Банктің несиелік операциялары мен маңызы

      Сурет -1. Банк секторының несие портфелі сапасының көрсеткіштері

           Міндеттемелер. Екінші деңгейдегі банктердің жиынтық міндеттемелері 2010 жылдың басынан бастап 1 821,5 млрд. теңгеге немесе 14,5%-ға азайды. Міндеттемелер құрылымында заңды тұлғалардың салымдары – 507,9 млрд. теңгеге немесе 12,5%-ға, жеке тұлғалардың салымдары – 313,6 млрд. теңгеге немесе 16,2%-ға көбейді. Арнайы мақсаттағы еншілес ұйымдардың салымдары– 1 770,2млрд. теңгеге немесе 98,6%-ға, басқа банктерден жəне банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан алынған займдар 699,0 млрд. теңгеге немесе 56,0%-ға азайды.

Меншікті капитал. Екінші деңгейдегі банктердің жиынтықты меншікті капиталыныңесеп айырысу мөлшері  ағымдағы жылдың басынан бастап 591,7 млрд. теңгеге (50,6%-ға) ұлғайды жəне 2007 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша 1 760,3 млрд. теңге болды. Бұл ретте, бірінші деңгейдегі капитал 56,0%-ға 1 273,5 млрд. теңгеге дейін ұлғайды, ал екінші деңгейдегі капитал 41,6%-ға немесе 545,7 млрд. теңгеге дейін ұлғайды.

Өткен бөлімде айтылып  өткендей, қаржы-несиелік мекемелердің, соның ішінде қазір қарастырылып отырған банктердің басты қызметтерінің  бірі несие беру болғандықтан, олардың  экономиканы несиелендіру бойынша  қызметінің нәтижелерін талдаған жөн. Статистикалық деректерге сүйенсек, банктердің экономиканы несиелендіруінің жалпы көлемі 2011 жылғы қаңтарда 7572,9 млрд. теңге болып, 0,3%-ға төмендеді.

2011 жылғы қаңтарда  ұзақ мерзімді несиелеу 6344,2 млрд. теңгеге дейін 0,1%, қысқа мерзімді  несиелеу 1228,7 млрд. теңгеге дейін 1,4%-ға төмендеді. Нəтижесінде 2011 жылғы қаңтарда ұзақ мерзімді несиелердің үлес салмағы 2010 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 83,6%-дан 83,8%-ға дейін артты.

2011 жылғы қаңтарда  заңды тұлғаларға несиелер 5459,1 млрд. теңге болып, 0,4%-ға, жеке тұлғаларға – 2113,8 млрд. теңгеге дейін 0,1% азайды. 2011 жылғы қаңтарда жеке тұлғаларға несиелердің үлес салмағы 2010 жылғы желтоқсанмен салыстырғанда 27,9% деңгейінде қалып, өзгерген жоқ.

Шағын кəсіпкерлік субъектілерін  несиелеу 2011 жылғы қаңтарда 1375,4 млрд. теңгеге дейін 1,0% төмендеді, бұл экономикаға несиелердің жалпы көлемінің 18,2% құрайды.

Банктердің экономикаға  несиелерінің неғұрлым айтарлықтай  сомасы салалық бөлуде сауда (жалпы  көлемдегі үлесі – 23,2%), құрылыс (18,1%), өнеркəсіп (9,9%) жəне ауылшаруашылығы (4,0%) сияқты салаларға тиесілі.

Еліміздің екінші деңгейдегі банктердің жалпы қаржылық көрсеткіштерін экономикалық талдау жүргізілді. Алайда сол банк жүйесін құрайтын екінші деңгейдегі банктердің жағдайы жеке-жеке қарастыруды да талап етеді. Сондықтан отандық екінші деңгейдегі банктердің әрқайсысының қаржылық көрсеткіштерін бір кестеге жинақтап көрсетуді жөн көрдік (4-кесте).

