Банктің несиелік операциялары мен маңызы

Дерек көзі: «АТФ Банк»-тің жылдық есептік көрсеткішінен,www.atfbank.kz

Қазақстандағы ірі және орташа кәсіпорындарға және Қазақстанда жұмыс істейтін трансұлттық компанияларға қызмет көрсетеді, саудалық қаржыландыру, жобалық қаржыландыру, қысқа мерзімге несиелендіру, шағын және орта бизнесті несиелендіру сияқты бірнеше бағыттар бойынша жұмыс істеп, қызмет көрсетеді.

Жеке сектордағы ссудалар тұтынушылық несиелеу, құрылыс және жылжымайтын мүлікті сатып алуға біршіма төмендеді – 15,7% және олардың үлесі 18,8% құрады, 2010 жылдың басымен салыстырғанда 2009 басында  16,3%  төменедеген. Сауда компаниялардың ссудалар көрсеткіштері 19,7% төмендегеннің көрсетеді және банктің ссудалық портфеліндегі үлесі 15,2% төмендеп, алдыңғы жылдармен салыстырғанда 18,4% түсіп кеткен.

13-сурет. Экономика салалары бойынша несие портфелінің құрылымы

Дерек көзі: «АТФ Банк»-тің жылдық есептік балансынан

      Жылжымайтын мүлікке байланысты ссудалар біршамаға көтерілді – 6,9%, және алдыңғы жылдармен салыстырғанда олардың үлесі 7,6% көтеріліп. Ал, қонақ үй бизнесінің үлесі 2,5% көтеріліп – 2008 жылы 144,1 млрд. теңге (брутто) 2007 жылда 140,6 млрд. теңге (брутто),  банктің ссудалық портфелінде 5,9%, 2008 жылда 5,6% болған. 2009 жылдың аяғында қаржы және инвестициялық секторларда РЕПО-мен қоса, несиелендіру көлемі 8,1% өсті және 138,8 млрд. теңге (брутто) құрады.Тасымалдау компаниялар мен байланыс кәсіпорындарында займдар керісінше 6,7% кеміді және 2009 жыл аяғына 104,7 млрд. теңгені (брутто) құрады, ал банктің ссудалық портфеллінің үлесі 2008 жылы 4,5%-дан 4,3% төмендеген. Ауылшаруашылық компаниясының ссудалық көлемі 16,6% азайған, ал осы несиелеу банктің ссудалық портфелінің үлесі 2008 жылдың соңынан 2009 жылдың соңыда 2,3%-тдан 1,9%-ға құраған. 2009 жылдың соңында банктің ссудалық портфелін диверсификациялау келесі түрлерімен көрсетідген: ссуданың доллармен портфельдегі үлесі 62,5%-ды құраса, ал 2008 жылдың аяғында 57,9%-ды құрады.. Көп жағдайларда ссудаларды беру шарты бойынша банке пайыздық ставканы көтеруге немесе ұзақ мерзімді талаптарды жабуға теңге девальвациясы кезіңде құқық береді.  

     

14-сурет. Банктің ссудалық портфелінің ақша бойынша иверсификациялау

Дерек көзі: «АТФ Банк»-тің жылдық есептік балансынан,www.atfbank.kz

     Ссуда клиентерге жылжымайтың мүлікті, кепілдікті, тауарлық запастарды, құрал-жабдықтарды, мемлекеттік бағалы қағаздарды, акцияны және депозиттерді кепіл ретінде береді.

 Кепілзат консервативті түрде бағаланады, клиент банктің талаптарына  келіспеген жағдайда тәуелсіз баға беру компанияларының мамандарын шақырды. 2009 жылдың аяғындағы жағдайы бойынша қамтамасыз етілмеген ссудалық үлесі 2008 жылдың аяғынмен 5,8% болса, 2009 жылдың аяғында 4,5%-ға төмендеген. Қысқа мерзімді ссудалардың құрлымындағы қамтамасыз етілмеген ссудалардың басым бөлігін сенімді клиентерге тапсырады.

       Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» 31.03.1995 ж. және «Қазақстан Республикасындағы банктер жіне банктік қызметтер туралы» 30.08.1995 ж. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлықтарын, 11.02.1994 ж. «Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімде несиелеу ережесін», сондай-ақ  банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады [23].

 Несиелеу процессі мынадай кезеңдерді қамтиды:-несиеге деген өтінішті қарау;.

Несие алуға өтініш қарау  үшін қажетті құжаттар тізбесі: 
Несие өтінімін қарауға Тұрғындармен жұмыс жөніндегі менеджерге Қарызгер  тұтынушылық несиесін алуға ұсынған сауалдама-өтінішнегіз болып табылады. 
Қарызгер сауалдама-өтініште көрсеткен деректер негізінде  Тұрғындармен жұмыс жөніндегі менеджер Несиені төлеу қабілеттілігі мен төлемқабілеттілігін бағалау әдістемесімен Қарызгерге  несие  берілу мүмкіндігіне талдау жүргізеді.

