Агроөнеркәсіп өндірісін басқаруды жетілдіру бағыттары

Агроөнеркәсіп  интеграциялық  бірігудің қажеттілігі және орындылығы төмендегідей мүмкіндіктер берумен негізделеді:

-интеграция тұлғалары  арасында ресурстарды тиімді  үйлестіру;

-аграрлық өндірістегі  маусымдылықтың әсерін төмендету  және қызметтердің көп түрлерін  бірлестіру есебінен табыстар  алуға;

-кеңістікті әртараптандыру арқылы ауа райы және климаттық  жағдайлардан тәуелділікті  азайтуға;

- күрделі, ауқымды  ұсыныстарды шоғырландыру  жолымен  ауыл шаруашылық өнімін нарықтық  бәсекелестікке  сай өндіруге;

- агробизнестің бәсекелік  қабілетін көтеруге;

- трансакциялық шығындарды азайтуға;

- ауыл шаруашылық өндірісінің  инвестициялық тартымдылығын арттыруға.

Тәуелсіз инвестордың  көзқарасымен тек ауыл шаруашылығына  капитал – қаржы жұмсау үлкен  қауіп екенін білдіреді.Қаржы құралдарын ауыл шаруашылық өнімін өңдеу мен өткізу  үдерістеріне  жұмсау анағұрлым пайдалы, бірақ бұл ауыл шаруашылық тауар өндірушілері мен белгілі байланыстарды белгілеудің объективті қажеттілігін туындататын, жеткілікті мөлшерде  шикізаттарды жеткізуді талап етеді.Күрделі капитал ауылшаруашылықтың күрделі өнеркәсіптік кәсіпорындардың  мұқтаждықтарына бейімделуі үшін оның техникалық қайты қарулануына мүдделі. Сондықтан өңдеуші кәсіпорындары жиі бірігу байланыстарының ынтагері болады.

Агроөнеркәсіптік интеграциялық  бірігу:біріншіден, күрделі тауарөндірісін қайта құруға, көптеген ұсақ ауыл шаруашылық құрылымдарының күйзелістен құтылуына, жұмыс орныдарын ашуға және әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуге: екіншіден, капиталдың құйылуына және бұның негізінде- өндірістің техникалық және технологиялық қайта қарулануына , ал оның салдары ретінде өндірістің өсуіне ; үшіншіден, ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің күрделі агроөнеркәсіп құрылымдарында қатысуын  қамтамасыз етуін, ал бұл өткізу нарығын елеулі кеңейтуге мүмкіндік береді.

Интеграциялық біріккен құрылымдардың  пайда болуы мен дамуы нарықтық тетікпен негізделген. Сондықтан бұлардың қызмететтерін реттеудің негізгі мемлекетпен  басқарылатын нарықтық тетіктің өлшемдері және агроөнеркәсіп кешенінде жүзеге асырылатын институционалды қайта құрулар болуы тиіс Бұл жағдайда  назарға алынатын нәрсе әр түрлі аграрлық сектордың шаруашылық кеңістігі тиімді пайдалынады.Шығарылатын өнімнің мөлшері олардың арасында шамамен тең үлестірілетін күрделі және ұсақ өндірістері арасындағы құралған баланс, тек экономиканың көптүрлілігінің  артықшылығын  ғана пайдалануға мүмкіндік бермейді, сонымен қатар кінаратсыз бәсекеге ықпал да етеді.

Күрделі ауыл шаруашылық ұйымдар, ерекше интеграцияланған құрылымдар, өндіріс көлемдерін ұлғайтып жаатқан  жағдайда нарық орнықты болуы  үшін кооперациялық бірлесуді дамытып, ұсақ тауарлы секторды қолдау қажет. Бұл мәселені шешудің бір мүмкін болған ұйымдастыру түрі нарықтық кооперативтік құрылымдарын құру болып табылады.Бұл құрылымдардың негізінде кооперациялық бірлесудің артықшылықтарын пайдаланумен шаруалардың ішкі қожалықтарын дамыту үлгісін алуға болады. Үлгіде негізге алынған ұсақ тауар өндірушілерін қауымдастырудың тетігін пайдалану айналым қаржыларының көлемін төмендетеді, технологиялық тізбектегі барлық қатысушылардың қызметтерін тұрақтандарады, алынған міндеттерді уақтылы және толық орындауға жеткізеді. Үкімет органдарымен құрастырылған мұндай құрылым нарықты қолдау мен реттеудің классикалық мысалын көрсетеді.

