Нарық жағдайында өнімнің сапасын басқару («Қызыл Жар» ӨК-і мысалында)

«Сапаң  Республикалық бағдарламасының негізгі мақсаттары мен қызметтері келесідей :

−  өнімдер мен қызметтер сапасы саласында мемлекеттік басқаруды құқықтық қамтамасыз ету, жетілдіру;

−  басқару нысандары мен әдістерін жетілдіру;

− отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыруға бағытталған ҒТП жетістіктерін енгізу;

− өнімдер мен жұмыстар, көрсетілетін қызметтерді сетификаттаудан сапа жүйесін сертификаттауға көшу;

− стандарттау, метрология мен сертификаттау саласында кадрларды дайындау;

− сапаны артыру саласында іс-шаралар ұйымдастыру мен насихаттау.

Ішкі факторларға кәсіпорын деңгейіндегі шаралар, білікті менеджмент, сапа үйірмелері, жақсы қалыптастырылған кадрлық саясат және т.б. жатады.

Бәсекелік қабілетті қамтамасыз етуде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдары сапаға деген талап шешуші болды. Сатып алушылардың 80%-ы өнімді әлемдік нарықта сатып ала отырып, бағасынан гөрі сапасын қалайды. Сондықтан, өнімнің бәсекелік қабілетін талдауда сапа көрсеткіштерін талдаудың маңызы зор :

− функционалдық қасиеттер тұтыну затының өз мақсаттық бағытына сәйкес келуін көрсетеді. Олардың негізгі функцияларының, көмекші операциялар мен қосымша операциялардың дәл орындалуын көрсетеді.

Мысалы, кір жуғыш машинаның функционалдық қасиетіне оның кір жууын жатқызамыз. Көмекші функциялар – электронды сағаттарда калькулятордың болуы;

- әлеуметтік арналымы тауардың әр-түрлі халық тобына арналғандығы;

-   эргономиялық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі ыңғайлылық пен комфорт, яғни адамға физикалық, психологиялық ауыртпалық түсірмеу. Мысалы, автомобильде басқару жүйелерінің орналасуы және т.б.

-  эстетикалық қасиеттер тауардың көңілге аларлықтай ерекшеліктер арқылы қоғамдық құндылыққа ие болуы. Мысалы, сәнді киім, әдемі ыдыс-аяқ және т.б.

Poole computer компаниясының тек түсімен ғана ерекшеленетін жаңа компьютер шығаруы, итальяндық Zanussі фирмасының әр-түсті асхана жихазын шығаруы.

-   экологиялық қасиеттері, бұл тауарды қолдану қоршаған ортаға қаншалықты зиян болғандығымен анықталады. Мұнда тек тұтыну заты ғана емес, сақтау, тасымалдау және т.б., үрдістер ескеріледі. Мысалға кір жууға арналған ұнтақтың биологиялық тазалығы, аэрозольді заттардың ауаға әсері және т.б.

-   гигиеналық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі адам ағзасына, жұмыс жасау қабілетіне кері әсер етпеу мүмкіндігі. Олар жарықтылық, вентиляция, температура, ылғалдылық деңгейі және т.б.

-  тауардың тұтынудағы сенімділігі, яғни тұтыну кезіндегі өзінің негізгі ерекшеліктерін сақтап қалуы. ұзақ мерзім қолданылуымен, сақталымдығымен, жөндеуге жарамдылығымен т.б.-мен анықталады. Мысалы, матаның сенімділігі жуғанда өз түсін сақтап қалуы.

1.2. Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің сапасын көтерудің маңызы 

Қазақстан 1996 жылы Ұйымға кіру туралы жариялы мәлімдеме жасап БСҰ-ның құрамына тіркеле бастады. Осы жылдың ақпанынан бастап елімізге бақылаушы статусы берілді. Сонымен қатар еліміздің БСҰ-ға кіруі үшін  Қазақстанның барлық сауда жөніндегі әріптес мемлекеттермен жұмыс тобы құрылды. бұл топ құрамына: Қазақстан мен, оның сауда ұйымына кіру жағдайын талқылауға ниет білдірген  36 мемлекет (АҚШ, ЕО, Канада, Жапония, Австралия, Швейцария, Қытай және т.б.) кірді.

Министрліктердің жариялы  құжаттарды дайындауы, келіссөздер  жүргізуіне және де басқа принципиальді негіздегі мәселелерді шешуі үшін ведомства аралық комиссия құрылды. Комиссия негізінен кедендік-тарифтік саясат және халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу секілді сауалдарды қарастырады.

