Интеграция и теоретический подход инновационной деятельности

Қазақстан егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасты және әлемдік қоғамдастықтың толық құқылы мүшесі, оның ажырағысыз бөлігі болып отыр. Ол өзінің сыртқы саясатында барлық ұлттармен тең дәрежелі достық қатнаста. Сонымен қатар республикамыздың халықаралық деңгейде мүдделі болып отырған көкейтесті мәселелері – қарусыздану және халықаралық қауіпсіздікті нығайту, аймақтық жанжалдарды болдырмау және бейбітшілікті қолдау жөніндегі операциялардың тиімділігін арттыру, адам құқықтары, айналадағы ортаны қорғау,  дамыту және т.б. Республикамыз сыртқы саясат жүргізіп, ішкі  әл-ахуалымызды жақсартып, болашақта өркениетті, құқықтық қоғам орнатуда.

ТМД шеңберіндегі ортақ  экономикалық кеңістіктің құрылу перспективасы 1994 жылдың сәуір айында өткен ТМД  елдерінің экономикалық одағы жөніндегі  келісімде белгіленді. Бұл келісімнің көптеген шарттары мынаны дәлелдейді, яғни оның авторлары интеграцияның Батыс Еуропалық теориясы мен тәжірбесіне сүйенген. Экономикалық одақ интеграцияның және коорлинациялық іс-әрекеттердің тереңдеуі арқылы құрылады. Осы арналған іс-әрекеттер төрт кезеңнен тұрады:

• еркін сауданың мемлекетаралық (көпжақты) ассоциациясы;
• Кедендік одақ;
• тауарлар менқызметтер, капиталдар және жұмысшы күшінің ортақ нарығы;
• Валюталық (ақшалай) одақ.

Біртұтас ұлттық емес валютаға көшу немесе ұлттық валюталардың толық конвертирленуіне дейінгі  кезеңде Төлем одағын құру көзделген[8].

Еркін сауда ассоциациясы және оның жоғарғы орғаны – Кедендік одақ – кейбір жекелеген бағыттарда ғана қалыптасып жатыр.

ТМД көлеміндегі ішкі тарифтік бөгеттер әлі де болса аланған  жоқ, өте маңызды тауарларға, әсіресе  энергия тасымалдаушы, шикізат және азық-түліктің кейбір түрлеріне белгіленген квоталар әлі де өз күшінде.

Елдер арасында тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалуының  ұлғая түсуі, жұмысшы күшінің  және капиталдың еркін миграциялануы  жөнінде айтар болсақ, бұлардың екеуінде әкімшілдік кедергілер өз кедергілерін тигізуде.

1994 жылдың қазанында  Одақтық мемлекетаралық экономикалық  Комитет (МЭК) құрылды. Осы МЭК  Достастықтың ұйымдастырушылық  құрылуын бекітуі тиіс, сонымен  бірге интеграция мен оның  механизмдерін тереңдету жолдарын  жасауға негізгі күш әрекеттерді бағыттауы тиіс.

МЭК-тің қызмет етуінің  алғашқы қадамдарнан бастап алғашқы  қадамдарнан бастап алға қойылған негізгі  мәселелерге мыналар жатады:

• Достастық мемлекеттерінің Экономикалық Одағының құрылуы және тиімді қызмет етуі проблемаларын шешу;
• Мемлекет басшылары және ТМД-нің үкімет басшылары Кеңесінің шешімдерін жүзеге асыру.

Осы қысқа мерзімде мынандай келісімдер жасалды және қабылданды: газ, мұнай және оның өнімдерін тасымалдау және оның өнімдерін тасымалдау және транзиттеу бойынша экономикалық одаққа қатысушы елдердің өзара қарым-қатнастары, ғылыми-технологиялық кеңістікті құру концепциясы.

Экономикалық Одаққа қатысушы елдердің өзара қарым-қатнасын белсенді түрде жүргізу мақсатында 1996-1997 жылдарда экономикалық интеграциялық  дамудың перспективтік жоспары жасалды, оны ТМД мемлекеттерінің басшылары мақұлдады.