2011 жылғы 1 сәуірдегі  жағдай бойынша екінші деңгейдегі  банктердің қаржылық көрсеткіштері                                                                       млн. теңге

    Қаржы-несиелік мекемелердің басты өкілдерінің бірі банктердің соңғы жылдардағы жай-күйіне талдау жасай отырып, әлемдік қаржы дағдарысының салдары отандық екінші деңгейдегі банктердің қызметінде əлсіз тұстарын «ашып бергенін» жəне əсіресе активтер сапасына қатысты проблемаларды бетке шығарғанын айтуға болады. Күткендегідей, несие портфелі сапасының нашарлауы, соған бара-бар өтімділік тапшылығы қаржы секторының элементін құрайтын банк секторының тұрақты жұмыс істеуіне жəне даму перспективасына ықпал ететін басымды факторлар болып табылады. Өткен кезеңдерге тəн несиелеу өсімінің жоғары деңгейі мейлінше қалыпты қарқынмен ауысты, ол өз кезегінде елдегі қаржы қатынастарының даму деңгейіне ықпал етпей қоймады. Сондықтан Қазақстандық банк жүйесінде қалыптасқан күрделі жағдайлар өз кезегінде келешекте олардың негізгі өсу факторларын анықтау бойынша жаңа мүмкіндіктер мен пікірлер қалыптастыруы тиіс. Бұл бірінші кезекте ресурстық базаны одан əрі қарай түрлендіру, менеджмент тəуекелді басқару жүйесін жетілдіру жəне корпоративті басқарудың халықаралық қағидаттары негізінде басқару сапасын арттыру сияқты даму бағыттарына қатысты болуға тиісті. Қазіргі таңда бұндай шаралардың қолға алынуы банк секторының соңғы жылдағы нәтижелерінен де байқалып отыр.

Жеке тұлғаларды несиелеу нарығына тоқталсақ, бөлшек несиелеу нарығын жандандыру басым түрде банктердің тұтынушылық несиелеу сегментіндегі белсенділігінің өсуі және халықтың тарапынан тұтынушылық несиелеуге сұраныстың ұлғаюы есебінен жалғасып отыр. 2010 жылғы 4-тоқсанның қорытындылары бойынша бөлшек кредиттеу сегментінде халықтың тарапынан сұраныстың ұлғаюы сақталды, бұл ретте өсу қарқыны шамалы төмендеді

Ипотекалық несиелеуге қатысты айтатын болсақ, онда осы  сегменттегі сұраныстың өсуін банктердің 30% жуығы мәлімдеді, ал сұраныс деңгейінің сақталуын респонденттердің 60% растады. Банктердің пікірі бойынша, осы сегменттегі тәуекел деңгейі сақталып отыр, сондай-ақ халықтың тарапынан ипотекалық өнімге сұраныстың аздап өскені байқалып отыр. Дағдарыс кезеңінде ипотекалық заемдар беруден бас тартқан бірқатар банк ипотекалық несиелеу бағдарламасын жаңартты, бұл осы сегменттегі бәсекелестіктің біршама ұлғаюына алып келді

Респондент банктер  халық тарапынан заемдарға сұраныстың өсу факторларының ішінде заемдар  мерзімінің ұлғаюын, пайыздық ставкалардың төмендеуін, ұзақ пайдалануға арналған тауарларды сатып алуға тұтыну шығыстарын қаржыландыру қажеттілігін, сондай-ақ тұтынушылардың борыш ауыртпалығын қабылдауы және жылжымайтын мүлік нарығының даму болашағына қатысты сенімділігінің өсуін анағұрлым маңызды деп атап көрсетті.

Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларға ұсынатын өзге де қызметтерінен  келесілерді: қолма-қолсыз есеп айырысу  қызметі, трасталық қызмет, интернет – банкинг қызметін қарастырамыз. Қолма- қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру  және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне, немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты. Берілген қызметтің орындалуы, ең алдымен банктік шоттарды шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әртүрлі шоттар ашады: есеп айырысу, ағымдық, дербес, депозиттік және тағы басқалар.