ОҚО-да кооперациялық  бірлесудегі болашақтағы бағыт  майлы дақылдардың  тұқымын өндіру  бойынша шаруа қожалықтарында элиталық тұқымның материалдық базасын құру болып табылады.Бастапқы кезде бұлардың материалдық қорын жалға алу тәртібінде бірлестіріп пайдалану жорамалдынып, ал кейін шаруа  қожалықтарының кооперациялық бірлестіктеріне оларды сатып алу мүмкіндігін беру. Мұндай мүмкіншілік тұрақты нарық құрылғанда ғана іске асырылады.

Бұл жобаның, мысалы,  жоғарыда келтірілген кооперациялық  және интеграциялық бірігуінің үздіксіз, өзара бірін-бірі толықтырып дамуы  туралы ой расын табады.  Майлы дақылдар тұқымын өндіруге мамандандарылған көптеген ауыл шаруашылық  өндірушілерінің берілген жобада және мөлшерде қатысуы өзіне кіретін шаруа қожалықтары мен тұлғалардың үлкен жиынтығына қызмет көрсететін жабдықтаушы, өткізуші кооперативтерімен тек келісім – шарттық интеграциялық бірлесу жағдайында іске асуы мүмкін.Бұл кооперативтік секторды нығайтуға және жалпы, майлы дақылдар тұқымын өсімдік майына өңдеуде үстемдік орын алатын «Шымкент  май» ЖАО, «Қайнар» ЖАО, «Арай»ЖШС, «SANA»ЖШС және т.с.с. күрделі агроқұрылымдармен әрі қарай қауымдасуға және бірігуге жағдай құруға мүмкіндік береді.

Агроөнеркәсіп кешеніндегі  кооперациялық және интеграциялық  бірігуді отандық ауыл шаруашылық өнімдеріне деген шектеулі сұраныс тежейді. Бұл елеулі өлшемде тұтыну құрылымында импорттық азық-түліктің елеулі үлесінен туындайды. Осы кезге дейін не ауыл шаруашылық кәсіпорындарының меншікті өндірістік мүмкндіктері, не агроөнеркәсіп кешеніндегі  капитал түсмінің әлеуетті мүмкіндіктері толық пайдалынбай келеді. Мұнда, интеграцияланған құрылымдар сұраныстың өзгеруіне және өсуіне тез қимыл, икемділік көрсететінін есепке алу маңызы.Салдары ретінде  қолдау қажет ететін  ұсақ тауар өндірушілеріне олардың монополиялық ықпалының көтерілуі. Қолдау әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылуы тиіс: дотация; шаруа қожалықтарына, олар мен құрылған кооперативтік құрылымдарға  салықтық жеңілдіктер беру;

Ұсақ ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің мүдделерін назарға алмау, өздері елеулі үлес алатын азық-түлік нарығында тұрақсыздықты  туындатуы мүмкін, сонымен қатар, егерде күрделі капиталды құюшылардың қандай да бір себептермен агроөнеркәсіп кешеніне ынтасын төмендетсе немесе жоғалтса, онда бұл жағдайда елдің азық-түліктік тәуелсіздігіне жоғары қауп төнеді. Сонымен , әртараптандыру ұстанымын тек қызметтер түрлеріне емес, сонымен қатар, өндірісті ұйымдастыру тәсілдеріне, аграрлық экономиканы институциялық құрылымында құруды  қолдау тиіс.

Коммерциялық ұйымдарды  құру, қосу, біріктіру жолымен меншіктің  интеграциялық бірлесуі егер де бұл  шаруашылық жүргізуші тұлғаның нарықтық билігінің маңызды күшеюіне алып келсе, онда бірлесу елеулі мөлшерде қолданыстағы заңдармен шектеледі. Сондықтан да, агроөнеркәсіп кешеніндегі меншіктік интеграциялық бірлесу, агроөнеркәсіп құрылымдарын құруда бейнеленетін бір ұйымның басқасынан акцияны алу жолымен немесе жарты капиталдық қорының қатысу үлесімен ықпал етуді басымды тарату арқылы іске асырылады.