Перспективтік жоспардың  негізгі идеялары мыналарға бағытталған:

• МЭК-тің басқа да мемлекетаралық және үкіметаралық органдардың күш-жігерін алдыңғы қатарлы әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешуге бағыттау;
• экономикалық Одақтың дамуының маңызды бағыттарындағы интеграциялық процестерді жеделдету;
• келісімдік-құқықтық базаны жетілдіру;
• дотастықта бұрын қабылданған келісімдер мен келісім-шарттарды жүзеге асырудың тиімді механизмдерін іздестіру.

Перспективтік жоспардың  негізгі элементтерінің бірі – Экономикалық Одақ мемлекеттерінің экономикалық дамуы мен интеграциялану жоспарын жасау туралы келісім-шарттары жасалуда.

Орталық Азиялық Республикалармен достық қарым-қатнастарды нығайту мен дмыту өте маңызды іс болып табылады, өйткені ол елдермен экономикалық және мәдени байланыстар ұштасып жатыр.

1990 жылдың өзінде-ақ  Қазақстанның инициативасымен Алматы  қаласында Қазақстан, Өзбекстан,  Түркіменстан, Қырғызстан және Тәжікстан  Республикалары ел басшылары алғаш рет бас қосқан еді, осы кездесуде олар экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойды. Бұл келісім көпжақты және екіжақты өзара байланыстар үшін жақсы негіз болды.

1993 жылдың қаңтарында  Орта Азия және Қазақстан мемлекеттері басшыларының Ташкент қаласында өткен кездесуінде экономиканы құрылымдық тұрғыда қайта құру бойынша бірқатар маңызды шешімдер қабылданды. Бұл жерде Орталық Азиялық нарықты тауармен қамтамасыз ету мен толықтыру үшін қолда бар өндірістік қуаттар ескерілуі тиіс. Осы кездесуде бидай мен мұнай бойынша мемлекетаралық көпжақта салалық коммисияны – Алматы қаласында, мақта бойынша – Ташкентте, газ бойынша – Ашхабадта, электр энергиясы бойынша – Бишкекте, су ресурстары бойынша – Душанбеде құру қажеттілігі белгіленді.

Қатысушы жақтар Аралды сақтап қалудың халықаралық қорын  құру жөнінде шешім қабылдады.

Орталық Азия республикаларының  мемлекеттік тәуелсіздікке қол  жеткізуі – нарыққа бағытталған  экономиканы құруды және де мемлекетаралық ынтымақтастық пен интеграция мәселелеріндегі жаңа стратегиялық жолдарды анықтауды талап етті. Орталық Азия мемлекеттерінің экономикалық, әлеуметтік және экологиялық проблемаларының ұқсастығы – оларды шешуде өте тығыз ынтымақтастықты қажет етеді.

Ортақ шекараларды, мемлекеттер аймағын, сонымен бірге бай табиғи – шикізаттың ресурстарды байланыстырушы біртұтас транспорттық және басқа да коммуникациялардың болуы мыналарға жағдай жасайды:

• өнеркәсіптік өндірістің кооперациялануы;
• бірлескен кәсіпорынның ұйымдастырылуы;
• аймақтық өнеркәсіптік кешендердің өзара байланысуы.

Жоғарыда аталған позицияларға сәкес мемлекет басшылары Біртұтас Экономикалық Кеңістікті құру жөніндегі  келісімге қол қойды. Бұл құжат  үш Орталық Азия мемлекеттерінің  экономикалық ынтымақтастығының берік негізін қалады. Олардың интеграциясы аймақтық оқшаулануды көрсетпейді, ТМД шеңберінде жүріп жатқан интеграциялық процестердің жолсерігі және катализаторы болып табылады.

Интеграция процесінің алғашқы қадамдарының бірі – қатысушы елдердің кедендік шекаралардан өту кезінде жүк пен қол жүгін кедендік тексеруден өткізу шартын алып тастауы, бірақ қару-жарақ, наркотиктік, психотроптық заттар және де валюталық, мәдени құндылықтардың өткізіп жатқандығына толық негіз бар болса, онда олар міндетті түрде кедендік тексеруден өтуі тиіс.

