Агроөнеркәсіп өндірісін басқаруды жетілдіру бағыттары

 

         Майлы дақылдардың өнімділігі 2007 жылы 2005 жылмен салыстырғанда 8,7 ц/га-дан – 17,1 ц/га-ға жетті,  соның салдарынан майлы дақылдардың  жалпы өнімі 2 есеге өсті, оның  көбеюіне негізінен мақсарының  үлес салмағы әсер етті. Мақсарының жер көлемі зерттелініп жатқан жылдары 29,8 мың гектарға артты.

         Шиітті мақтаның өндірісінің  көбеюі 2005 жылдан 2007 жылға мақта  өсімдігі шығымдылығының 18,7 ц/га-дан  21,3 ц/га-ға дейін өсуі, яғни 2,6 ц/га-ға  немесе 13,9% артуы себеп болды.

         Техникалық дақылдар ішінен шиітті-мақтадан, майлы дақылдарынан (күнбағыс, мақсары), жүгері, соя, рапс өсімдіктерінен  өндірілетін өсімдік майы халық  тұтынатын азық-түлік және осының  қатарында нан және кондитерлік  өнеркәсіп қажеттілігіне, маргарин өндірісіне, майонез, консерві өндіруге пайдаланылады. Сонымен қатар, майлы дақылдардың дәнін өңдеуде мал шаруашылығы үшін өте құнды болған аралас жем дайындауда құрамына қосылатын қажетті азық белогін өндіру үшін шикізат, шрот және т.б. алынады. Сапасы жағынан азық-түлік талаптарына жауап бермейтін майлы дақылдардан техникалық бағытта пайдаланылатын сұйық майы өндіріледі.

         ОҚО-да ауыл шаруашылық өнімін  өңдеумен 2007ж. 37-ден астам өңдеу  зауыттары және 950-ден астам кіші  цехтар шұғылданды. Ауыл шаруашылық шикі заттарынан өндірілген негізгі азық-түлік өнімдерінің көлемін төмендегі мәліметтерден байқауға болады.(кесте-9 ).

     Кесте- 9 . ОҚО-да  ауыл шаруашылық өнімдерін қайта  өңдеу серпіні:

 

	Нақты өндірілгені, тонна				2007 жылды 2003 жылмен  салыст
	2003	2004	2006	2007	+,-	%
Ет пен тағамдық ішек қарыны Құс еті мен ішек қарыны Ет консервілері Шұжық өнімдері Тазаланбаған күнбағыс майы Сұйық сүт Сары май Ұн Жаңа піскен нан Қант	7871     531 254 195   14489 13637 159 229689 173334 25	7888     604 263 191   7471 13682 148 258269 173739 27	7990     1030 914 799   2617 13494 98 724207 158401 96	8135     1135 693 613   12648 13789 79 474705 159124 162	+264     +604 +339 +418   -1841 +152 -80 +45016 -14210 +37	103,9     213,2 270,2 314,5   87,3 103,5 49,9 207,2 91,3 648,0

         Кесте деректері облыста соңғы  жылдарда ауыл шаруашылық шикі  заттарын өңдеу көлемі тұрақты  өсуін байқатады. Егерде осы  қатарда алдыңғы талдаулар біршама  дақылдардың егістік алқаптарының  төмендеуін көрсетсе, онда облыстың  өңдеу өнеркәсібінің дамуын интенсивтілік сипатқа ие деп пайымдауға болады. Бірақта азық-түлік өнімдерінің нақты өндірісін облыс халқының санына шаққанда өңдеу өнеркәсібі әліде болса өндірістік қуаттарын толық пайдаланбайтындығы және өндірушілер мен өңдеушілер арасында тығыз өзара байланыс екені байқалады.

         ОҚО-да ауылшаруашылық өндірісі  облыс әкімі мен жоғары тұрған  Министрліктері мен ұштаса отырып  ОҚО-ы ауылшаруашылық басқармасы  менбасқарылады.

         Басқарманың басқарушылық қызметін  келесі сызба арқылы бейнелеуге болады.

 

 

 

 

 

Сызба-1.ОҚО-ы агроөнеркәсіп  кешенін басқару құрылымы

 

         Сызбада көрсетілгендей Басқарманың  басқарушылық қызметі агроөнеркәсіп  кешенінің барлық сфераларын  қамтиды: технологиялық қамтылу,  өндіріс, қайта өңдеу, инфрақұрылым және т.б. Басқарма агроөндірісті дамытудың ұзақ, орта және қысқа мерзімдік агроөнеркәсіпті дамытудың бағдармаларын әзірлейді. Бағдарлама құрудағы негізге алынатын мақсаттар: азық-түліктік қамтылу, бәсекелік қабілетті өнім өндіру, агросектордың басым бағыттарын қолдау.