1996 жылдың шілдесінде  Қазақстан сытрқы сауда режимі  туралы мемарандумын және басқа да құжаттарды (заңдыпроектілік жұмыстар жоспарын, субсидиялау жөнінен ақпараттар, жекешелендіру, салық салу, санитарлық және фитосанитарлық шаралар, стандарттау және сертификаттау, интелектуалдық меншікті қорғау және т.б.) жұмыс тобы мүшелерінің қарауына жіберді. Осы уақыт аралығында Республикадағы сыртқы сауда режимі және заң шығару базасы талқыланған бес отырыс болып өтті.

Қазақстанның БСҰ-на кіруіне  қоғамның көзқарасы әртүрлі.

БСҰ-на кірудің позитивті  факторлары:

- Қазақстан тауарларына БСҰ-на мүше елдердің нарықтарына шығу мүмкіндігі, яғни өткізу нарықтарының кеңеюі. Қазақстан тауарлары БСҰ-на мүше елдермен тең құқықтылығы, елімізден экспортталатын тауарларға саны мен көлеміне шектеу қойылмауы, антидемпингтік және басқа да дискриминациялық мінездегі салымдардың болмауы;

- Халықаралық стандарттарға сай қолайлы және транспорентті ішкі заң ортасын құру;

- Шетел инвестицияларын, өңдеуші өнеркәсіпке ноу-хау мен жаңа технологияларды тартуда бірігіп қызмет ету;

- Тұтынушыға ұсынылатын тауардың көлемі мен сапасын арттыру;

- Экономикалық өсуді ұзақ мерзімді сауда саттық жоспары негізінде ынталандыру және т.б;

Атап өтетін жайт, позитивті  эффект БСҰ-ға кіргеннен бастап емес, ал келешекте байқалады.

БСҰ-на кірудің негативті  факторлары:

- Көпжақты келіссөздер негізінде неғұрлым ауқымды өндірушінің позициясы мен көзқарастарының қолдау табуы;

- Саудада кей жағдайларды ескермегенде, көлемдік шектеудің болмауы;

- Тауар мен қызмет сату аясын реттеуде жаңа шаралар енгізудің шектеулілігі;

- Бәсекелестіктің күшеюі және экономиканың неғұрлым сезімтал секторлары жағдайының нашарлауы. Бұл бірінші кезекте ауылшаруашылығын, тамақ және жеңіл өнеркәсіпті, қызмет саласының жекелеген секторларын қамтиды.

Мемлекетіміздегі ауылшаруашылық секторының жете дамымағандығы барлығымзға  бірдей белгілі бола бермейді. Экономиканың көп секторы қалаға немесе негізгі ақша айналым орталықтарына бағытталған. Еліміздегі ауылшаруашылығында бәсекелестік орта жете дамымаған, шетелмен (ЕО, АҚШ және т.б.) салыстырғанда мүлде дамымаған деп айтуға болды.

Осыны негізге ала отырып Президентіміз Үкімет пен барлық деңгейдегі әкімдер алдына келесі 2006 – 2007 жылдары орындалуға бағытталған мәселелер жиынын қойды:

