Кәсіпорынның сыртқы сауда қызметі

Экспорттық кеден тарифі сыртқы сауданы реттеудегі тек шамалы елдер ғана қолданатын құрал, негізінен дамушы елдер кіреді. Табиғи байлыққа бай, бірақ әлемдік тауар нарығанда өздерінің шикізатты ұстау позициясын қолданады. Кей жағдайда олар экспорттық бағаның өсуіне, сонымен бірге, елдің валюталық ресурстарының толығуына ықпал етеді. Бірақ экспорттық тарифті шектеу көмегімен экспорттың көлемі мен құрылымын өзгерту экспорттық әлеуетті төмендетіп ішкі бағаға инфляциялық қысым жасауға әкеліп соқтырады.

Көптеген елдер кеден  тарифін дамыту мынадай екі әдіспен  жүргізіледі – тауар номенклатурасын  көбейту және белгілі бір өнімнің  түріне бірнеше мөлшерлеме қою. Бірінші әдіс қарапайым кеден тарифі деп аталады. Бұл әр тауарға бірдей мөлшерлеменің қойылуы деген сөз.

Екінші әдіс әр тауарға  екі немесе одан да көп мөлшерлеменің  қойылуы. Бұл тауардың қандай елден шығуына байланысты. Соңғы жағдайда жоғары тариф мөлшерлемесі автономды болып саналады да, оны Бас тариф деп атайды. Мұндай тариф сауда келісімі және шарттары жасалынбаған елдердің тауарларына қойылады.

Ал төмен, яғни конвенциялық немесе минималды мөлшерлемеге жағымды  тәртіпке ие болған елдердің тауарлары  жатады. Мысалы, ЕО-ға кіретін елдердің минималды кеден тарифі максималды тарифтен 12,5 есе төмен. АҚШ пен  Жапония елдері арасында бұл көрсеткіш  бұдан да төмен.

Күрделі кеден тарифі –  айрықша жеңілдік салығы болып табылады, жабық экономикалық одақ қалыптасқан нақты елдерге ғана таралған, сондай-ақ, оған дамушы елдер де кіреді. Жеңілдіктер мөлшерлеме салықтың шын мәніндегі нөлдік маңызын көрсетеді, яғни бұл салықсыз әкелу деген сөз. Күрделі кеден тарифі қосымша демпингке қарсы және өтемақылық салықтың түрлерін әкелуді қарастырады, оның деңгейі максималды тариф мөлшерлемесінің деңгейін біраз көтереді. Айтарлықтай күрделі тариф Конго, Венесуэла, Мали елдерінде.

Кедендік тариф – тариф  ретінде өзінің экономикалық мағынасы мен сипаты жағынан сыртқы сауда процесін нарықтық реттеуге жатады. Кеден салығы – ақша жинағы ретінде не салық ретінде тауарға және басқа байлық түрлеріне елдің шекарасынан өткенде мемлекет тарапынан салынатын салық. Барлық басқа салықтар сияқты ол тауардың бағасын көтереді немесе оның бәсекелесуін төмендетеді. Барлық шектеулер кеден салығы арқылы тауардың топтарына және оның өңделу деңгейіне қарап белгіленеді./2/

Шикізат өнімдері тарапынан  олар онша үлкен емес (0,5-2,6пайыз), ал дайын бұйымдарға (7-12пайыз) болады. Нарықтық қатынас дамыған елдерде  соңғы кезеңде «тарифтік эскалация» бағыты көрініп жүр, ол кеден салығы өнімнің деңгейіне қарап көтерілуі. Халықаралық тәжірибеде тарифтік ретеуде  салықтың бірнеше түрі кездеседі.

Адвалорлық салық. Тауар  бағасына байланысты проценттік мөлшерлеме белгіленеді және көптеген елдер қолданады. АҚШ-тың тарифінде 80 пайыз. Адвалорлық салықты қолдану өңдеуші өнеркәсіптің өніміне, әлемдік бағаның өсуіне байланысты кеден жинағын көбейтуге ықпал жасайды.