         ОҚО-ы агроөнеркәсіп өндірісінің  жағдайын және оның басқарылуын  талдау облыста әлі де болса  ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу,  қайта өңдеу сферасы мен ауылшаруашылық  тауар өндірушілер арасындағы  байланыстарды жетілдіру қажет екенін байқатады.

 

2.3. ОҚО-да өнімдік  ішкі агрокешендерде азық- түлік  (өсімдік май) 

өндірісінің дамуын талдау

 

Өңдеу  өнеркәсібі жалпы  республиканың және сонымен қатар, оның жеке алынған әр аймағының агроөнеркәсіп  кешенінің маңызды саласы болып  табылады. Тұтыну нарығының елеулі бөлігі ауыл шаруашылық шикізаттарынанан өндірілетін  азық-түлік өнімдері есебінен қалыптасады, ал өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылық шикізатының егістік жерінен және фермадан тұтынушыға дейінгі өндірістік-технологиялық  тізбекті аяқтайды. Олай болса, майлы дақылдардан және шитті мақтадан өңделіп, шығарылатын өсімдік май өндірісінің дамуын қарастырайық (Кесте-10).

 

Кесте-10. ҚР-да ауыл шаруашылығы  өндіретін өңдеу өнеркәсібі өнімдерінің  заттай көрінісінің серпіні.

Көрсеткіштер	2004ж	2005ж	2006ж	2007ж	2007ж.2000ж. сал.-да %
1. Тазартылмаған өсімдік  майы және тоң май, тн. 2. Тазартылмаған өсімдік  майы және тоң май, тн. 3. Күнбағыс майы тн. 4. Мақта майы және  оның фракциялары, тн. 5. Мақсары майы және  оның фракциялары тн. 6. Рапс  майы, оның фракциялары тн. 7. Жүгері майы, оның  фракциялары тн. 8. Маргарин және соған  ұқсас өнімдер, т.н	27616     27564 37819     14220     -   -   -   10449	31303     47318 54958     22017     -   -   -   17340	34869     48047 54206     28005     640   1   548   18364	68418     72488 107453     27113     2905   2886   880   22358	247,7     263,0 284,1     190,7     453,9   2886   160,6   216,8

 

ОҚО-ы өңдеу өнеркәсібіне келетін болсақ, 2007 жылы облыстың өңдеу  өнеркәсібінің кәсіпорындары қолданыстағы бағамен 169271454 мың теңгеге өнім өндірді немесе 2001 жылмен салыстырғанда 126,7% , ал облыстың барлық өнеркәсібінің көлемінде 133396634 мың теңгені көрсетті. ҚР-ы бойынша жалпы алғанда ОҚО-ы үлесіне тамақ өнеркәсібінің 7,3 % көлемі келеді.Оның ішінде өсімдік майы (мақта майымен)өндірісін алатын болсақ, өңірлер бойынша ОҚО-ы үлесіне 19,7 пайыз  және Шығыс Қазақстан  облысының үлесіне 36,2% келіп тұр.Облыстың өңдеу өнеркәсібі-облыстың өнеркәсіп кешені ішіндегі 1991 жылғы деңгейі мен салыстырғанда өндіріс қарқыны өсіп келе жатқан санаулы салаларының бірі.

Қазіргі таңда ОҚО-да тамақ өнімдері, сусындар және темекі бұйымдарының өндірісін 10 ішкі салалар  біріктіреді. Бұған 200-ден астам кәсіпорындар, оның ішінде «Шымкент май» ААҚ, ЖШС  «Арай», ААҚ «Қайнар», ЖШС «SANA», ААҚ  «Ақ-май» және майлы дақылдарды өсімдік майына өңдейтін 140 орта және шағын кәсіпорындар мен цехтер кіреді.

Тамақ өнімдерінің, сусындардың  және темекі бұйымдарының негізгі өндірушілері (98,6%) облыстың жеті ауданының  кәсіпорындары  және Шымкент қаласының кәсіпорындары.

Өндірістің өсуі бірқатар азық –түлік тауарларын көбейтуге және тауардың түр- түрін өндіруді  кеңейтуге себеп болды.Соңғы үш жыл аралығында тазартылған майлар мен сүт өнімдерінің  сұрыпталымы жаңаланды және кеңейді, сапасы мен тауарлық түрі жақсарды, ыдыстарда шығару көбейдә.Өсімдік майын, ұнды, макарон, бұйымдарын өндіретін кәсіпорыдардың  өндірістік қызметтерінің жаңғыруы, облыста, олардың тұтыну нарығын қамтамасыз етілу жағдайын тұрақтандырды.Ішкі нарықтағы жоғары бәсекеге қарамастан жергілікті өндірушілер жылдан жылға өндіріс көлемін  өсіруде (кесте 11).

 

Кесте-11. ОҚО-ы АӨК-ні өңдеу  өнеркәсібінің негізгі өнімдер  өндірісінің көлемі (2000-2007 жж.)