Қатысушы елдер басшыларының шешімімен осы кездесуде Мемлекетаралық Кеңес және тұрақты негіздегі  жұмысшы органы – Мемлекетаралық Атқарушы коммитет (МАК), премьер-министерлер, сыртқы-істер министрлерінің және қатысушы елдер қорғанысының Кеңестері құрылды, сонымен бірге ынтымақтастық пен дамудың Орталық позициялық банкін құру жөніндегі шешімдер қабылданды.

Қазіргі таңда Біртұтас экономикалық кеңістікте қатысушы елдер  импортты алмастыру саясатын мақсатты түрде жүргізуде. Ол импорт құрылымын рационализациялауға, республика өнеркәсіптерін өздерінің экономикасының ішкі қажеттіліктеріне қарай өзгертуге және сол арқылы бұрынғы шаруашылық байланыстар арасындағы алшақтықты жоюға мүмкіндік береді.

Орталық Азияның экономикалық интеграцияны аймақтағы экономикалық және әлеуметтік проблемалар кешенін шешуге арналған кең мүмкіндіктерді ұсынады және де оның тарихи, гоеграфиялық, мәдени және әлеуметтік-экономикалық ортақтылықпен айқындалған жарқын болашақ бар екенін атап өтуге болады.

Орталық Азиядағы интеграциядан төмендегідей артықшылықтар күтіледі:

• энергияның, ауыл-шаруашылығы және минералдық ресурстардың барлық түрлерімен аймақтың өзін-өзі толық қамтамасыз етуі;
• елеулі бірлескен экспорттық потенциал;
• артықшылығы бар геосаяси жағдай, ол Орталық Азия мемлекеттерінің трансазиялық транспорттық және коммуникациялық коридордың құрамдас бөлігі болуына мүмкіндік береді;
• бәсекелес қабілеті бар тауарлардың үлкен спектрін өндіру қабілетті жиынтық өндірістік потенциал;
• салыстырмалы түрде алғанда бірдей кәсіпқойлық, білімділік және еңбекақы деңгейімен сипатталатын еңбек ресурстары;
• экологиялық тұрғыда алғанда су және басқа табиғи ресурстарды бірлесе отырып үнемді пайдалану;
• жоғары ғылыми және инженерлік потенциал.

Алматыда Әзербайжан, Армения, Беларус, Қазақстан, Қырғызстан, Молдава, Ресей, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан және Украина басшлары Кеңестер Одағының келмеске кеткенін айқындамаған және жаңа мемлекеттерді біріктірген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылғанын әлемге жария ететін құжаттарға қол қойылды.

«Независимая газета» -да берген сұхбатында Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев: «ТМД елдері үшін интеграция, ынтымақтастық экономикалық қажеттілік қана емес, бұл керек десеңіз жаңа рухани-психологиялық тұрақтылық, ертеңгі  күнге деген сезім,»-деп баға берген болатын.

Өркениетті мемлекеттердің экономикалық және саяси интеграцияға ұмтылуы бүгінгі таңдағы объективті заңды құблыс. Мемлекеттің жақындасуы дүниежүзілік дамудың жаңа дәрежесін  айқындап, сондай-ақ қоғамдық өмірдің  басқа да салаларында жаңа сапалық  өзгерістерге қол жеткізіп отыр. Олардың қатарына біріншіден, дүниежүзілік дамуда бейбітшілік принциптері үстем болып, интеграция саяси қақтығыстарды шешудің бейбіт механизмдерін жетілдіре түсуде.

Достастық елдері өз мүмкіндіктері  мен мүдделеріне сәйкес интеграцияланудың басқада формаларын қарастыра бастағаны белгілі.

Бүгінгі таңда ТМД  елдерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы 2006 жылғы қаңтар-наурызда Достастық  елдерінің барлығында негізгі макроэкономикалық  көрсеткіштердің өсуі жыл басында  қалыптасқан деңгейде қалды. ТМД-ға мүше елдер тауар, қызмет, капитал, еңбек ресурстары еркін айналатын ортақ рынок құрып, терең интеграциялану арқылы Экономикалық одаққа кезеңмен өтетіндігі туралы мәлімдеме жасалған болатын.