Талдау оң нәтиже берген жағдайда, Қарызгер Тұрғындармен жұмыс  жөніндегі менеджерге төмендегі  құжаттарды тапсыруға міндетті:

1. Жеке куәлігі;

2. СТН;

3. Қарызгердің ол туралы несие бюросына ақпараттарды ұсынуға келісімі

4. Қарызгердің несие есебін (белгіленген үлгіде) беруге келісімі;

5. Көліктік құралдарының тіркелгені туралы куәлік;

6 Клиенттің несие алу сәтінде некеге тұрмағаны туралы нотариалды расталған өтініші;:  

7. Жұбайының/жолдасының жеке куәлігі;

         8. Неке туралы куәлігі;

9. Жұбайының/жолдасының мүлікті кепілдікке беруге Талдау көрсеткендей ЕДБ-ң несиелік операциялары 2009 жылдан бастап даму жағдайы көрініс табады. Сонымен қатар, «АТФ Банк» АҚ-ы да осы үлестен қалыспайды.

 

          2.2 Қазақстан Республикасының банктік несие беру процесі

Банктердің тәжірибесінде  қолданылатын несиелеу процесінің өзіндік  кезеңдері болады. Несиелік процес несиеге деген өтінішті өңдеуден басталып, несиенің толық қайтарылуымен  аяқталады. Жалпы несиелік процесті 1- сызбамен көрсетуге болады.

Әр кезеңде пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері  несиелік операциялардың сапалы сипатын  бере отырып, олардың жүзеге асырылу  техникасын білдіреді. Несиелеу процесі  мынадай кезеңдерді қамтиды:

• несиеге деген өтінішті қарау;

• несиелік қабілетін  талдау;

• несиелік келісім-шарт жасау;

• несие беру;

• несиелік мәміленің  орындалуына бақылау жасау.

          І-кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.

          Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мүндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты қүжаттар беріледі. Клиенттің әр түрлі топтары үшін әр түрлі қүжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысалы ретінде қүжаттар пакетінің құрамына жататындар:

1. соңғы екі жылдық  қарыз алушының балансы және  оған қосымша беттер;

2. несиеленетін шаралардың  рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;

3. несиеленетін мәмілелерді  растайтын келісім-шарттар көшірмелі 

4. басқа банктерден  алған несиелер туралы 

5. несиені қайтаруға  байланысты міндеттемені куәландыратын қүжаттар;

Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын  қамтамасыз ететін басқа да қүжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.Сонымен  қатар, банкпен түрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір қүжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш жасаған уақатта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы; мекен айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;негізгі құрылтайшылары; ол сүрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.

Тапсырылған қүжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.

ІІ-кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.

           Қарыз алушының несиелік қабілеті - қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтаруқабілетін бағалау сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бүрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.

Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында  мынадай факторлар есепке алынады:

1. Ссудаға қатысты  қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы  бере отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиіс;

2. Қарыз алушының іскерлік  беделі. Несиелік мәмілеге тиісті  беделі деп қарыз алушының  қарызды қайтаруға дайындығын  ғана түсінбейді, сондай-ақ келісім-шартқа  байланысты барлық міндеттемелерді оындауы түсіндіріледі;

3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы  қайтаруға жеткілікті қаражатты  табу қабілетіне баға беруі  қажет.

Қарыз алушының табыс  алу қабілетін анықтау барысында  сату көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат қүны, қызметкерлердің біліктілігі жатады. Неиселеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау тиіділігі, бәсеке сияқты факторлар есептеледі.

          ІІІ-кезең. Несиелік келісім-шарт  жасау.

          Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі  бойынша банк қарыз алушының  несиелік қабілетін тексеріп  болғаннан кейін, несиелік шарт  жасау үшін несиелеу субьектісімен қатынсқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шеіпеді.

Несиелік келісім- шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін  және жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және обьектісі, несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының беретін қүжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.

Несиелік клісім-шартіың  мазмұнында несиелу механизмі, оның негізгі элементтері және банк ссудаларының қозғалысы қарастырылады. Несиелеу тиімділігі осы элементтердің банктік жұмысына қалай іске асырылуына және өзара үйлесетіндігіне тікелей байланысты болып келеді.

          IV-кезең. Несие беру кезеңі.

          Бүл кезең ссудалықшот формасьш, ссуданы беруді қүжаттау тәртібін , ссуданы беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.

