Кеден ісін ұйымдастырудың экономикалық қажеттілігі

Кедендік төлемдер бойынша  жеңілдіктер, Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өткізілетін тауарларға кедендік төлемдерден босату түріндегі жеңілдіктер, сондай-ақ тарифтік преференциялар кедендік жеңілдіктер деп түсініледі.

Кедендік төлемдер бойынша  жеңілдіктер Кеден кодексіне  өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібімен беріледі және Кеден кодексінің 330 және 331-баптарында көзделген жағдайларды қоспағанда, дербес сипатта бола алмайды.

Қазақстан Республикасының  басқа нормативтік құқықтық актілерімен  кедендік төлемдер бойынша жеңілдіктер  беруге тыйым салынады.

2007 жылы Ақтөбе облысы  бойынша кедендік бақылау департаменті  мемлекеттік бюджет кірісіне 18 млрд. 351 млн. теңге сомасындағы кедендік  төлемдер мен салықтарды енгізді. 16 млрд. 941 млн. теңге сомасында  белгіленген болжам-тапсырма 108,3% орындалды.  өткен жылдың көрсеткіштерімен салыстырғанда 6 млрд. 595 млн. теңгеден астам өндіріліп, өсім 56% құраған (Қосымша №2 ).

Кедендік төлемдер мен  салықтардың түсімінің оң үрдісі экономиканың, оның ішінде сыртқы сауда  айналымының өсуімен және кедендік әкімшілендіруді жетілдіру бойынша қабылданған шаралар кешенімен байланысты.

Ақтөбе облысы бойынша  өндірілген төлемдер мен салықтардың  мемлекеттік бюджетке  түсімі ұлғаюда. 2005 жылы мемлекеттік бюджетке  41 млрд.теңгеден астам түсірілген, 2006 жылы – 44,9 млрд. теңге, ал 2007 жылы төлемдер мен  салықтардың сомасы 75,8 млрд. теңгеден асып кетті, бұл ретте 62,1 млрд. теңге жоспарланған болатын ( Қосымша №3).

Облыстың мемлекеттік  бюджетке түсіріліп жатқан төлемдері  мен салықтарының маңызды бөлігін  кедендік төлемдер мен салықтар құрайды. 2007 жылы Ақтөбе облысының салықтан түскен түсімдерінің жалпы сомасындағы кедендік төлемдер мен салықтардың үлесі 24,2% құрады (Қосымша №4).

Сәйкесінше кедендік төлемдер мен салықтардың бір  қызметкерге шаққандағы түсімі өскен. 2007 жылы бір қызметкерге 58,6 млн. теңге тиесілі (Қосымша №5).

Қазақстан Республикасындағы  кеден төлемдерінің жағдайын Алматы қаласы және Алматы облысы кеден басқару  бөлімшесінің жүйесінде қарастырсақ:       

• кеден табыс бөлімшесі Алматы қаласы және Алматы облысы кеден басқармасының құрылымдық бөлімшесі болып табылады және басқарманың басқарушысы мен оның орынбасарына бағынады;
• бөлімше өз жұмысын атқаруда Конституцияны, Қазақстан Республикасының заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің қаулыларын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын мен үкімдерін, Қазақстан Республикасы Кеден комитетінің бұйрықтары мен шешімдерін және нормативтік актілерін басшылыққа алады;
• «Астана», «Жүк автомобилі», «Терминал» кедендерінің кедендік төлемдерді және салықтарды төлеу бойынша республикалық бюджетке сомалардың уақтылы және толығымен түсуі бойынша кедендік құнды анықтау, сыртқы экономикалық қызмет тауар номенклатурасын және кедендік тарифтерді қолдану бойынша олардың қызметтерін бақылау, ұйымдастыру және үйлестіруін жүргізіп отырады;
• бөлімшенің құрылымы және штат саны бөлімшенің атқаратын жұмысының көлемі мен маңыздылығына қарай отырып, еңбек бойынша лимит шектерінде басқару басшысымен анықталады;
• бөлімше – бөлімше басшысымен басқарылады, ол басқару басшысы ұсынысымен комитет төрағасымен тағайындалады;
• бөлімшенің негізгі құрылымы жоғары экономикалық және заңды білімі бар, экономика, аудит, бухгалтер есеп, қаржы-несие қатынастарында теориялық дайындығы бар немесе тәжірибелік білімі бар мамандардан құралады.

