Интеграция и теоретический подход инновационной деятельности

Егемендік, аумақтық тұтастық пен шекаралардың мызғымастығы, бір-бірінің  ішкі істеріне қол сұхпау прициптері негізінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер мен ынмақтастықты міндеттерінің бірі болып отыр.Бір жағынан қолайы сыртқы орта жасау ұтымды, өзара тиімді экономикалық байланыстарды одан әрі дамыту қажеттігі, екінші жағынан бүкіл дүниежүзінде интеграциялық  процестердің күшеюі біздің республикамызбен Достастықтың басқа да елдерінің тарихи ерекшеліктеріне қарай көп жақты ынтымақтастықты ұлғайтуға тікелей мүдделі болып отырғанын көрсетеді.

ТМД-ның 1996-1997 жылдардағы интеграциялық дамуының перспективалық жоспары жүзеге асырыла отырып, кеден, төлем, және валюта одақтарын қалыптастыру жөніндегі жұмыс жасалып келеді, қылмысқа қарсы бірлескен шаралардың мемлекетаралық бағдарламасы қабылданды.»-деп атап көрсетті Н.Назарбаев өзінің 1997 жылғы Қазақстан халқына арнаған жолдауында.

Бүгінгі таңда Евразия  басты саяси күрес алаңына  айналып отыр. Қазір Азия мен Европаға бөлек саясат ұстануға мүмкін емес. Осы тұрғыдан алып қарағанда Европалық  интеграцияның және оның ұжымдық  дипломатия стратегиясы ТМД үшін үлкен тәжірибе болатыны сөзсіз. Европалық интеграция валюталық, экономикалық, сауда, әлеуметтік және саяси дамудың жетістігі болып табылады. Сонымен бірге Европада ортақ қауіпсіздік және сыртқы саясат жасауда үлкен тәжірибе жинақталды. Мысалы: Европалық Одақтың сыртқы саясатының негізі 1957 жылғы Рим келісім шарты, 1992 жылғы Маастрих және 1957 жылғы Амстердам шарттарында бекітілді. Европаның Ұжымдық дипломатиясының көрінісі «2000 жылдың күн тәрбі» деп аталатын құжаттар айқындалды. Сонымен бірге Европалық Одақтың сыртқы дүниемен байланысы да ТМД үшін жақсы тәжірибе.Жалпы ұжымдық дипломатия-Европалық интеграсияның жетістігі болып табылады.

«Ортақ сыртқы саясат»  немесе ұжымдық дипломатияға анықтама Маастрих келісімінде толық беріген.Ортақ  сыртқы саясат немесе ұжымдық дипломатияның мақсаты:

• Одақтың тәуелсіздігін қамтамасыз ету;
• Одақтың қауіпсіздігін нығайту;
• БҰҰ, Хелсинг қорытынды актысының және Париж партиясының принциптеріне сәкес халықаралық қауіпсіздікті және бейбітшілікті нығайту;
• Халықаралық ынтымақтастықты нығайту;
• Адам құқы, демократияны дамыту.

Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін Европалық Одаққа мүше мемлекеттің ортақ сыртқы саясаты  мен ортақ қауіпсіздікті жүзеге асыру керек. Мүше мемлекеттер Европалық  Одақтың сыртқы саясатын толық қолдау қажет.