Сонымен агроөнеркәсіптік, интеграциялық бірлесудің кластерлік жанасу арқылы құрылуы- бұл дағдарыстан  шығудың табиғи , ең тиімді жолы. Бұл жол меншікті және ықпал ету салаларын қайта бөлуде түбегейлі өзгерістерді  жорамалдайтын және елдің азық-түліктік тәуелсіздік дәрежесіне тікелей әсер етететін болғандықтан, агроөнеркәсіптік  интерациялық бірлесу мемлекет жақтан бақылануы, реттелінуі және басқарылуы тиіс.

Сонда ғана ел ішіндегі агроөнеркәсіп  өндірісін саналы түрде, мақсатты бағытта  қарқынды дамуын қалыптастырып, тұрғындарға  қажетті азық-түлік көлемін ұлттық өніммен толық қамтамасыз етіп, елдің  әлеуметтік –экономикалық жағдайын асыруға қол жеткізуге болады.

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан агроөнеркәсіп  өндірісінің дамуы нарықтық қатынастырадың тетіктерінің қалыптасуымен сипатталады.Қайта  қалыптасу жағдайында, бірінші кезеңде, елдің азық –түлік қауіпсіздігін, тұрғындарды  сапалық тамақ өнімдерімен және оның жалпы әлеуметтік жағдайының көтерілуін қамтамасыз етуі жолға қойылуы қажет.

Әлемдік ғылыми зерттеулер мен тәжірибелер, сонымен қатар, ТМД елдері мен отандық экономист-ғалымдардың  белсенді зерттеулері елдің АӨК-ін қалыптастыру мәселесіне және оның жеке аймақтардағы ерекшеліктеріне сәйкес құрылымын оңтайландыруды, әсіресе ауыл шаруашылығы мен өңдеу өнеркәсібін  байланыстыруда, ауыл шаруашылық өнімін өндіруден бастап, оның дайындау, өңдеу, тасымалдау, өткізу, үрдісін біртұтас жүйе ретінде жан-жақты қалыптастыруды алға қоюда.

Қазақстанда агроөнеркәсіп  кешенін басқарудың мәні мен ерешеліктерін  зерттей отырып, оның өнімдік ішкі кешенінің құрылымы мен қызметіне  талдау жасалынды, нәтижесінде, ОҚО-да майлы дақылдар өнімдік ішкі кешенін  құрудың құрамы және оны кластерлік жуйе ретінде басқару ұсынылды.

Майлы дақылдар өнімдік  ішкі кешенінің   салалық және басқару құрылымын үш буыннан  қалыптастырған жөн: I – қызмет көрсететін ұйымдар; II-майлы дақылдар өндірісі;  III- өсімдік майы өнеркәсібі.

Майлы дақылдар өнімдік ішкі кешені, оның қалыптасу негізін құрайтын  шикізат- майлы дақылдар мен шиітті мақта өндірісінің өзіндік арнайылылығымен және оларды өңдеу ерекшеліктерімен сипатталады.

Қол жеткізілген жаңалықтар:

    - нарықтық  экономикасы дамыған елдерде  басқару тәжірибесі мен өндірісті  дамытудың аймақтық ерекшеліктерін есепке алып отырып, АӨК-ін қалыптастыру және басқарушылық қызмет атқаруының мәні мен мазмұны айқындалды;

    - АӨК-де өнім  түрлеріне  сәйкес ішкі кешендерінің  даму қағидаларын, олардың нарықтық қатынастар жағдайында  қалыптасуы  мен қызмет атқаруының экономикалық тетіктері ұсынылды;

   - ОҚО АӨК-іні  қазіргі жағдайын талдау негізінде   майлы дақылдарды өндіру, өңдеу  және өткізудегі экономикалық  байланыстар мен қатынастарының  бағыты мен даму алғышарттары негізделді.