Арнайы салық. Бұл салық  тауардың көлеміне, салмағына немесе санына, яғни өлшем бірлігіне қарап алынады.

Аралас салық тауарларға байланысты адвалорлық та және арнайы да болып салынады. Бұл жағдайда кеден ұйымдарына еркіндік беріледі. Қандай салықтың түрін салуды өздері шешеді. Оны баламалы (альтернативті) дейміз. Адвалорлық және арнайы салықтың принципиалды айырмашылығы бағаның өсуіне байланысты. Адвалорлық салықтың бағасының өсуі оның тауардың санының өсуіне байланысты. Өнімнің шыққан еліне байланысты кеден салығы максималды, минималды және жеңілдік болып бөлінеді.

Максималды – өнім бағасының  мөлшерлемесі елдерге қойылады. Минималды – айрықша қолайлы жағдай жасаған елдердің өніміне қойылатын мөлшерлеме. Жеңілдік мөлшерлеме – нақты бір елден немесе елдердің тобынан келетін өнімдерге қойылатын мөлшерлеме. Салық өнімнің қай елден шыққанына байланысты автономды және конвенциондық болып бөлінеді.

Автономды салық мемлекеттердің келісімі бар ма жоқ па оған қарамайды. Үкімет тарапынан бір жақтың тәртібі бойынша қойыла береді. Көлемі жағынан айтарлықтай көзге түсетін болғандықтан, кей жағдайларда екі жақты және көп жақты келісімдердің нәтижесінде салықтың мөлшерлемесін төмен түсіреді.

Конвенциондық (келісілген) жоғарыда айтылған келісімдер процесінде екі жақтың шешімі бойынша тұрақты мөлшерлеме қойылды. Ол мөлшерлеме екі жақтың келісімінсіз көтерілмейді немесе басқа позицияда, тарифтік өтемақы формасында келіседі. Қазіргі кезде бұл форма ТСБА-ның келісімі нәтижесінде жиі қолданылып жүр.

Жылжымалы импорттық салықтар. Әлемдік нарықтағы бәсекелесу күресі әдістерінен бірі ретінде, атап айтқанда, аграрлық протекционизм сферасында жүргізіледі. Бұл салықтың айырмашылығы оған қойылатын мөлшерлеме тұрақты емес, ол әлемдік нарық бағасына қарап өзгеріп отырады.

Өтемақылық (компенсация) алым жылжымалы салық түріне ұқсас. Олар ішкі рынок пен сыртқы рынок бағасының айырмашылығын толтырып отырады.

Кеден саясатының классикалық  және негізгі құралы болып кедендік тарифтер саналады.

Кедендік тариф – бұл  баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі. Кедендік баж салығы деп  мемлекеттік шекараны өту кезінде  тауарлардың импорты мен экспортына салынатын салығы түсініледі.

Импорттық салықтар механизмінің кіші ел экономикасына іс-әрекетін қарастырайық. Қазақстанда қандай да бір тауардың мысалға мақта өндірісі мен тұтынуы жүзеге асырылады  дейік. 1-ші суретте S түзуі мақтаның ұсынысын, D түзуі – сұранысты, ал Р₀ – ішкі рыноктың бағасын (тепе-теңдік баға) білдіреді. Осы баға кезінде өндірілген және тұтынылған мақта мөлшері Q₀-ге тең болады. Бұл жағдай автаркиялық экономикада пайда болуы мүмкін.

