Девиантты мінез құлық

Жоғарыда  жүйеленген анықтамалар ұғым жағынан  бір-бірінен алшақ еместіктен, бірін-бірі толықтыра түседі. Біз солардың ішінде С.А.Назарбаеваның «Рухани-адамгершілік – адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты ізгіліктік принциптерін бейнелейтін  моральдық қасиет. Адамдарға деген  ізгі ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен  сенім, кеңпейілділік, басқалардың  мүддесі үшін жан аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық, шыншылдық  та рухани-адамгершілікке жатады», - деген  анықтамасын қолдаймыз.

Себебі, ізгіліктікті адамға тән рухани-адамгершіліктің, парасаттылықтың және ой-шабыттың ерекше жиынтығы ретінде қарастырып, адамды еркін ойлаудың, әділдік пен теңдік принциптерін құрметтейтін адамшылықтың шынайы иесі деп анықтауымызға болады. Рухани тәрбие адамның ізгілік, имандылық  ұстанымдарын тәрбиелейді, адамның  ақыл-ойы  ектеб-әрекеттерін жүрек  арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмірдің күрделілігін түсінуге рухани көзқарас қалыптастырады. Әр адам өзін-өзі  рухани дамыту үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға, өздігінен  оқуға ұмтылуы тиіс.

Бүгінгі күндегі оқушы бойындағы  рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұнын төмендегідей сипатта  қарастырамыз:

- оқушы жалпы адамзатқа тән  құндылықтар мен жеке қазақ  халқына тән ұлттық құндылықтарды  анықтап тануға, одан қажеттісін  ала білуге бағдарланған, ғаламдық  қол жеткен ғылыми жетістіктерді  өздігінен білім алу үрдісінде  қолдануға, жаңашыл, қайырымды,  туған елін, жерін, отбасын, Отанын, мектебін сүйетін және олардың  алдында парызын түсініп, бар  құндылықтарды толықтыра түсетін,  табиғатты, өсімдіктер мен жан-жануарларға  қамқор болуы керек;

- оқушы еңбек етуге қабілетті,  жинақы, ұқыпты, іскер, өз қажеттілігіне  орай болашақ мамандығын таңдаған, жауапкершілігін түсінетін, өзіне-өзі  қызмет етуге дағдыланған, уақытты  тиімді пайдаланатын, қоғам-адам  өміріндегі еңбектің орнын түсінген, жауапсыздықты, еріншектікті, табиғат  байлықтарын рәсуә етушілерді жаны сүймейтін, оқу-тәрбие үрдісінде білім мен ғылым негіздерін сапалы игеріп, болашақ кәсіпкерлікті шығармашылық деңгейде тәрбиеленуі керек;

- оқушы дені сау, төзімді,  шымыр, ширақ, қайратты, сымбатты, талғампаз, батыл, өжет, салауатты,  жүйкесі мықты, Отанын қорғауға  даяр, жеке бас гигиенасын сақтайтын,  жұмыс орнын жинақы ұстайтын, зиянды әдеттерден аулақ, салауатты  өмір салтын қалыптастыруға ұмтылатын,  адамға тән жақсы қасиеттерді  бойына сіңірген әлеуметтік белсенді  жеткіншек.

Олай болса  бүгінгі күні тарихтың әрбір тасын  қалайтын  ектеб  ұрпағымыздың жаман қасиеттерден ада болып, бойындағы ең жоғары  құндылық рухани-адамгершілік екенін ұғына отырып, өз алдарына сол құндылықтарды өркендетіп дамытуды мақсат етіп қоя білу бүгінгі күннің өзегіне айналып отыр.