- ОҚО-да майлы дақылдарды  өндіру, өңдеу, өткізу сферасында  бірігудің түрлі жолдарын құрудың  және оны басқарудың ерекшеліктері  айқындалды;

- ауыл шаруашылығында  майлы дақылды өндірушілер мен  өңдеушілер арасындағы байланыстар  мен қатынастарды қалыптастыру және қызмет атқару тетігі берілді;

- ОҚО майлы дақылдар  өнімдік ішкі кешенін дамытудың   негізгі бағыттары, іс-шаралары  белгіленді. ОҚО-да жоғары өндірістік  –экономикалық көрсеткіштерге ие  кәсіпорындар қызметтерінің тәжірибесі  олардың ол деңгейге төмендегі  шарттарды орындауды іс-жүзінде  асыру негізінде қол жеткізгендігін дәлелдейді:

- кәсіпорындардың жұмысшылары  мен жетекшілерінің инновациялық  белсенділігінің жоғары деңгейде  болуы;

- нақты шаруашылықтың,  нақты әлеуетінің негізінде инновациялық  қызметтердің басымдылық бағыттарын  анықтап,оларды іс-жүзіне асыру;

- ғылым мен техника  жетістіктерінің негізінде кәсіпорынның  экоономикасын сауықтырудың бағдарламалары  мен шараларын әзірлеп және  оларды іске асыру арқылы.

Азық-түлік қауіпсіздігінің  бағдарламасын іске асыру мақсатында облыс АӨК-ін мақта мен майлы дақылдар өндірісі бойынша жаңа маманданған шаруашылықтарды, агроөнеркәсіптік интеграция мен шаруашылық аралық кооперация негізінде құру талап етілуде. Сондықтан, майлы дақылдар мен мақта өндірісі зоналарды кеңейту және құру үшін облыстың кейбір шаруашылықтары мен аудандарының жеміс-көкөніс- астық өндірісіне мамандануын өзгерту қажет.

Ұсынылған әдістеме бойынша  «Өсімдік майы» корпорациясының  жобасы әзірленді.

«Өсімдік майы» бағдарламасының  шараларын іске асыру үшін бірнеше  ғылыми-техникалық әзірлемелерді дайындау қажет екені белгіленді:

- майлы дақылдарды  зиянкестерге тұрақты және озық  технологиялармен өндіруге жарамды,  жаңа жоғарыөнімді сорттар мен  түрлерін жеделдетіліп  зерттеп  және өндіріске ендіру. Негізгі  назар дақылдың майлылығы мен  технологиялық сапасын көтеруге аударылуы тиіс;

- майлы дақылдардың  тұқымдарын өсіру мен дайындаудың  тиімді технологиялық іс-жұмыстарын  және егуде механизация құралдары  жүйелерінен пайдалану, игеру;

- майлы дақылдарды  өндірудің қарқынды технологияларын  жетілдіру;

- майлы дақылдарды қабылдау мен сақтаудың озық технологияларын  ендіру;

- өсімдік майы өндірісі  үшін шикізаттың базасын жеделдетіп, дамуын қамтамасыз ету.

«Өсімдік майы» жобасы күнбағыс, мақсарыны ОҚО-ы май  өңдеуші ұйымдары мен кәсіпорындарында өсімдік майын өндіруге, сонымен қатар,берілген дақыл бойынша жолға қойылған,  озық технологиясы бар,  шаруашылықтарда  майлы дақылдарды  өсіру қарастырылады.

Агроөнеркәсіп корпорациясының  кластерлік жүйе негізінде құрылу мақсаты-интеграциялық  біріккен, жекелеген құрылымдардың табыстарының жай сомасынан асатын мейлінше көп пайда алу, сонымен қатар жиынтықтағы барлық кәсіпорындардың шаруашылық қызметтерінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мұның барлығы ұдайы өндіріс үрдісіндегі  барлық кезеңдерді - өндіруден өнімді өткізуге дейін –үйлестіру (координация), теңестіру, материалдық  қаржылық және еңбек ресурстарыноңтайлы пайдалану, ысырапты жою, өнімнің сапасын көтеру, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және түпкілікті тұтынушылар араларындағы көптеген делдалдарды болдырмау арқылы қол жеткізуге болады.

«Оңтүстік май» корпорациясы өндірістік- коммерциялық  бағытталуы ауыл шаруашылық өнімін өндіру, өңдеу  және өткізу  тұтастығын қамтамасыз  етуге және әлеуметтік мәселелерді  шешуге, еңбек ұжымының мүшелерінің  шығармашылық дамуына  мүмкіндік береді.