Нарық жағдайында өнімнің сапасын басқару («Қызыл Жар» ӨК-і мысалында)

 

   Кесте бойынша есепті жылы өнімді өткізу көлемі өткен жылға қарағанда 1250.7 мың тг. немесе 96.9 %–ға кемігенін байқаймыз. Сондай-ақ кәсіпорынның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерінің берілген кестеде өткен 2003 жылға қарағанда есепті 2004 жылы кемігенін байқаймыз. Мысалға : өнімнің өзіндік құны өткен 2003 жылы есепті 2004 жылмен салыстырғанда  30315.6 мың тг-ден 30946.6 мың тг-ге, яғни 102.1 %-ға, жалпы табыс -1881.7 мың тг немесе 81.1%-ке, өнім рентабельділігі 8.4%-ға артқанын, жұмысшылар -44 адамға, еңбек өнімділігі 116%-ға, еңбек ақы қоры –126.6 мың тг немесе 98.1%-ға, жұмысшылардың  орташа 1 айға еңбек ақысы 4.5 мың тг. немесе 117.7%-ға, негізгі қорлардың орташа жылдық құны 61762.8 мың.тг. немесе 116%-ға, қор сиымдылығының 140.0%-ға артып, ал қор қайтарымдылығының 78.1%-ға кемігенін көреміз. Оның басты себебі болып егістік көлемдерінің артуы және өнімділіктің жоғарылауы, өнімнің нарықтық бағасының төмендеуі және өндірістің айналым құралдарына бағаның жоғарылауы болып отыр. Бұны график түрінде былай көрсетуге болады.

  2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-өнімді өткізу көлемі, 2-өнімнің өзіндік құны, 3-жалпы табыс) өзгеруі;

 

5. Сурет

2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-негізгі қызметтен түскен табыс, 2-таза табыс, 3-еңбек ақы қоры, 4-еңбек өнімділігі) өзгеруі;

 

6. Сурет

      Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында өндіріс тиімділігін көтерудің маңызды факторларының бірі  болып оларды негізгі қорлармен қажетті мөлшерде қамтамсыз ету және толық пайдалану болып табылады. Келесі әрекет кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштерінің нәтижелерін біртіндеп талдау. Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері, оның нарықтағы белсенділігі мен сенімділігінің маңызды сипаттамасы болып табылады. Ол кәсіпорын иелігіндегі мүлік пен оның қаржылану көздерімен анықталады.

      Талдауды негізгі қорларды пайдалану тиімділігін бағалаудан бастаймыз.

2. Кесте - Негізгі қорлардың жағдайы мен пайдалану тиімділігін талдау.

Р/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2003	2004	Ауытқуы   (+;-)	өзгеру   қарқыны %
А	1	2	3	4	5	6
1	Өткізілген өнім көлемі	мың.тг	40 287,1	39 036,4	-1 250,7	96,9
2	Негізгі қордың   орт.жылдық құны	мың.тг	386 233,7	447 996,5	61 762,8	116,0
3	Жұмысшылар саны	адам	267	223	-44	83,5
4	Қор қайтарымдылығы	тг.	0,1	0,1	0,0	83,5
5	Қор сиымдылығы	тг.	9,6	11,5	1,9	119,7
6	Қормен қарулану	мың.тг	1 446,6	2 009,0	562,4	138,9

     

Кесте берілгендері бойынша негізгі қорлардың орташа жылдық құны есепті жылы 61732.8 мың тг. немесе 116% өскен.

      Қор қайтарымдылық деңгейі есепті 2004 жылы өткен     2003 жылмен салыстырғанда 0.02–ге азайып, ал қор сиымдылығы керісінше 1.9 -ге немесе 119.8 %-ға көтеріліп 11.5 тг-ні құрады. Кәсіпорынның қормен қарулану деңгейінің де өткен 2003 жылмен салыстырғанда есеспті 2004 жылы 562,4 немесе 138,9%-ға өскендігін көруге болады.

     Нарық жағдайында негізгі қорлар кәсіпорын үшін маңызды тетік болып табылады. Олардың деңгейі, тозуы және тиімділігі кәсіпорынның соңғы қаржылық нәтижелерін қалыптастыруға ықпал етеді.

     Бұдан әрі негізгі өндірістік қорлардың құрамын және құрылымын қарастырамыз. Бұл бізге кәсіпорынның еңбек құралдарымен қаншалықты қамтамасыз етілгенін көрсетеді.

Кесте  -  Негізгі өндірістік қорлардың құрамы мен құрылымы

Р/с	Көрсеткіштер	2003		2004		Ауытқуы
		мың тг.	%-дық үлесі	мың тг.	%-дық   үлесі	(+;-)	өзг.   қар-ы,%
А	1	2	3	4	5	6	7
1	Жер	65,4	0,0	70,6	0,0	5,2	108,0
2	Ғимарат,   құрылыс	35 266,0	9,1	33 764,6	7,5	-1 501,4	95,7
3	Машина,   жабдықтар	302 469,2	78,3	310 936,4	69,4	8 467,2	102,8
4	Тасымалдау   құралдары	25 689,3	6,7	49 242,9	11,0	23 553,6	191,7
5	Тағы   басқалары	22 743,8	5,9	53 982,0	12,0	31 238,2	237,3
6	Барлығы	386 233,7	100,0	447 996,5	100,0	61 762,8	116,0

   

Кестеде белгіленгендер бойынша кәсіпорында негізгі өндірістік қорлардың құрылымында біршама өзгерістер болғанын көреміз.