Несие беруді қүжаттау тәртібі  ссудалық шот формаларына байланысты ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған  қарыз алушы қорларының жинақтауына  байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта банкке несиеленеті тауарлы-материалдық қүндылықтардың төленген нормативтен жоғары қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк соның негізінде ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы қүжатталады. Арнайы ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын қүжатталмайды, себебі, ол шот ашу барысында өтініш- міндеттемесі негізінде жүргізіледі. Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады. Біріншісі - несие клиенттің1 шотына толығымен аударылып, қажет болған жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі - несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші - белгілі бір'соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).

 

 

 

III.  Қазақстанда коммерциялық банктердің несиелік операцияларын ұйымдастыру және оның даму болашағы

                2.1 Банктік несиенің қазіргі жағдайын талдау

Әлемдік қаржы дағдарысы экономикасы  дамып келе жатқан көптеген елдерге, соның ішінде Қазақстанға да күрделі зиян тигізді. Біздің пікірімізше, ол аймақтың қаржы-несиелік мекемелерінің көп бөлігінің несие қабілеттілігінің нашарлауына әкеп соқтырды және олар бойынша жағымсыз рейтингтік әрекеттерде көрініс тапты. Соңғы үш жыл Қазақстанның банк секторы үшін бірқатар факторлар соның ішінде ұлттық валютаның девальвациясы, депозиттердің жаппай сыртқа ағымы және қызмет етілмейтін несиелердің салыстырмалы жоғары деңгейі күрделі мәселеге айналды. Бұған қоса Қазақстанда дефолттар, проблемалы банктерді қайта ұйымдастыру мен ұлттандыру жағдайлары орын алды. Бұл процесстер Қазақстанның банк жүйесіне жағымсыз әсерін тигізген болатын.Қазіргі таңда еліміздің қаржы-несиелік мекемелерінің негізгі өкілі екінші деңгейдегі банктердің саны 39-ға жетіп отыр.

Екінші деңгейдегі банктер үшін активтер көлемі мен олардың сапасы қаржылық қызметінің ең маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылатындығы сөзсіз. Кестеден көріп отырғанымыздай, әлемдік қаржы дағдарысы орын алған кезеңде еліміздің екінші деңгейдегі банктердің жиынтық активтерінің төмендеуі байқалды. Әсіресе, бұл сол кезеңде қиын жағдайға душар болған үш банктің, атап айтқанда «БТА Банкі» АҚ, «Альянс Банкі» және «Темірбанк» АҚ-ның активтерінің күрт төмендеуінің банктер активтері бойынша жалпы статистиканың нашарлауына әсерін тигізді.

Екінші деңгейдегі банктердің несие портфелі жылдың басынан бастап 572,8 млрд. теңгеге немесе 5,9%-ға азайды. Стандартты займдар 59,4 млрд. теңгеге (-2,4%) азайды, күмəнділері – 620,3 млрд. теңгеге (14,6%) көбейді, үмітсіздері – 1133,7 млрд. теңгеге (-38,5%) азайды. Екінші деңгейдегі банктерге берілген займдар бойынша провизиялар 829,1 млрд.теңгеге (-22,8) азайды.

Несие портфеліндегі 5-санатты  күмəнді жəне үмітсіз займдардың үлесі жылдың басынан бастап 4,0%-дық  тармаққа азайды. «БТА Банк» АҚ-ның, «Альянс Банкі» АҚ-ның жəне «Темiрбанк» АҚ-ның деректерін есепке алмағанда несие портфеліндегі 5-санатты күмəнді жəне үмітсіз займдардың үлесі 1,7%-дық тармаққа өсті(кесте-1).

Кесте 1.

Банк секторының несие  портфелі сапасының көрсеткіштері

Көрсеткіштің атауы	2008 ж.		2009 ж.		2010 ж.		2011 ж.
	негізгі борыш сомасы, млрд.тг.	%	негізгі борыш сомасы, млрд.тг.	%	негізгі борыш сомасы, млрд.тг.	%	негізгі борыш сомасы, млрд.тг.	%
Несие портфелінің барлығы	9 127,7	100	9 839,5	100	8 974,3	100	9 066,0	100
Стандартты	3 908,3	42,9	2 524,4	25,7	2 313,3	25,8	2 389,9	26,4
Күмәнді 1-санатты күмәнді 2-санатты күмәнді 3-санатты күмәнді 4-санатты күмәнді 5-санатты күмәнді	4 860,0 2 477,2 404,7 1 548,4 193,0 236,8	53,2 27,1 4,4 17,0 2,1 2,6	4 241,2 1 748,4 313,3 1 264,7 296,2 618,6	43,1 17,8 3,2 12,9 3,0 6,3	4 765,5 1 666,8 611,3 757,9 530,5 1 299,0	53,1 18,6 6,8 8,4 5,9 13,4	4 862,1 1 598,9 573,7 954,4 489,4 1 245,6	53,6 17,6 6,3 10,5 5,4 13,7
Үмітсіз	359,4	3,9	3 073,9	31,2	1 895,4	21,1	1 814,0	20,0