Жоғарыда  шолу жасалған ғылыми еңбектерге сүйене отырып, біз рухани-адамгершілік қасиеттерді  ашып көрсететін, рухани-адамгершілікке бағытталған адами құндылықтарды  жалпы біріктіре келіп, рухани-адамгершілік құндылықтарға мынадай анықтама береміз: «Рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз – адамның ішкі жан дүниесі мен дүниетанымы және арнайы ұйымдастырылған тәрбиелеу үрдісі негізінде жан-жақты дамып жетілген оқушының рухани әлемін көрсететін құрылымдық жүйе.

Келтiрiлген осы қағидаларды саралай келе, бiздiң ойымызша, рухани-адамгершiлiк құндылықтарды қалыптастыру дегенiмiз – тұлғаның рухани-адамгершiлiк санасын, сезiмiн, еркiн, мiнез-құлқын дамытуға бағытталған мақсатты, жүйелi, жоспарлы жүргiзiлетiн тәрбие үрдісi деп түсінемiз.

Қазақстанның  белгілі ғалымдары оқушылардың  құндылық бағдарын қалыптастыру мәселесін  этнопедагогикалық тұрғыдан зерттеп, монографиялар, әдістемелік құралдар, оқу құралдарын жазды.

К.Ж.Қожахметова  «Қазақ этнопедагогикасының теориялық  және әдіснамалық негіздері» еңбегінде  оқушылардың құндылық бағдарын этнопедагогикалық  тұрғыдан жан-жақты қарастырады. Ол құндылықтарды тәрбие өзегі ретінде  қарастыра отырып, адамгершілік құндылықтар  әке өнегесі, жігіт салты, қыз  ибасы арқылы жалғаса отырып,  қазақ халқының салт-дәстүріндегі тәрбие от басынан басталатынын көрсетеді. Ғалым ұлттық құндылықтарды: ананы, әкені сыйлау, үлкенге құрмет, ақсақалдар ақылы, үмітті ақтау, парызды өтеу, беделділік және тағы басқалары деп көрсете  келе, олардың орны мен маңызының  тиімді жолдарына тоқталады. Осы  еңбегінде қазақ этнопедагогикасының  базалық блогы ретінде халықтық білімдерді қарастырып, ол білімдердің  атқаратын қызметін төмендегіше  көрсетеді:

  - бұндай  білім оқушылардың этникалық  дүниетанымын қалыптастырып, этникалық  әлем туралы түсініктің түп  негізін құрайды;

- бұл білімдер  ұлттық құндылық бағдар беріп,  дербестік іс-әрекетке бағыттайды;

  - этноәлеуметтік  рөлдердің негізін тани білуге, этнос арасындағы қарым-қатынасты  реттеуге әсер етеді.

Еңбекте этноәлеуметтік рөл дәстүр ұғымымен тығыз байланыста қарастырыла отырып,  туысқандық қарым-қатынастарының ерекше қалыптасқан  тәртібі, ғасырлар бойы сақталып келе жатқан нормалары сипатталады. Сондықтан, оларды пайдалана отырып бастауыш сынып  оқушыларының жалпы әлеуметтік құзіреттілігін айқындайтын ұлттық құндылық бағдарын жетілдіруге болады [30]. 

Жоғарыда құндылықтарға берілген анықтамаларды, зерттеулерді жүйелеп, талдап, саралай келе, сұрыптау арқылы құндылықтарды бiз мынадай топтарға бөлдiк:

• қоғамның ең жоғарғы құндылықтары –Адам;
• өмiр құндылықтары – еңбек, материалды қажеттiлiктер, табиғат;
• әлеуметтiк өмiр құндылықтары – отбасы, мемлекет, ғылым, т.б.;
• рухани өмiр мен мәдениет құндылықтары – бiлiм, көзқарас, ғылыми ой, т.б.;
• адамгершiлiк құндылықтары – адамгершiлiк, достық, махаббат, шындық т.б.