 

Көрсеткіштер	2000ж	2003ж	2004ж	2006ж	2007ж	2007ж 200ж сал-да  +,-
Ет және ет өнімдері мың  тн.	8,6	8,4	7,9	7,9	8,1	0,5
Шұжық өнімдері тн.	200	56,4	191,0	799	613	-186
Тазаланғанмайлар мен  тоң май, мың,тн.	19,1	56,4	58,5	34,3	39,4	+20,3
Өңделген майлы сүт  және кілегей, мың тн.	13,6	13,6	13,8	13,5	13,8	+0,2
Сары май тн.	128	159	148	98	79	-49
Бидай ұны, мың тн.	126,0	229,7	258,6	424,2	474,7	+348,7
Малдың дайын жем  –шөбі, мың тн.	17,7	34,7	43,0	1,7	-	-17,7
Жаңа піскен нан, мың  тн.	181,0	173,3	173,7	158,4	159,1	-20,9
Макарондар және ұн өнімдері, мы тн.	5,6	9,2	13,3	12,9	16,7	+11,1

 

Қазіргі таңда азық-түлікпен қамтамасыз ету, әсіресе , өзіндік көздердің азық-түліктерімен және олардың қажетті көлемдері мен сұрыптамаларына барлық тұрғындардың қолын жеткізу облыстық экономикалық саясаттың маңызды міндеттерінің бірі болып тұр. ОҚО-ы өңдеу өнеркәсібі қазіргі нарық жағдайында өндіріп жатқан өнімдерінің кең сұрыпталымы мен қамтамасыз етуге қабілетті.Бірақ- та күрделі агро-өнеркәсіптік әлеуетіне қарамастан, облыс экспортының жалпы көлемінде азық-түлік тауарларының экспорттық үлесі елеусіз аз, мысалы 2007жылы өсімдік май экспорты жалпы экспорт көлемінде 6,9% -на құрады.Өңдеу өнеркәсібінің  өндіретін тауарларының негізгі көлемі ішкі нарықта немесе республиканың басқа аймақтарының нарықтарында тұтынылады. Облыс нарығы отандық тауарлар мен қатар кеден мекемелерінде есепке алынатын және жеке сауда кәсіпкерлер импорты арқылы және кейде контрабандалық жолдар мен келетін шетелдік өндірушілердің азық-түлік тауарлары мен толық қамтамасыз етілуде.

Азық-түліктің бақыланатын  импорты, отандық нарыққа,экспортқа  жіберіп жатқан елдердің өз нарығында  қажет болмаған сапасыз, ал кейбір жағдайларда тіпті денсаулыққа зиян тамақ азық-түліктерінің келу қарқыны шын мәнінде көбеюде.Алайда, импорттан мүлдем тартыну дұрыс емес, себебі, бұл экономикалық пайданың шығуына отандық тауар өндірушілердің өнімінің бәсекелестік қабілетінің төмендеуіне алып келеді.Азық-түлік импорты қажет, бірақ негізінде облыста өндірудің мүмкіндігі жоқ немесе қажетті көлемде өндіру пайдасыз тауарларға ғана рұқсат берілуі қажет.

ОҚО- ы бойынша 2007ж  азық-түлік  тауарлары 14,9 млн АҚШ  долларына экспортталған, бұл 2001жылмен салыстырғанда 1,5 есе көп. Облыстың экспортының жалпы көлемінде азық-түлік тауарларының үлесі 6,3%, ал 2001 жылы 3,8% болған.Азық- түлік тауарларының жалпы экспортының  негізін келесі тауарлар құраған: жаңа піскен көкөністер 35,2 % бақша өнімдері 12,3 %, басқа майлы дақылдар тұқымдары мен жемістер, ұн 11,5 өсімдік майы -6,9%.

2007жылы азық-түлік  тауарларының негізгі бөлігі  ТМД елдеріне шығарылды.Бұл елдердің  тауарлық экспортының, облыс экспортының  жалпы көлеміндегі үлесі -82,2% немесе 14,6 млн АҚШ долларын құрады, ал әлемнің басқа елдерінің үлесі 17,8% немесе 3,7 млн АҚШ доллары болды.

ТМД елдерінің ішінде облыстық өнімдерінің әдеттегі  тұрақты тұтынушы Ресей Федерациясы. Азық-түлік тауарларын ТМД елдеріне шығаруда 2007ж Ресейге келетін үлес -75,4% немесе 7,9 млн АҚШ доллары. Ресейден басқа облыстың азық-түлік тауарларын тұтыншылар: Өзбекстан-809%, Тәжікстан-7,5%, Қырғызстан -8,0%, Өзбекстанға 65,8%- күнбағыс майы, 46,3%- бидай ұны, 604% сыра, 2,3% мақта майының фракциясы, Тәжікстанға 97,7% мақта майының фракциясы шығарылған.