасында туризмнің дамуының қазіргі жағдайын

талдау;

- Қазақстанда туризм индустриясын қалыптастырудың негіздерін анықтау;

- Қазақстанда туризмді дамытудың перспективті бағыттарын айқындау;

Дипломдық жұмысты  орындауда ғылыми зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін қазіргі заманғы  отандық экономистердің еңбектері, алдыңғы қатарлы шетел әдебиеттері, туризм төңірегіндегі Қазақстан Республикасы үкіметінің шешімдері құрады.

 

 

  1 ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  АСПЕКТІЛЕРІ

 

1.1 Туризм мәні. Туризмнің қызмет етуінің  механизмі

 

 

Туризм әлемдік бірлестік үшін жалпы кірістің 10 % - ын құрайтын неғұрлым табысты және белсенді дамушы сала болып есепетеледі. Туристік бизнес 21 ғасырдың экономиканың жетекші секторы және экономикалық дамуда туризмнің салмақты үлесін статистикалық мәліметтер айқындайды.

ЖҰӨ туризм үлесі  экономикасы жоғары дамыған және диверсификацияланған  елдерде 2 % дан 10 % аралығында ауытқиды. Аралды мемлекеттерде  және аз дамыған елдерде оның үлесі 30-40 %.

 Автокөлік,  химиялық өнімдер, азық-түлік өнімдері, компьютер және отын экспорты бойынша алдыңғы орындағы ірі экспортер болғандықтан, туризм үлесіне тауарлар мен қызметтердің 8 % әлемдік экспортқа тиеді.

  БТҰ мүше  елдердің 83%-ы бес жетекші экспорт  категориясына кіреді, ал  38% - ы шетел валютасының негізгі кіріс көзі саналады.

Туризм кірісінің  өсуінің жоғары қарқынын келесі мәліметтерден  көруге болады: егер 1950 жылы әлемдік  туризм түсімі 2,1 млрд. АҚШ долл. құраса, 1998 жылы –  444,7 млрд. АҚШ долл. өсті.

Көптеген  елдерде туризм елдің «үштік»  жетекші саласына енеді, жоғары қарқынмен дамуда және экономикалық және әлеуметтік маңызға ие:

• жергілікті кірісті ұлғайтады;
• жаңа жұмыс орындарын жасайды;
• туристік қызмет көрсетумен байланысты барлық салаларды байланыстырады;
• туристік орталықтарда әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымдарды дамытады;
• халық кәсіпшілігі орталықтары қызметтерін және мәдениетті дамытуды белсендетеді;
• жергілікті халық өмірінің деңгейінің жоғарлауын қамтамасыз етеді;
• валюталық түсімдерді ұлғайтады[1].

Туризм концепциясы  демалыс, іскер және басқа мақсаттармен бір жылдан аспайтын уақыт аралығында өз мекенінен басқа жерлерге саяхатқа шығатын тұлғалардың қызметі ретінде анықталады.

Мемлекеттік масштабта  статистикалық мақсаттар үшін туризмнің  келесі түрлері анықталған :

• ішкі туризм, жергілікті халықтың өз елі ішінде саяхатқа шығуы;
• кіру туризмі, ол елдің тұрғынына саналмай, басқа  бір елге саяхатқа келу;
• шығу туризмі, бір елдің тұрғынының  басқа елге саяхатқа шығуы.
• «ішкі туризм» және «кіру туризмінен» тұратын ел шеңберіндегі туризм;
• «ішкі туризм» мен «шығу туризмін» қамтитын ұлттық туризм;
• «шығу туризмі» мен «кіру туризмімен» анықталатын халықаралық туризм [2, 67 б].

Туризмнің негізгі  типтері үйлесе отырып, оның келесі категорияларын құрайды (сурет 1):

 

Сурет -1 Туризм түрлерінің кескіні (сұраным  бойынша)

 

Туризм категориясы  бір күннен астам тұрғылықты мекен  жайынан басқа орындарға келген тұлғаларды туристер деп қалыптасқан  түсініктен тұрады ( кесте 1). Сапарға шығу немесе басқа мекен-жайда болу ұзақтығы маңызды статистикалық көрсеткіш болып саналады, себебі ол кез-келген туризм түрінің маңызды өлшем бірлігі, туристердің келуінің (бір жыл) максималды шегін, сонымен қатар, бір күндік келуші мен туристер арасындағы айырмашылықты анықтауда елеулі көрсеткіш болып табылады.

   

Кесте 1

Келу немесе сапарға  шығу ұзақтығының жіктелуі [60].

Категориялар	Түнеп шығу саны(түндер)
0. Біркүндік келушілер	X
1 .    Туристер
1.1.		1-3
1.2		4-7
1.3		8-28
1.4		29-91
1.5		92-365
Е  с  к  е  р  т  у -  Балабанов И.Т., Балабанов А. И. Экономика туризма: Учебное пособие. М., 2003

Сапарға шығу мақсаты  туралы мәліметтер келушінің тұтынуы  мен шығындарын анықтайды, және бұл  туризм типтеріне байланысты болады. Келу мақсаттары келесі категориялар бойынша жіктеледі:

1. бос уақыт, рекреация және демалыс;
2. таныстары мен туысқандарға келу;
3. іскерлік және кәсіби мақсаттар;
4. діни/қажылық;
5. емделу;
6. басқа мақсаттар.

Келу мақсаттары нақты  туризм түрлеріне сай келетін  көлік түрлерімен де анықталады. Бұл қозғалыс жылдамдығына қатысты, яғни туристердің бағыты: демалыс, іскерлік келіссөздер, емделу немесе басқа мақсаттардың болуына байланысты. Кең қолданыстағы және қолайлы жергілікті көлік құралдары ( кесте 2).

 

Кесте 2

Көлік құралдары

Әуе көлігі	Кесте бойынша рейстер
	Кестеге тәуелсіз рейстер
	Басқа әуе тасымалдары
Су көлігі	Жолаушы тізбектері мен паромдар
	Круиздер
	Басқалар
Құрлық көлігі	Теміржол көлігі
	Қалааралық және қалалық  автокөліктер және басқа қоғамдық автожол  көлігі
	Жекеменшік автокөліктер (сыйымдылығы 8 адам)
	Автокөлік құралдарын жалға  алу
	Басқа да құрлық көлік құралдары
Е  с  к  е  р  т  у -  Балабанов И.Т., Балабанов А. И. Экономика туризма: Учебное пособие. М., 2003

 

Келушілерді орналастыру мақсаттарына байланысты түрлі әдістермен анықталады (кесте 3 ).

 

Кесте 3

Туристерді  орналастыру құралдары