Бөлімше жұмысының негізгі бағыттарына жататындар:

• кедендік төлемдер және салықтардың дұрыс есептелуіне бақылау жасау, соның ішінде саудалық емес айналымда;
• тауарлар кедендік құнының дұрыс төленуіне бақылау жасау;
• кедендік төлемдер және салықтар бойынша кедендік органдардан түсетін мәліметтерді жинау, талдау;
• төлемдер және салықтарды бойынша кедендік механизмді жақсылау бойынша ұсыныстарды қарастыру;
• кедендік төлемдер және салықтар жинау мәселелері бойынша кедендік мекемелерді тексеру,
• СЭҚ-қа қатысушылар экспорттық-импорттық және басқа сыртқы экономикалық операцияларды қажетті жағдайда тексеру.

Бөлімшенің негізгі  міндеттері және қызметтері.

• Қазақстан Республикасының заңдылықтары, Қазақстан Республикасының Үкімет шешімдері, Комитет бұйрықтары және шешім талаптарын орындауды жүзеге асыру;
• бөлімшенің басқару бөлімдері және басқа ведомстволарымен бөлімше жұмысының негізгі бағыттары бойынша көрсетілген мақсаттарда жұмысты ұйымдастыру үшін тиімді байланыстылығын қамтамасыз ету;
• кедендік төлемдер мен салықтар түсуін және уақтылы республикалық бюджетке түсуін бақылау;
• құқық қорғау және басқа компонентті органдармен бірге Қазақстан Республикасының кедендік заңдылығын, Комитет бұйрықтары мен шешімдерін бұзуды анықтау бойынша шаралар ұйымдастыру және керек жағдайда анықталған бұзушылықтарды қосымша тексеруге қатысу;
• сәйкес құрылымдық бөлімдерге әдістемелік ұйымдастырушылық және практикалық көмек көрсету;
• бөлімше құзырына кіретін мәселелер бойынша азаматтар мен ұйымдарға кеңес беру;
• бөлім құзырына кіретін мәселелер бойынша бағынышты кедендер мен мемлекеттік ұйымдардың әсерлесуін ұйымдастыру.

Бөлім құжаттары:

• бөлім құзырына жататын мәселелер бойынша бағынышты кедендермен ұйымдастырушылық әдістемелік жұмыстар жүргізу;
• бағынышты кедендерден қажетті қауырт мәліметтер жинау;
• Қазақстан Республикасының кедендік заңдылықтарын орындауы жағынан бағынышты кедендер жұмыстарын тексеру;
• Ұлттық Банкпен, оның бөлімдерімен, Қаржы министірлігі басты салық инспекциясының бөлімдерімен және тағы басқа ұйымдармен түрлі сауалдар бойынша байланыса алады;
• комитетке, кедендік төлемдерге, құнның нормативтік негізіне өзгерістер енгізуіне ұсыныс жасай алады;
• бөлім құзырына жататын мәселелер бойынша кедендік және басқа ұйымдармен жазысып тұру;
• тексеру немесе жұмыс барысында ұйымдар жағынан кедендік заңдылықты бұзу анықталғанда немесе лауазымды тұлғалар заңсыз істерін анықтағанда Басқару басшылығына жеткізу;
• басқарудың басқа құрылымдық бөлімдерімен әсерлесу, мәлімет алмастыру;
• басқару басшысы талабымен ұйымдарда бөлім құзырына кіретін мәселелер бойынша басқару жүргізу.

Жұмысты ұйымдастыру:

• бөлім басқармасын бөлім басшысы жасайды, ол Басқару басшысына және оның орынбасарына жауап береді;
• бөлім басшысы бөлім жұмысын ұйымдастырады, қызметшілер арасында міндеттерді бөледі, қызметкерлік нұсқаулар дайындауға қатысады, бөлім қызметкерлерінің құқықтары мен міндеттерін анықтайды;
• басқару басқармасына бөлім қызметкерлерін ауыстыру, жалақыны жоғарылату, сыйлық беру, әкімшілік тәртіптік шаралар қолдану ұсынысын жасайды;
• бөлім қызметкерлерінің біліктілік деңгейін арттыру бойынша жұмысты ұйымдастырады;
• бөлім алдында тұрған мақсаттар мен міндеттер, жұмыс өзгеруіне қатысты құрылым, санды өзгерту бойынша ұсыныстарды енгізеді;
• бөлім қызметкерлерімен жұмыстың алдағы әдістерін үйренуді ұйымдастырады;
• бөлім басшысы – бөлім қызметтері мен мақсаттарының орындалуына персоналды жауапкершілік алады.