Маастрих келісім-шартында Европалық Кеңестің қызметіне жоғары баға берілген. Келісім-шартта сонымен  бірге ортақ қорғанс саясат туралыда баптар қарастырылған. Европлық Одақ бұл  саясатқа Батыс Европалық Одақпен (ЗЕС) бірігіп қимыл жасауды ұсынады. Алайда, ортақ қорғаныс НАТО-ның саясатына қарсы келмеуі керек. Сонымен, Маастрих және  Амстердам келісім-шарттарында Европалық интеграция нарық, экономика, қаржы салаларында ғана емес, сондай-ақ ортақ сыртқы саясат, қауісіздік және қорғаныс салаларын қамтитындығын атап көрсетті. Европалық Одақтың ұжымдық дипломатиялық тәжірибесін КСРО ыдырағаннан кейінгі қалыптасқан күрделі геосаяси, геоэкономикалық мәселелерді шешуде қолдану қажеттілігі күн сайын арттып отыр. Кеңестер Одағының ыдырауы жай өзгерістер шеңберінен шығып, халықаралық қатнастардың бұрынғы жүйесін бұзып, күш тепе-теңдігіндегі өзгерістерге алып келді. Бұл өзгерістер ТМД-ды мемлекеттерін қамтып отыр. Бұл өз тарапынан Евразиялық континентегі жаңа геосаяси және геоэкономикалық ахуалды тудыруда. Оның қатарында Орта Азия және Закавказьедегі жас тәуелсіз мемлекеттердің «Кеңестік тербелістерден» шығып, өзара экономикалық және басқада қатнастар орнату тенденциясын айтуға болады.

Интеграция- ТМД-ның өмір сүруінің негізгі қажеттілігі сөзсіз.

Дүниежүзілік дамуда экономикалық саяси жақындасудың үлгілері көптеп кездеседі. ТМД үшін Европалық  интеграцияның тарихи тәжірбесін тағыда мысал ретінде көрсеткен. Мысалы: Европа кіндігінде орналасқан Франция мен Германия елдері үш жойқын соғыстарды басынан өткізді. Бұл соғыстар бүкіл Европаны сілкіндірген болатын. Тек екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана екі елдің басшылары Голль мен Аденауэрдің көрегендігінің арқасыда ынтымақтастыққа қол жеткізілді. Сөйтіп, 1957 жылғы Рим келісімінде «Ортақ рынок» құрылып, бейбіт дамудың жаңа үлгісі көрсетілді. Сондай-ақ ТМД үшін Азия мемлекеттерімен интеграциялық дамуда мысал бола алады.

Аймақтық интеграцияның  пайдасын көріп отырған елдердің қатарына Оңтүстік Азияны жатқызуға болады. Бұл аймақ 60-80 жылдары әртүрлі қақтығыстардың ошағы болғаны белгілі. Бүгінде АСЕАН-ға мүше елдер тұрақты дамудың үлгісін көрсетуде. Міне, осы және тағы басқада мысалдар интеграцияның соның ішінде аймақтық интеграцияның артықшылықтарын дәлелдейді. Сонымен қатар еркін сауда аймағы болмайынша, ТМД мемлекеттері арасындағы ынтымақтастықтың одан әрі өрістей алмайтындығына назар аудартты. Сондықтанда 1994 жылғы сәуірде қабылданған Еркін сауда аймағы жөніндегі келісімді жандандыру қажеттігін атап көрсетті. Ол құжатта ТМД-ның 12 мемлекет басшылары қол қойғанымен, 6 ел ғана яғни, Азербайжан, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Молдава, Тәжікстан ғана бекіткен.

Тәуелсіз Мемлекеттер  Достастығының құрылуы жаңа геосаяси және геоэкономикалық мәселелерге алып келді. ТМД-ның пайда болу тарихы шындыққа айналып отыр. Бірақ, саяси амбициялар, аймақтық мүдделер басым болып, аймақтық қақтығыстар өз шешімін таппай тұрған кезде ТМД-ның өмір сүруі күмәнді еді. Тәуесіз Мемлекеттер Достастығының екі қалқаны- Қазақстан мен Ресей деп айтсақ, артық болмас. Бүгінде ТМД болашағы осы екі мемлекеттің қарым-қатнастарына тікелей байланысты.

Экономикалық кеңістікті құруға бағытталған Қазақстан Республикасының  стратегиялық бағыты 1993 жылы мамырда  өткен Мәскеулік самиттің барысында өзінің шынайы көрінісін тапты. Қатысушы мемлекеттер бір ауыздан экономикалық одақты құруды қолдап, ТМД мүшелерінің шешімді түрде терең интеграция жолымен жүретіндігі, осы мемлекеттің ортақ экономикалық кеңістікте тауарлардың, қызметтердің, капиталдардың, еңбек күштерінің (ресурстарың) еркін жүріп-тұруы үшін ортақ нарық, ал экономикалық одақ құруға дайын екендігі жарияланған Декларацияға қол қойылды. ТМД елдерінің басшылары Экономикалық одақ жолында Кедендік одақ құруды, одан әрі кедендік тарифтерден біртіндеп босату, қандай да болмасын тарифтік емес кедергілерді алып тастауды бастапқы міндет етіп қойды.

