Макроэкономикаға кіріспе

Шетелдегі бюджет салық саясаты. Жоғарыдағы жағдайды шетел мемлекеттері жасады деп қарастырайық. Ол әлемдік қордың клемін азайтады, соның арқасында пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Оның көтерілуі ішкі инвестициялық пайызды төмендетеді. I-төмендеуі S-I қисығын оңға жылжытады, соның нәтижесінде NX көлемі үлкейеді.

 

ε                 S₂-I         S₁-I                                                                       S-I(r₁)      S-I(r₂)

 

ε ₂                                                                                                                   ε ₂

 

ε ₁                                   NX(ε)                                    ε ₁                                            NX(ε)

 

                    

        NX₂   NX₁           NX                                                       NX₂   NX₁           NX      

 

2 сурет. Шетелдегі  бюджет салық саясаты

 

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары:

1. Төлем балансы қалай  анықталады?

2. Ағымдағы шот деген  не?

3. Капитал қозғалысының  есебі деген не?

4. Ресми резервтер  деген не?

5. Капиталдың халықаралық  ағымы қалай есептеледі?

6. Сатып алушылық қабілетінің  паритеті деген не?

7. Бірдей баға заңы  деген не?

8. IS және LМ қисықтарына  айырбас курсының әсері қандай?

9. Төлем балансы қалай анықталады?

10. Ағымдағы шот деген не?

11. Капитал қозғалысының есебі деген не?

12. Ресми резервтер деген не?

13. Капиталдың халықаралық ағымы қалай есептеледі?

14. Сатып алушылық қабілетінің паритеті деген не?

15. Бірдей баға заңы деген не?

16. IS және LМ қисықтарына айырбас курсының әсері қандай?

 

Ұсынылатын әдебиеттер: /2/, /5/, /7/.

 

 

Тақырып 10.  Экономикалық өсу (1 сағат)

1. Экономиканың өсуі туралы түсінік
2. Экономикалық өсудің Солоу моделі

 

1. Соңғы жылдары көптеген  мемлекеттерде жан басына шаққандағы  ЖҰӨ тұрақты түрде өсуде. Экономикада  басым болып отырған құлдырауларды  ескерсек те, ұзақ мерзімді өсу  тенденциясы тұрақты. Жан басына  шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының көтерілуіне әкеледі. Экономикалық өсуді өлшеудің екі жолы бар:

Макроэкономикалық көрсеткіштердің  мәнінің өсуі (ЖҰӨ. ЖІӨ, ТҰӨ, ҰТ өсуі немесе адам басына шаққандағы тұтынудың  өсуі.

Экономикалық өсудің факторлары немесе қайнар көздері мыналар:

• Табиғи ресурстардың сапасы мен көлемі;
• Еңбек ресурстарының сапасы мен саны;
• Негізгі капитал қорының көлемі;
• Технологиялар

Экономикалық өсудің екі типі болады. Экономиканың өндіріс  факторларының ескі техника негізінде  сан жағынан молайуы - өндірістің экстенсивті типі деп аталады. Экономикалық өсудің экстенсивті факторларына мыналар жатады:

• қолда бар технология деңгейін сақтай отырып, инвестиция көлемін өсіру;
• жұмысшылар санын өсіру;
• өндірісте пайдаланылатын шикізат, материал, отын және т.б. айналым құралдарын өсіру.

Ал өндірісті дамыту факторларының сан есебінен емес, олардың сапалық өзгеру нәтижесі негізінде өсуі экономикалық өсудің интенсивті типі деп аталады. Экономикалық өсудің интенсивті факторларына мыналар  жатады:

• ғылыми –техникалық прогрестің жедел дамуы (жаңа техника, технология ендіру, қондырғыларды жаңарту);
• қызметшілер біліктілігінің артуы;
• негізгі және айналмалы қорларды пайдалану деңгейін жақсарту;
• шаруашылық қызмет тиімділігін оны ұйымдастыруды жақсарту ақылы жетілдіру.

Қазіргі кезде дамыған  барлық елге экономикалық өсудің интенсивті типі ортақ. Оның басты себептері  мыналар: табиғаттың шексіз және түпсіз болмайтындығы; сандық өсу жолының  мүмкіндігі аз және өте тиімсіздігі; қазіргі заманның бөлінбейтін біртұтастығының әсері; әлемдік байланыстың тереңдеуі және күшейуі және т.б.

Интенсивті даму жағдайында өндірілетін өнім көлемі мен сапасы өсіп қана қоймайды, сонымен бірге  қоғам мүшелерінің жағдайы жақсарады, өндірістің болашақ дамуына материалдық  база жасалады, ғылым мен мәдениеттің дамуына мүмкіндік туады.

 

2.     Өндіріс факторлары мен шығарылған өнім көлемі арасындағы байланыс өндіріс функциясы арқылы ипатталады. Тұрақты масштаб әсері бар өндіріс функциясы былай өрнектеледі: У= F(K,L) және кез-келген z > 0 үшін: zУ= F (zK, zL). Онда, егер z = 1/L, онда  У/L = F( K/L, 1) У/ L = у; К/L = к деп белгілеп, жоғарыдағы функцияны былайша өрнектейміз:

у = f (k)                                                                                            (25)

 Бұл функция еңбек  өнімділігі пен капиталмен қаруландыру арасындағы тәуелділікті көрсетеді.