Әр елдегі кедендік қызметтің ұйымдастырушылық құрылымы – елдің экономикалық даму деңгейіне, сыртқы экономикалық байланыстардың жан-жақтылығы мен ауқымына тәуелді  болады.

Қазақстан Республикасындағы кедендік саясатты жүзеге асырушы орган – қазақстандық кедендік қызмет, ол Қазақстан Республикасы Президентінің 1991 жылғы 12 желтоқсанындағы “Қазақстан Республикасы Кеден комитетін құру жөніндегі” Жарлығы бойынша құрылған. Қазақстанның кеден органдары біртұтас жүйені құрайды, оның құрамына Орталық кедендік орган, кедендік комитет, сонымен бірге кедендік басқармалар, кедендер және кеден бекеттері кіреді.

“Кедендік іс жөніндегі” Заңға сәйкес Қазақстан Республикасындағы кедендік органдарға мыналар кіреді: Орталық  кедендік комитет, 19 кедендік басқарма және еркін экономикалық аймақта орналасқан 2 дербес кедендік органдар. Республикадағы кедендер мен кедендік бекеттер саны 100-ден астам.

Кедендік органдар жиынтығы қандай негіздерге байланысты біртұтас жүйе ретінде қарастырылады. Осыған байланысты 2 факторды атап өтейік: Біріншіден, функционалдық орталығы, кедендік органдардың мақсаттары мен міндеттерінің біртұтастығы.

Екіншіден, кедендік органдардың ұйымдық  бірлігі осы органдар жүйесінің  ұйымдық құрылымының қамтамасыз етіледі. Ол қатаң иерархиямен және буындардың қатаң бағынуымен ерекшеленеді.

Орталық кеден органы кедендік қызметтің  барлық мәселелерімен айналысады. Орталық  органның маңыздылығына қарамастан, институционалдық құрылымының негізін  құраушы элемент болып Кеден  есептеледі.

Кеден дегеніміз, бұл кедендік шаралардың жүруі үшін арнайы белгіленген және тиісінше жабдықталған орын. Кеден елдің кедендік шекарасында орналасуы міндетті емес. Ол кедендік территорияның ішінде де орналасуы мүмкін. Кеден қызметіне кедендік реттеу нәтижелері тікелей тәуелді болады.

Кедендік органдардың төменгі  буынының жоғарғы буынға орталықтануы және бағынуы, кедендердің жергілікті әкімшілікке тәуелсіздігі төмендегі  жүйені құрудың айрықша белгісі  болып табылады.

Тікелей басқару және көлденең бағыттағы әкімшілік тәуекелділіктің жоқ болуы – жалпы кедендік органдар жүйесіне де, оның әрбір құрамдас бөлігіне де тән белгі. Осыған байланысты кедендік органдар жүйесінің буындары жергілікті билеуші органдарға мүлдем тәуелді емес деген ой туындамауы тиіс. Олардың өзара байланыстары жеткілікті дәрежеде әр алуан болып келеді.

Жалпы түрде кедендік органдар жүйесінің – біртұтас мақсаттары мен міндеттері бар, сонымен бірге  иерархиялық құрылымдағы, яғни төменгі  органдардың жоғарғы органдарға бағыныштылығымен сипатталатын кедендік органдар жиынтығы ретінде анықтауға болады.

Осы жүйенің біртұтас функционалдық және ұйымдастырушылық орталығы – Кеден комитеті.

Кедендік органдардың  негізгі қызметтері:

• біріншіден, олар Қазақстан Республикасының кедендік саясатын жасау мен оны жүзеге асыруға қатысады;
• екіншіден, өз құзыры шеңберінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді және біздің мемлекеттің экономикалық мүдделерін қорғайды;
• үшіншіден, кедендік төлемдер мен салықтарды алып отырады, Қазақстанның кедендік шекарасы арқылы тауарлар мен транспорттық құралдардың қозғалысы кезінде ережелердің сақталуын қамтамасыз етеді, сонымен бірге Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өтетін тауарларға қатысты экономикалық саясат шараларын жолдауға қатысады және т.б.