Бүкіл әлемдік қауымдастық  туралы айтқанда, біз қазіргі әлемде барлық мемлекеттік, қаржылық-экономикалық және саяси институттар өзара  байланысты екендігін ескеруіміз қажет. Жер бетінде іс жүзінде сыртқы әлемнен оқшауланған мемлекет жоқ. Басқаша айтқанда, қазіргі уақыттық доминанты даму, ынтымақтастық және интеграция болып отыр. Көптеген аймақтық және етникалық қақтығыстарға қарамастын, әлемдік қауымдастық еркінен тыс тұрақтылыққа, тыныштыққа және бірлікке тартылуда. Мемлекеттің өз мүдделерін білдіретін бір ғана жер-БҰҰ. Тек осы ұйымдардың трибунасын ғана барлық елдер, үлкен де, кіші де, орташа да әлемдік дамудың өзекті мәселесі туралы өз пікірлерін жеткізе алады. Мемлекеттің экономикалық және әскери күші қаншалықты көп болса да, бүгінгі күні басты рольді мемлекетаралық топтар мен бірлестіктер, трансұлттық коорпорациялар және үкіметтік емес ұйымдар атқаруда. Мұның бәрі хабарларды жинау және тарату ісінде мемлекеттік монополияны жойған компьютерлік өркениеттің дамуымен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі ақпараттық құралдар мемлекетті сыртқы әлемнің зертеуіне алып келді.

Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін тәуелсіз халықаралық құқық субъектісі ретінде алған мүмкіндіктерін толықтай пайдалануға бар күш жігерін жұмсай бастады. Мемлекетіміздің сыртқы саясаттық шараларды дайындауға кірісті, соның ішінде біріншіден «жақын шетелге» байланысты яғни, ТМД қатысушы мемлекеттерге басты назар Ресей аударған болатын.

Н.Ә.Назарбаев «Тәуелсіз  газет» баспасөзіне берген сұхбатында: «ТМД елдері үшін интегрция ынтымақтастық  тек қана экономикалық пайдалар ғана емес, керек десеңіз қажетті рухани-психологиялық  тұрақтылық жағдайы, ертеңгі күнге  сенімділік» дегенде, ол ең алдымен Қазақстан мен Ресей байланыстарын ойлаған болатын.

Достастықтың басты  мақсаты-саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді бірігіп шешу мақсатында, өзара тиімді жағдйлрда бұрынғы  Кеңестік республикалардың интеграциясын  қамтамасыздандыру. Қазақстанның сыртқы саясатындағы стратегиялық алғы міндеттерінің бірі ТМД-ға қатысушы мемлекеттермен ынтымақтастық. Қазіргі кезде ешбір мемлекет жалғыз дами алмайтындығын әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. ЕҚ, НАФТА, АСЕАН, АТЭС және басқада нәтижелі интеграцияның мысалдары бола алады. Сондықтан ТМД-ның құрылуы КСРО тарағаннан кейінгі тәуелсіз мемлекеттердердің шынайы даму заңдылықтарының бейнесі болып табылады.Достықтың негізгі мақсаты бұрынғы кеңестік республикалардың  саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді өзара тиімді жағдайларда бірлесіп шешу мақсатында интеграцияны қамтамасыз ету.