      Сонымен жер, ғимарат–құрылыс, машина-жабдықтар және тасымалдау құралдарының құны есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда сәйкесінше 5.2 мың тг, -1501.6 мың тг, 8467.2 мың тг, 23553.6 мың тг-ге жоғарылаған. Басқа да өндірістік қолар есепті жылы 31238.2 мың тг–ге дейін жоғарылады, бұл осы қорлар санының көбеюіне байланысты.  Үлестік салмақта да елеулі өзгерістер болды, мәселен, ғимарат құны өткен жылмен        салыстырғанда есепті 2004 жылы 4.3%-ға төмендесе, ал жер, тасымалдау құралдарының және жабдықтар құны сәйкесінше 107.9%-ға,  191.7 %-ға және 102.8%-ға өскен.

      Бұл бөлімді талдауды біз мөлшерленетін және мөлшерленбейтін айналым қорларының жағдайын жыл басына және жыл соңына талдаудан бастаймыз.

Кесте - Айналым қорларының жағдайын талдау, млн.тг.

Р/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2003	2004	Ауытқуы
					(+;-)	өзг.   қар-ы %
А	1	2	3	4	5	6
1	Материалдар	мың.тг	131 405,6	120 905,7	-10 499,9	92,0
2	Аяқталмаған   өндіріс	мың.тг	172 556,2	161 694,0	-10 862,2	93,7
3	Дайын өнім	мың.тг	9 062,4	8 632,3	-430,1	95,3
4	Тауарлар	мың.тг	10 512,8	9 940,1	-572,7	94,6
5	Тағы   басқалары	мың.тг	53,0	52,5	-0,5	99,1
6	Барлығы		323 590,0	301 224,6	-22 365,4	93,1

 

      Кесте мәліметтерінен 2004 есепті жылы кәсіпорынның айналым қорларының айтарлықтай кемігенін байқауға болады. Оның өзгеруіне материалдардың -10500 мыңға, аяқталмаған өндірістің -10862.2 мыңға, дайын өнім көлемінің -430.1 мыңға, тауарлардың      -572.7 мыңға, жалпы айналым қорларының -22365.4 мыңға кемуі себеп болады. Жалпы ксіпорынның экономикалық көрсеткіштерінің төмендеуінің себептерін қорытынды бөлімде толық атап көрсетеміз. 

      Кәсіпорынның жұмысын сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі өнімнің өзіндік құны болып табылады. Өнімнің өзіндік құнының жалпылаушы көрсеткіштері ретінде толық өзіндік құн, өнімнің жеке түрлерінің калькуляциялық бірліктерінің өзіндік құны, өнімнің бір теңгеге кеткен шығындар қолданылады.      Талдауды өнімнің өзіндік құнын жалпы бағалаудан бастаймыз.

Кесте  - Өнімнің өзіндік құнын жалпы бағалау

Р/с	Көрсеткіштер	өлшем   бірлігі	2003	2004	Ауытқуы
					(+;-)	өзг.   қар-ы %
А	1	2	3	4	5	6
1	Өткізілген   өнім көлемі	мың.тг	40 287,1	39 036,4	-1 250,7	96,9
2	Өнімнің   өзіндік құны	мың.тг	30 315,6	30 946,6	631,0	102,1
3	Өткізілген өнімнің   1тг-не келетін шығындар	тенге	0,75	0,79	0,04	105,4

 

      Кесте мәліметтері толық өзіндік құнның есепті жылы             631 мың тг-ге, немесе 102 %-ға өскендігін байқатады. Өткізілген өнімнің көлемі есепті 2004 жылы –1250.7 мың тг-ге төмендеп, 39036.4 мың тг-ні құрады.

      Тауарлы өнім көлемінің өзіндік құн көлемінен есепті 2004 жылы артып кетуіне байланысты осы мезгілде 1 тг. кеткен шығындары 0.79 тг-ні құрап, өткен 2003 жылмен салыстырғанда 0.04 теңгеге өскен.

      Келесі кестеде өнімді өндіруге кеткен шығындар сметасына талдау жүргізіледі.

 

Кесте  - Өнімге кеткен шығындар сметасы 

Р/с	Шығындар сметасы	2003		2004		Ауытқуы
		мың тг.	%-дық үлесі	мың тг.	%-дық   үлесі	(+;-)	өзг.   қар-ы,%
А	1	2	3	4	5	6	7
1	Шикізат пен негізгі   материалдар	16 800,0	55,4	16 486,0	53,3	-314,0	98,1
2	Көмекші материалдар	5 048,0	16,7	6 155,7	19,9	1 107,7	121,9
3	Сырттан алынатын отын	187,5	0,6	179,9	0,6	-7,6	95,9
4	Сырттан алынатын энергия	29,0	0,1	31,1	0,1	2,1	107,2
5	Еңбек ақы	6 789,5	22,4	6 662,9	21,5	-126,6	98,1
6	Еңбек ақыдан аударымдар	1 357,9	4,5	1 332,9	4,3	-25,0	98,2
7	Амортизациялық аударымдар	31,1	0,1	42,3	0,1	11,2	136,0
8	Басқа да ақшалай   шығындар	72,6	0,2	55,8	0,2	-16,8	76,9
9	Барлығы	30 315,6	100,0	30 946,6	100,0	631,0	102,1