                   

 

 

 

 

 

 

 

 

    P

 

 

                                                             S

 

                       P₀

                       P_t

                       P_w

 

 

                                                                               D

 

                                 Q₁  Q₃  Q₀  Q₄  Q₂                              Q

1–сурет. Импорттық  тарифтердің іс-әрекетінің механизмі

 

Қазақстан өзінің кедендік шекараларын мақтаның әлемдік бағасы P_w-қа тең кезінде ашты деп болжамдайық. Бұл баға ішкі бағадан төмен болғандықтан, ішкі бағалар төмендеп, мақта өнідірісі Q₀-ден Q₁ дейін төмендеп, тұтыну Q₀-ден Q₂ дейін өседі. Тұтыну өсімі импорт есебінен жүзеге асып, оның көлемі (Q₂–Q₁) тең болады.

Ұлттық мақта өндірушілерінің  мүддесін қорғап, Қазақстан үкіметі  импорттық баж салығын (т) енгізеді. Қазақстан әлемдік бағаға әсер ете  алмайтын кіші ел болсын. Мақтаға P_t-ге тең жаңа баға қалыптасып, T=P_t–P_w болады. Осының нәтижесінде ішкі өндіріс көлемі Q_t-ден Q₃-ке дейін өседі. Осы жағдай шетелдік өнімге импорттық баға салығын салу салдарынан шетел тауарларына (біздің мысалымызда мақта) бағасының өсуімен түсіндіріледі. Ұлттық өндірушілер сорты мен сана мінездемелері ұқсас өнімді сатқандықтан, өз өніміне бағаны көтеруді тиімді деп санайды. Әрине бұл баға көтерілу деңгейі импорт тауарлар бағасының деңгейіне сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ біздің мысалымызда ол бағалардың сәйкес келуін болжамдайық. Осыған байланысты P_w бағасымен мақтаны өндіру мен сатуды тиімсіз деп санаған кейбір өндірушілер, жаңа жағдайларда өнімдік өзіне тиімді жаңа P_t бағасы бойынша нарықта сатуды жүзеге асыра бастайды.

Мақтаға бағалардың өсуіне байланысты Қазақстанда тұтыну Q₂ ден Q₄ төмендеп, ол өз кезегінде импорттың азаюына әкеледі. Біріншіден, ішкі өндіріс көлемі ұлғаяды. Ол, ұсыныстың ішкі қисығының иілуіне байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін. Екіншіден, ішкі тұтыну көлемі қысқарады. Қысқару көлемі, сұраныстың ішкі қисығының иілуіне байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан импорттық баж салығын енгізу, әр түрлі тауарлар үшін әр түрлі нәтижелерге әкелуі мүмкін.

Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік  ұсыныс көлемінің арақатынасына  байланысты болады. Әлемдік ұсынысқа қарағанда аз сұранысы бар Қазақстан  мемлекеті қойған тариф әлемдік  бағаны төмендете алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.

Әлемдік баға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы импорттаушы елде тауар бағасын  жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетеді. Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар  импорттаушы елде ұтылса, экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып, импорттауышы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын енгізген мемлекет болса, табыс алады./1/

  Мысал үшін ірі мемлекет болатын АҚШ-ты алып, ол Қазақстаннан астық импорттайды деп болжайық.

 

 

                                       D                               S

 

 

                  P_t

                  P_w            ^{a                       b     c      d}

                                                         _e

                P_t1

 

 

                                             

                                              S₁  S₂   D₁  D₂                       Q                          

2–сурет. АҚШ-та  импорттық тариф енгізілудің  эффекті

 

2-суретте баж салығын  енгізуден пайда болатын ұтыс  пен шығындар айқын көрсетілген.  Баж салығы ішкі бағаны P_w-дан P_t1-ге дейін көтеріп, экспорттық бағаны P_w-дан P_t1-ге дейін төмендетеді. Астықтың ішкі өндірісі S₁-ден S₂-ге дейін өссе, ішкі тұтыну D₁-ден D₂-ге дейін төмендейді. Әр түрлі әлеуметтік топтар үшін ұтыс пен шығындары a, b, c, d, e нүктелерімен көрсетілген көлемдегі фигуралармен анықталады.