 

Достастық елдерінің  өзара саудасы. 1 – сурет 

2005 жылғы қаңтар-ақпанмен  салыстырғанда Достастық елдері  арасындағы экспорт пен импорттың  құндық көлемі 31% өсті (2005 жылғы осы  кезеңде экспорттың өсімі - 11%, импорт - 6% тең болған).

 

 

 

 

 

Әзірбайжан

Тәжікстан

Ресей

Қырғызстан

Қазақстан

Беларусь

Армения

Молдова

Украина

Грузия

 

 
Достастық елдерінің әлемдік  басқа елдермен экспорттық-импорттық  операциялары.                                                                       1, 2 – сурет [9]

2006 жылғы қаңтар-ақпанда  Достастық елдерінің әлемнің басқа елдеріне шығарған тауарлар экспортының құндық көлемі өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда орташа алғанда 33%, импорт- 30% өсті.

Қазақстан мен ТМД  мемлекеттерінің интеграциялық  дамуы экономикалық және саяси жағдайлардан туындап отыр:

біріншіден, дүниежүзілік мемлекеттердің өзара капитал алмасу, халықаралық сауданың дамуы және сыртқы экономикалық саясаттың либерализациялану  процесі жүруде. Бұл соңғы кездегі  әлемдік дамудың заңдылықтарының  бірі болып отыр.

 екіншіден, соңы  жылдары мемлекетаралық экономикалық дамуды реттейтін бірнеше механизмдер пайда болады.Олар кедендік, сауда-саттық, валюталық және т.б.

 үшіншіден, жоғары  технологиялық, техникалық және  информациялық даму еңбек өнімділігінің  артуына әкеліп отыр, бұл өз  тарапынан ауқымды нарықтық кеңістікті қажет етеді. Тауар айналымының өсуі, оның жолындағы әртүрлі кедергілерді жойып, бір елден екінші елге ауысып отыруды қажет етеді.

төртіншіден, қазіргі  кезде дүниежүзілік сауда рыногындагы  бәсекелестіктің ауқымы мен сапасы өзгерді. Бәсекелестік әлсіз мемлекетердің бірігуіне алып келеді. Сонықтанда, Қазақстан мен ТМД-ның басқа мемлекеттердің интеграциялық дамуы экономикалық қажеттіліктерден оған сәйкес экономикалық және саяси жағдайлардан туындап отырған процесс.

ТМД-ның құрылуы интеграция теориясына жаңа көзқарастарды тудырып отыр. Ол мемлекетаралық қатнастардың объективті экономикалық және саяси жақындасуы. ТМД-дағы интеграциялық процестердің келеңсіз талас тудыратын жақтарын атап кеткен жөн. Мәселен, бұл процеске араласқан мемлекеттер өз тәуелсіздігінің белгілі бір бөлігі-экономикалық дербестіктен айырылады. Екіншіден, әлемдік тәжірибеде ірі мемлекет (мәселен, Ресей) және кішігірім мемлекеттің интеграциялық жақындау тәжірибесі жоқ. Ресей сияқты алып мемлекеттен экономикалық және саяси интеграция Қазақстан үшін тиімсіз деген пікірлер бар. Сондықтанда ТМД-дағы интеграция процесіне саяси ретінде қарауға болмайды.

«ТМД туралы арманды  ақиқатқа айландыру үшін табанды  түрде күресу керек,» - деп түйіндейді Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Киев кездесуінен кейінгі баспасөз маслихатында.

 Ал Қ.Қ .Тоқаевтың  пікірінше, «континенталды интеграция, бұл дүниежүзілік интеграцияға  апаратын жол, ол өзара тәуелді  интеграция адамзатқа әлемдік  және аймақтық даму мәселелерін  шешуге көмектеседі.»[10]. КСРО ыдырағаннан кейінгі тәуелсіз мемлекеттің дамуы өзіндік белестерден өтті, осы саяси кеңістіктегі интеграция өзіндік ерекшеліктері бар процесс екені анық.