Негізгі функциялардың бұл тізімі Қазақстан Республикасындағы кедендік органдар қызметінің әр алуан сипатын көрсетеді.

Кедендік органдар жүйесін Қазақстан  Республикасы Кеден комитеті басқарады. Ол атқарушы орталық орган болып  табылады және елдегі кедендік қызметке тікелей жетекшілік етеді.

ҚР Кеден комитеті экономиканың әр түрлі секторларында Қазақстан  Республикасының кедендік саясатын жүзеге асырады. Сонымен бірге ол біртұтас кедендік саясатты жүзеге асырудың экономикалық, ұйымдастырушылық және құқықтық механизмдерін жасайды, олардың тәжірибеде қолданылуын қамтамасыз етеді.

Кедендік басқармалар – жергілікті кедендік мекемелер арасындағы кедендік органдар жүйесінде аралық буын болып  табылады. Оның міндеттері мен қызметтеріне ұқсас, бірақ ол сәйкес кедендік аймақ  территориясындағы кедендік іске ғана жетекшілік етеді.

Қазақстан Республикасының кедендері  – кедендік органдар жүйесінің ұйымдастырушылық негізін құрайды.

Кедендік қызмет саласындағы  міндеттердің негізгі бөлігін тікелей  кедендер орындайды. Қазақстанда болып  жатқан терең саяси және әлеуметтік-саяси  өзгерістер кедендік істің кеңеюі мен  күрделенуіне жағдай жасады, нәтижесінде  кедендік бақылау құзырына өзгерістер енгізуді талап етті. Бұрын-соңды кедендік бақылау кедендік шекарада орналасқан нүктелерде ғана жүргізіледі. Сыртқы сауданың мемлекеттік монополиясынан бас тартуға және өндірушілердің сыртқы нарыққа өз бетінше шығуына байланысты кедендік тексеру шарасын өзгерту қажеттілігі туындады, яғни кедендік құжаттарды дайындау мен тексеру және жүктерді тексеру бойынша негізгі жұмыстар кедендік шекарадан мемлекет ішіне ауыстырылады.

Осының нәтижесінде  «ішкі кедендер» құрылды және қазіргі таңда олар кедендік операцияларды орындау бойынша негізгі жұмысты өз мойындарына алған. Мұндай қайта құру әлемдік тәжірибеге сәйкес келеді, тауар өндірушілерді кедендік органдармен байланыстырады, шекара маңындағы кедендерді көптеген шаралардан босатады, жүк айналымының күшеюіне ықпал етеді. Бұл кедендерді «ішкі және сыртқы» деп шартты түрде екіге бөлуге мүмкіндік береді.Жалпы алғанда, Кеден барлық импортталатын және экспортталатын жүк пен тауарлардың, сонымен бірге, пошталық жіберулер мен басқа да жүктердің, ел территориясына кіруі мен шығуына тексеру жасайды.

Қазақстан Кеден шекарасы арқылы тауарлар мен транспорттық құралдардың  өтуіне рұқсат етілген ережелердің  сақталуын қамтамасыз етеді және кедендік салықтар жинайды. Жалпы алғанда, кеденмен салыстырғанда, кедендік бекеттердің  міндеттері мен қызметтерінің жалпы шеңбері едәуір аз болып келеді.

Бүгінде кедендік қызметтер  комитет аппаратынан, 14 облыстық кедендік басқармадан, 22 кеденнен және 127 кедендік бекеттен тұрады. Кедендік қызмет сонымен  бірге әскери-шекаралық міндетті орындайды.

Қытаймен шекарадан  басқа барлық территория кеденнің үлесінде, яғни 4 мың адамның қарамағында.

Сондықтан да кедендік пункттер арасындағы шекаралардың ара қашықтығы  – 150-200 м, ал кейбір жерлерде – 500-600-ге жетеді. Ал барлық өркениетті елдерде  көрші орналасқан пункттер бір-бірімен рация арқылы хабарласа алады, яғни олардың арасындағы қашықтық – 50-60 м. Бірақ барлық бекеттерді жабу 17 теміржолдың, 22 аэропорттың  шекарасында тұру үшін 12 мың адам қажет. Қазіргі кезде кедендік шекараның 11,5 мың километрін ғана тәуліктік кедендік тексеруден өткізу қамтамасыз етіледі, ал республика шекарасы 13 мың километрге созылып жатыр.