Бірінші кезекте американдық  өндірушілер ұтысын қарастырайық. Өйткені  олар өз астығын жоғарылаған бағамен  сатқандықтан, ұтыстары ұлғая түседі. Ол P мен Q көбейтіндісінен алынған  аумақтан ұсыныс қисығының астындағы  аумақты алып тастаудан пайда  болатын а-ға тең ұтыс өсіміне  ие болады. Ал американдық тұтынушылар  астықты жоғары бағамен сатып  алғандықтан, ұтылысқа ұшырайды. 2-суретте  олардың шығындары а,в,с және d  аумақтарының сомасына тең болады немесе басқаша айтқанда PxQ  көрсеткіші көрсететін көлемдегі фигура мен  ұсыныс қисығының астындағы аумақ  көлемдерінің айырмасының геометриялық қысқаруын айтамыз.

Американдық өндірушелер  мен тұтынушылардан басқа бұл  жағдайда АҚШ үкіметі де барын  айта кету қажет. Мемлекет табысты баж  салықтарынан келетін түсімдерді жинау  арқылы алады. Табыс t тариф қойылымын  астық импортының көлемінің көбейтіндісіне тең болып, Q_t=D₂*S₂  болады. t=P_t–P_t¹ болғандықтан, мемлекет табысы С және Е аумақтарының қосындысына тең болады.

Енді тарифтің, американдық  қауымының әлеуметтік әл-ауқатына әсер ететін таза тиімділігін қарастырайық. Баж салығын енгізуден шыққан шығындар келесідей көрсетіледі: Тұтынушылар  шығындары – Өндірушілер пайдасы  – Мемлекет табысы немесе түсініктерді фигуралармен алмастырса:

 

(a+b+c+d) –a–(c+e)=b+d–e

 

Осы арқылы біз шығындарды өлшейтін екі үшбұрыш және ұтысқа сәйкес келетін төртбұрышты алдық. b+d аумағы тариф әсерінен тиімділіктің төмендеуін көрсетсе, е аумағы сауда  жағдайларының жақсаруынан алынған  ұтысқа тең болады. Өйткені, баж салығы Қазақстан өнімінің бағасын төмендетеді. Баж салығы енгізілгеннен кейін, Қазақстан ірі эскпорт нарығын  жоғалтпау үшін өніміне бағаны төмендетуге  барады. Бұл құбылыс «Мецлер парадоксы» деп аталады.

Нақты кедендік қорғау көлемі дайын өнім мен шикізатқа баж  салығы көлемдері арасындағы айырма мен дайын өнімдегі шикізат үлесі  көп болуымен байланысты жоғарылай  түседі. Кедендік қорғау тиімділігінің  деңгейі мынандай формуламен анықталады:

Бұл жерде: q – дайын импорт өніміне салынатын кедендік баж салығының номиналды деңгейі:

a₁ – тарифтің жоқ жағдайындағы аяққы өнім бағасындағы импортталған шикізат құнының көлемі;

t₁ –  импортты шикізатқа салынатын номиналды тарифі.

Бұл формуладан қорғалу деңгейінің жоғарылауы дайын өнім мен шикізатқа  салынатын баж салықтар көлемі ұлғайғаннан  ғана емес, оны өңдеу дәрежесі жоғарылаған  сайын немесе қосымша құнның азаюына  байланысты болып отыр. Бұл тәжірибе көбінесе шығарылатын шикізаттың өңдеу  деңгейін жоғарылатуға тырысатын дамушы елдерге қатысты дискриминациялық сипат алуда.

Кедендік баж салықты  төмендегідей критерийлер бойынша  бөлінеді:

тауар қозғалысының бағыты бойынша.

Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттық, экспорттық және транзиттік баж салығы болып бөлінеді. Көбінесе импорттық баж салықтары  кездеседі. Өйткені олар ұлттық өндірісті, ішкі бағалар деңгейін қорғау мен  фискалды және саяси мақсаттарда  кең қолданылады.

баж салығын орнату әдісі  бойынша.