Қазіргі уақытта төлем  карточкаларының нарығында қызмет көрсетудің үлкен ассортименті көрсетілді және түрлі карточкалық бағдарламалардың елеулі саны ұсынылады. Мәселен, төлем карточкасының көмегімен дүкендер мен мейрамханаларда тауарлар мен қызмет көрсетулер үшін төлем жасауға, коммуналдық қызмет көрсетулерді, байланыс қызметін, салық және кеден төлемдерін төлеуге, кредиттерді өтеуге, карточкадан карточкаға ақша аударуға, Интернет немесе телефонды пайдалану арқылы тауарларға және қызмет көрсетуге тапсырыс беруге болады.

Бұл ретте Қазақстанның банктерінде мынадай халықаралық (VISA International, Europay International, American Express International және Diners Club International, China Union Pay), сондай-ақ жергілікті төлем жүйелерінің карточкаларын (Altyn Card, SmartAlemCard, TemirCard, сондай-ақ «Цеснабанк» АҚ және «Ситибанк Казахстан» АҚ карточкалары) алуға болады (5- кесте)

Қазақстандағы төлем карточкалары нарығының дамуы                 мың бірлік

2012 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша төлем карточкаларыншығарудыісжүзінде 22 банк және «Қазпочта» АҚ жүзеге асырады. Аталған ұйымдар халықаралық жүйелердің төлем карточкаларын шығарады және таратады (олардың үлесі - 96.2%): VISA International, MasterCard Worldwide, American Express International және China Union Pay. Бұдан басқа Қазақстан банктері жергілікті жүйелердің төлем карточкаларын шығарады: Altyn Card –  «Қазақстан Халық Банкі» АҚ; SmartAlemCard – «БТА Банк» АҚ және Ситибанк Қазақстан жергілікті карточкасы  - «Ситибанк Қазақстан» АҚ.       Трасталық қызметі. Коммерциалық банктер өздеріне сенімді тұлғаның қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпоративті клиенттері үшін әртүрлі қызметтер орындайды. «Траст» - сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі (жеке немесе заңды тұлға) өз капиталын басқа тұлғаға (сенімді) оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім білдіріп тапсырады, яғни траст деп банктердің, басқа қаржылық институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты қызметтер көрсетуін және клиент атынан оның мүддесі үшін сенімді тұлға ретінде басқа да қызметтер көрсетуін айтады. Бұл операциялар келісі негізінде жүзеге асады, ол келісім трасталық деп аталады. Бұнда сенімді тұлға белгілі бір құқықтарға ие болып, мүліктің, капиталдың, бағалы қағаздардың иелік етушісі ретінде болады. Сенімді тұлға мүлікпен бенефициар мүддесін қорғай отырып, иелік етуге тиіс. Бенефициар болып мүліктің иесі, яғни сенім иесінің өзі, немесе үшінші тұлға болуы мүмкін.

Коммерциялық банктер трасталық операциялармен қосымша табыс алу үшін айналысады. Сол сияқты корпорациялар, фирмалар және олардың ақша қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату үшін айналысады.

Банктерге қаражаттарды бағалы қағаздарға салу қосымша табыстан басқа, ірі фирмаларды және корпорацияларды бақылауға мүмкіндік береді.

Банктердің трасталық  бөлімдерінің қызметтерін жеке және заңды тұлғалар, жәрдем қорлары, басқа  да қоғамдық ұйымдар пайдалана алады. Банктер трасталық қызметтерді  әртүрлі клиенттердің кеңірек тобына көрсетуге мүдделілік танытады.

Коммерциялық банктер  өз клиенттерінің сенімхаттары бойынша  келесі операцияларды жасай алады:

• жеке тұлғаларға сенімхат бойынша акциялар, басқа да қорлық құндылықтар түріндегі мүлікті. Қозғалмайтын және басқа да мүлікті (жауапты сақтауға берілген немесе хат бойынша) басқару;
• акционерлік қоғамдардың тапсырмасы бойынша сенімділік функцияларды орындау;
• фирмалар мен жеке тұлғаларға агенттік қызметтерді көрсету.

Сенімді операциялар  екі түрге бөлінеді: жеке тұлғаларға ж/е заңды тұлғаларға.