Солоу үлгісіндегі жиынтық  сұраныс инвестиция және тұтынумен  анықталады:             у = і + c.                                                                     (26)

Мұндағы і – бір жұмысбасты адам басына шаққандағы инвестиция, с – бір жұмысбасты адам басына шаққандағы тұтыну. Табыс қор жинағының нормасына байланысты тұтыну мен қор жинағының арасында бөлінеді. Тұтынуды төмендегідей өрнектеуге болады:

c = (1 – s) y                                                                                       (27)

s – қор жинағы

y = c+i = (1-s) y+i                                                                             (28)

бұдан і = s · y

Тепе-теңдік жағдайында инвестиция қор жинағына және табысқа пропорционалды болады.

Сұраныс пен ұсыныстың  тепе-теңдік шарты төмендегідей өрнектеледі:

f(к) = c + i немесе f(к) = i/s                                                            (29)

Тауар нарығындағы ұсынысты өндіріс функциясы анықтайды, ал капиталдың жиналуын өндірілген өнімге деген сұраныс анықтайды.

Өнім көлемінің динамикасы капитал көлеміне тәуелді. Капиталдың қоры екі себепке байланысты өзгереді:

1. Инвестициялар капитал қорын өсіреді;
2. Капиталдың бір бөлігі тозады, ол капиталдың қорының азаюына әкеледі.

 Капитал көлемі  инвестиция мен капиталдың амортизациясы  (капиталдың ығысуы) әсерінен өзгереді. Инвестиция капитал қорын өсіреді,  ал ығысу – азайтады.

Инвестиция қордың қарулануы  мен жинақ нормасына тәуелді, бұл экономикадағы ұсыныс пен  сұраныстың теңдігінен туындайды: I = s · f(к).

к-ның кез келген мәні үшін, жинақ нормасы өнімді инвестиция мен тұтынуға бөледі (1-сурет).

 Y

 

 

 

 f(k)

 с

                                            МРК                    s f(k)

 у і

 1 K

 

 

                                  Сурет 21. Капиталдың қорының азаюы

 

y = f(к), і = s · f (к), с = f (к) - s · f (к)                                           (30)

Амортизация төмендегідей жағдайларда ескеріледі: жылдағы  капиталдың тұрақты бір бөлігі ығысып отырады (d - ығысу нормасы), онда ығысу көлемі капитал көлеміне пропорционал болады және мынаған тең:    d · к

Инвестицияның және ығысудың капитал қорының динамикасына әсерін төмендегідей өрнектеуге болады:

Dк = i – dк                                                                                         (31)

немесе инвестиция мен  қор жинағының теңдігінен төмендегіні  алуға болады:

Dк = s · f(к) -  dк                                                                                (32)

Солоу үлгісін жетілдіру  үшін, екі алғышартты қарастырамыз.

Біріншісі – экономикалық өсуге халықтың санының өсуінің  әсері

Екіншісі – технологиялық  прогресстің әсері.

Халықтың саны тұрақты n қарқынымен өседі. Бұл қормен қаруландыруға  инвестиция және ығысумен қатар әсер ететін жаңа фактор болып есептеледі Халықтың санының өсуі ығысу сияқты қормен қаруландыруды төмендетеді. Халық саны өскенде қормен қаруландыру тұрақты болу үшін, халық қандай қарқынмен өссе, капитал соншалықты өсуі керек.

Солоу үлгісіндегі технологиялық  прогрессті ескеру өндіріс функциясының берілген түрін өзгертеді. Өнгдіріс функциясы төмендегідей бейнеленеді:

Y=F(K,L·E)                                                                                  (33)

Мұндағы Е – еңбектің тиімділігі, ал (L·E) – тұрақты Е  тиімділігі болған кездегі бірлік еңбектің саны.

Неғұрлым Е үлкен  болған сайын, осы берілген жұмысшылар соғұрлым өнімді көп өндіреді.

Технологиялық прогресс еңбектің тиімділігінің өсуі Е, тұрақты g  қарқынымен өседі деп жорамалданады. Демек, Солоу үлгісі бойынша бір  адам басына шаққандағы өнімнің өсуі немесе өмір деңгейінің үздіксіз өсуінің бір ғана шарты болып технологиялық прогресс есептеледі.

Сонымен, технологиялық  прогресс қарқыны g, халықтың өсуі қарқыны  п жағдайында тұрақты қалыпты  жалпы өнім өндірудің өсу қарқыны (g + n) тең болады.

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары

1. Экономикалық өсу  немен өлшенеді?

2. Ұзақ мерзімді өсудің  Солоу моделі деген не?

3. Модельдің графиктік  көрінісі қалай сипатталады?

4. Капиталдың қорлануы  немен өлшенеді?.

5. Халық санының өсуінің  экономикалық өсуге әсері қандай?

6. Технологиялық прогрестің  экономикалық өсуге әсері қандай?

7. Ашық экономикадағы  өсу неге байланысты?

Ұсынылатын әдебиеттер: /4/, /8/, /9/.