1. Ауыл жылдарында шаурашылықтар үшін  аяғына тұрып, бекінуге мүмкіндік берілді, ендігі кезекте Үкімет алдына орта мерзімде орындалатын, басты мақсаты ауылшаруашылығындағы өңдеуші саланы дамыту болып табылатын бағдарлама жасау бекітілді.  Мұндағы басты назар қосылған құны жоғары ауылшаруашылық өнімдерінде пайдаланылатын шикізатты терең өңдеу. Бұл үшін осы саланы ынталандыруда кешенді түрде жүргізу қажет, мәселен салықтық ынталандыру. Отандық және шетел инвесторларын тарту, бұдан басқа өндірілетін өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттыру, жанар-жағар маймен жабдықтау керек. Осы жылы Үкіметпен «агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аймақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралың заң қабылдап Парламентке енгізу керектігі белгіленген.
2. Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуде және өндіруде кластерлік бағытты неғұрлым басымдырақ қолдану керек. Қазақстандағы перспективалы дамып келе жатқан 7 саланың ауылшаруашылығымен тікелей байланыстылары текстильдік және тамақ өнеркәсіптерінің мүмкіндіктерінің жоғарылығын пайдалану.
3. Қазагромаркетинг және Мал өнімдері корпорациялары базасында  жергілікті ауылшаруашылық өнімдерін өткізу және ақпараттық-маркетингтік қолдау желісі құрылған. Осы бағытта Үкіметпен және әкімдермен атқарылып жатқан жұмыстарды күшейту.
4. Үкіметке ауылшаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға өтуін жеделдетуге бағытталған нақты шаралар жоспарын  құрып, бекітуді тапсырамын.
5. Ауылшаруашылығындағы тасымалдау инфрақұрылымының жетілменгендігінен ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер өнімдерін нарықтарға жеткізуде үлкен шығындар шегеді. Бұл өз кезегінде өнімнің өзіндік құнына әсер етпей қоймайды. БСҰ-кірумен байланысты бұл мәселе аса өзекті қарқын алып бара жатыр. Сондықтан фермерлердің нарықтарға және өңдеуші кәсіпорындарға  өнімдерін жеткізуді қамтамасыз ету.
6. Үкімет пен әкімдерге ауылшаруашылығын несиелеудің тиімді әдістері мен нұсқаларын ойластыру керек, сонымен бірге ауылшаруашылығына қаржылық көмек көрсету қорында кәсіпорындардың қарыздарын қайта құрастыру керек.
7. Ауылшаруашылығының өнімділік деңгейі өндірістің техникамен жабдықталуына тәуелді. Тиісті ауылшаруашылық құралмен жабдықталмауы оны дамытуда кедергі болады. Ауылшаруашылық техниканы жаңартудағы кешенді шараларды жергілікті тауар өндірушілермен біріге отырып шешуді Үкіметке тапсырамын. Бұл жерде отандық машина құрастыру мен ауылшаруашылық техниканың лизингін де естен шығармау керек.
8. Басымды ретте ауылшаруашылық ғылымын да дамыту керек. Кәсіпорынның тиімді жұмыс жасауы және өнімнің сапасын көтеруде, өндірушілердің ескі технологиядан жаңа технологияға бейімделуі, қосымша аграрлық зерттеулердіпайдалану мен даму деңгейіне тәуелді болады.
9. Қазіргі таңда ауылшаруашылығында көптеген шаруашылық субьектілері бар. Олардың көлеміне байланысты жаңа техника мен технологияларды алып, оны пайдалану тиімсіз. Ал керісінше көлемді құрылымдар техника мен технологоияларғАл керісінше көлемді құрылымдар техника мен технологоияларға қол жеткізіп қана қоймай оларды тиімді пайдалана біледі. Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, келешекте тек ірі және орта шаруашылық субьектілерінің басым болатынын атап айтқым келеді. Сондықтан Үкімет назарына осы мәселені игеріп, зерттеп, шешуді қоямын.  
10. Ауылдар біздің қайталанбас тарихымыздың, салт-дәстүріміздің және ұлттық мәдениетіміздің сақтаушысы екенін ұмытпағанымыз жөн. Біздің, қазақ халқының мәдениетін, қайталанбастығын баршаға танытатын кез келді. Сондықтан ауылдағы қоғамның инфрақұрылымын, әсіресе жалпылай-мәдени бағытта дамытуға көңіл бөлінуі керек.

Президенттіміздің Үкімет пен әкімдер алдына қойған осы  тапсырмалары негізінде  атқарылатын  шаралар жүйесі әзірленуде. Ал келесі кезекте Президентіміздің 2003-2015 жылдарға бағытталған индустриалды-инновациялық дамудың стратегиялық бағдарламасына негізделген 2004-2006жж. «Қазақстан Республикасының ұлттық жүйелерін стандарттау мен сертификаттауң бағдарламасына тоқтала өткенді жөн көрдік. Өйткені бұл бағдарлама Еліміздің БСҰ-на кіруімен тікелей байланысты және отандық өндірушілердің осы стандарттарға сай тауар өндіруі, яғни сапалы тауар өндіруін қадағалайды.

Бағдарламаның мақсаты  болып:

- Қазақстан Республикасының халықаралық тәжірибелерге көшуіне қолайлы жағдай туғызатын, өз құрамына стандарттау, сәйкестікті бағалау, сапаны басқару,  аккредитациялауды жетілдіретін техникалық реттеу саласында атқарылатын жұмыстар легіне көшу;

- Әлемдік нарықтарға шығуға қолайлы жағдай туғызу үшін мемлекеттік бақылау және реттеу;

- Сонымен бірге БСҰ-на мүше болуға қолайлы жағдай жасау табылады.

Негізгі міндеттері  болып:

- Стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару саласында бірегей мемлекеттік саясат жүргізуді қамтамасыз ету;

- Техникалық реттеудің халықаралық моделіне көшу;

- Салалардағы стандарттау жұмыстарын жетілдіруге қолайлы жағдай жасау;

- Қазақстанның БСҰ-на мүше болуына қолайлы жағдай жасау;

- Әлемдік нарықтарда, республикада өткен өнімнің сәйкестігін бағалау нәтижелерін мойындауына қолайлы жағдай жасау;

- Отандық өнімдердің сапасы мен бәсекелік қабілетін арттыру;

- Аумақтық, мемлекеттік, халықаралық деңгейлерде біртұтас ақпараттық аймақты біртіндеп құру;

- Мамандардың біліктілігін (квалификациясын) көтеру;

- Халықаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды жандандыру;

Бағдарламаны орындаушылар Қазақстан Республикасының индустрия  және сауда министрлігі, министрліктер мен ведомствалар. Қаржыландыру көзі болып мемлекеттік бюджет табылады. Бағдарламаның орындалуына 3 жыл уақыт ішінде 590 556 мың теңге бөлінбек, яғни бүгінгі таңда барлық қаржының  413 085 мың теңгесі іске жаратылды.