Макро және микро деңгейде қалыптасқан экономикалық байланыстар  экономика, ортақ экономикалық кеңістік ашықтығының мәндік мазмұнын нақтылау негізінде Қазақстан мен Достастықтың реинтеграциясының шешілмеген экономикалық мәселелерін анықтау, негізгі реинтеграциялық принциптерді дәлелдеу, қауымдастықтағы елдердің тиімді жақындасуы мен олардың экономикалық саясатының бірлестігіне байлнысты ұсыныстар жасау қажет. Дүниежүзілік нақтылы экономика ғылымның бүтіндей жүйесі қалыптасты. Олар халық шаруашылығының түрлі салаларын зерттейді, мұнда саяси экономика, салалық экономика ғылымдары үшін жалпы теориялық әдістемелік негіз болады. Экономикалық халық шаруашылығының қазіргі кезде өндіргіш күштерімен өндірістік қатнастары жоғары дәрежеге жеткен, шаруашылық жүйесінің артықшылығы мен мүмкіндігі толлық айқындалған іс жүзінде шешіліп жатқан жағдай деп айта алмаймыз. Экономикалық қуаттылықтың ірге тасы ауыр индустрияның өркендуімен, өндірістік техниканың қайта жарақтануымен, ғылым мен оқу-ағартуға аса мол қаржы жұсалумен қатар тұтыну заттарын өндіру қарқынын, қызмет көсету сферасын өркендету қамтамасыз етіледі. Халық өмірінің материалдық жене мәдени дәрежесін едәуір артыруғ байланысты міндеттерді шешу үшін қажеті күштер мен қаржылар шоғырландырылады. Экономиканың қазіргі дәрежесі қоғамдық өндірістің тиіділігін барынша арттыру қажеттілігін және өріс алып отырған ғылыми-техникалық жетістіктерді іске асыруды талап етеді.

Экономикалық өркендеу қарқынымен жетілдіру процесі экономика интеграциясын кеңінен дамыту процесімен қатар өрбіп отырады, көптеген шаруашылық міндеттер осы процесті ескере отырып шешіледі.

2.2 Посткеңестік  интеграциялық процестер: маңыздылығы және тиімділігі

Қазіргі кездегі халықаралық қатнастар мемлекеттің сыртқы саясатына өз ізін қалдыратын дамудың басты тенденцияларының қатарымен сипатталынады.

Қазіргі адамзаттың өмірі  үшін шаруашылық байланыстардың болуы  және қарқынды дамуы, тауар мен қызметтің  әлемдік рыногының қалыптасуы, мемлекеттердің экономикалық өзара тәуелділігіне, өз мүдделерінің өзара түйісуіне алып келетін жалпығаламдық шаруашылық кешенінің біртінді қалыптасуы аса өзекті. Осы негізде әлемдік сауда дамиды, қаржы инвестициялары жүзеге асады, қазіргі заманға сай техналогиялар игеріледі және өндіріледі, коммуникация мен ақпаратты қамтамасыз етудің қазіргі заманғы құралдары жасалынады яғни постиндустриалды өркениетке тән сипаттағы істер атқарылады. 

ХХ ғасырдың 80 – жылдарының соңындағы басты дүниежүзілік оқиға  – Кеңес Одағының ыдырауы. Жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында қоғамдық өмірді қайта құру, көп жылдар бойы қалыптасқан экономикалық және гуманитарлық қатнастарды сақтай отырып, ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру мен нығайту мәселелері пайда болды. Посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттер бұрынғы Одақтан әміршілік-бюрократиялық басқарудың әкімшілік органдарын, жоспарлы-бұйрықты және шығынды экономиканы мұраға алды, бірақ олар саясат және сыртқы экономикалық іс-әрекеттің ескі принциптері мен әдістерін қабылдамады. Енді өзара және үшінші мемлекеттермен қатнаста заман ағымына сай жаңа нормалар мен ережелер қажет болды.

Бұрынғы Одақ мемлекеттері ұйымдық-құқықтық вакуумге түсіп қалды, себебі ескі нормалар мен механизмдер  жойылып кетті, ал 2-ші таблица жаңалары әлі қалыптастырылмады. Оларды қайта құру, бұрынғы бауырлас республикалар арасында пайда болған қарама-қайшылықты шеше отырып, өздерін әлемдік қауымдастықтың өркениетті, егеменді субъектісі ретінде көрсету қажет болды.

                                                                                                       2-кесте [11]

Интеграциялық процесті дамытуға бағытталған шаралар және оны іс жүзіне асыру нәтижесі