Бағдарлама толық орындалған күнде келесі жетістіктерге қол жеткізуге болады. Атап айтқанда:

- мемлекеттік және халықаралық стандарттар негізінде бәсекелік қабілетін және тұтынушылық қасиеттерін арттыру;

- Стандарттарды халықаралық талаптарға теңестіру арқылы саудадағы техникалық кедергілерден құтылу;

- Техникалық реттеу, стандарттау және сәйкестікті бағалау жұмыстарын халықаралық тәжірибеге біртіндеп алмастыру;

- Салаларда стандарттау қызметтерін, жаңа техникалық, оның ішінде халықаралық деңгейдегі  комитеттерді құру;

- Жергілікті, ұлттық және халықаралық ұйымдармен әріптестікті нығайту;

- Біртұтас ақпараттық аймақ құру;

Қазіргі кезде елімізде номативті құжаттар қоры құрылған. Мемлекеттік стандарттар қоры (МСҚ) нормативті құжат түрлерінің 39 мың  түрін есепке алады, оның ішінде стандарттау жөнінде мемлекеттік нормативтік құжаттар 3 700 ( 700-дей мемлекеттік стандарттар, 3000 астам техникалық көрсетілімдер, шарттар мен ережелер), 20 000 мемлекетаралық стандарттар, 15 000-дай шетелдік стандарттар, 4 000 халықаралық стандарттар. Алдағы кезеңде еліміздегі МСҚ-ын кеңейту көзделіп отыр.

Стандарттау жұмыстарын жүргізумен байланысты экономиканың әр саласында 40 стандарттау комитеттері  құрылған. Олардың қызметіне мемлекеттік  стандарттарды құрастыру мен  халықаралық стандарттауға қатысу жатады.   

Біздің республика қол  жеткізген ашық экономика және реформалану  деңгейі Қазақстанға әлемдік, шаруашылықтық, экономикалық және технологиялық процесстерге тиімді интеграциялануға мүмкіндік  береді. Бұл белгілі бір артықшылықтар  әкеледі: ол Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялану үрдісінің күшеюі; ол БСҰ-на мүше елдермен сауда-саттықта неғұрлым қолайлы жағдайлар режиміне қол жеткізу; келетін инвестиция мөлшерінің өсуі; ол қазақстандық тауарлар мен қызметті экспорттауда әлемдік нарықтарға еркін шығу мүмкіндігі; ол сауда заңдылықтарын әлемдік нормалар мен стандарттарға сәйкестендіру.

Қазақстан республикасының  Үкіметімен жүргізіліп отырған импорт алмастыру бағдарламасы бүгінгі  таңда тиімді болғанымен, көбіне-көп  БСҰ-ның талаптарына қайшы келіп отыр. Үкіметпен мұнай-газ, тау-кен металлургия машина құрастыруды лоббирлеуде импорт алмастыру саясаты 2000 жылы 50, ал 2001 жылы 200 отандық кәсіпорындарды іске қосуға мүмкіндік беріп, ондаған мың адамды жұмыспен қамтыды. Сонымен бірге БСҰ-ның талаптарына, импорт алмастыруда жол берілмейтін мұнай өнімдері мен минералды тыңайтқыштардың бағасын төмендету түріндегі қиылысқан субсидиялау да қайшы келеді.

БСҰ-на кіруде, Қазақстанда  өндірілетін тауарлар мідетті түрде  халықаралық стандарттарға сай  болуы керек. Мысалға, дамыған мемлекеттер сауда режимдерінің либерализациясына, олардың өндірген тауарлары мен қызметтері  жоғары бәсекелестікке қарсы тұра алған жағдайда ғана барады. Біз өкінішке орай, бүгінгі таңда ол деңгейден алыстамыз. Қолда бардың барлығын пайдалана отырып БСҰ-ның мүшелігіне қабылдануға немесе тек БСҰ-на мүше болу үшін ғана оған кіруге болмайды. Мүше болуға жұмсалған қаржы-қаражат, осы ұйымға қатысудан алынған табыспен жабылып отыруы қажет. БСҰ-на мүше болу, отандық өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің бәсекелестігі ішкі нарықта да сыртқы нарықта да аса маңызды мәселе болып қалады.