Рухани-адамгершілік тәрбиесінің өзіндік ерекшелігі – қазіргі қоғамдағы адамдардың рухани-адамгершілік бет-әлпетімен, жалпы  адамзаттық сана, әрбір жеке тұлғаның өзіндік рухани-адамгершілік, қоғамдық санасы, өзіндік мінез-құлық өзгешелігімен  айқындалады. Демек, оқушылардың ақыл-ойы, сезімі, еркі рухани-адамгершілікке негізделіп, олардың барлық іс-әрекеттерін басқаруы тиіс. Әсіресе олардың қазіргі  заманғы рухани-адамгершілік тәрбиесі жекелеген бағыттарға емес, рухани құндылықтарға қарай бағыт ұстайды. Қазіргі қоғамдағы ондай құндылықтарға  Адам, Отбасы, Еңбек, Білім, Отан, Жер, Бейбітшілік  т.б. жатады. Бұл құндылықтарды мектептің  мүмкіндігі мен оқушының бейімділігіне  қарай барлық бағыт шеңберінде қалыптастыруға болады деп тұжырымдаймыз.

1-кесте. «Құндылық», «Рухани-адамшергішік  құндылық» ұғымдарына берілген  анықтамалар

2. Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық негіздері

Балалық  кездің  өзіндік,  қайталанбас  ерекшеліктері  бар.  Бір  жастан  екіншіге  өту  тек  белгілі  бір құндылықтардың   қалыптасуымен  ғана емес,  сонымен қатар,  кейбіреулерін  жоғалтумен    байланысты.   Көптеген   факторлар  балалық  шақтың  жеке  кезеңдерінде   психиканы  белгілі   бағыттарда  дамыту  мүмкіншілктері     болатынын  айқындайды.  Педагог  рухани – адамгершілік  тәрбиелеу  үрдісін  қалыптасытру  кезінде    нақты  жастын  ерекшеліктерін  ескереу  керек.   

Бастауыш  сыныптағы  балалық  шақ -  тұлғаның  индивдуалдық-психологиялық   қасиеттерінің  дамуы  мен  негізгі  әлеуметтік-адамгершілік қасиеттердің қалыптасатын  кезеңі.   Осы  кезеңге   мыналар  тән:  баланың   материалдық,  коммуникативті,  эмоционалдық  қажеттіліктернің  қанағаттануындағы  отбасының    жетекші  рөлі;   әлеуметтік – танымдық  қызығушылықтардың   қалыптасуы  мен  дамуындағы  мектептің   жетекші  рөлі;  баланың  кері  сыртқы  орта  әсерлеріне  қарсы  тұру  мүкіншілктернің  жастық   ерекшеліктері [16,С.34].

 Жалпы  орта білім беруді жетілдірудің  психологиялық-педагогикалық жағдайлары

Дәстүр  бойынша, психологияда мынадай негізгі  танымдық процестер бөле-жара айтылады: түйсіну және қабылдау, зейін, жад, ойлау  және сөйлеу, қиял. Үйлесімді өзара  іс-әрекет және оқыту кезінде осы  процестердің барлығын қалыптастыру тұлғаның тұтастай дамуына жағдай жасайды.

Кіші мектеп жасындағы балаларға білім беру мен жалпы мақсатқа жетуді іске асыру  бірқатар психологиялық-педагогикалық  шартарды қажет етеді:

• үлкендер мен балалардың өзара іс-әрекеттерінің жеке тұлғаға бағадарлануы;
• әрбір балаға іс-әрекет түрін, әріптес, құрал-жабдық, т.с.с. таңдау мүмкіндігін беру;
• бала табыстылығына қатысты көрсеткіштерді педагогикалық бағалауға бағыт ұстау (баланың бүгінгі жетістіктерін оның кешегі табыстарымен салыстыру);
• баланың эмоциялық-құндылық, әлеуметтік-жеке бастық, танымдық, эстетикалық тұрғыдан дамуына және оның даралығын сақтауға ықпал ететін білім алу ортасын құру;
• бала дамуының аса маңызды факторы ретінде жетекші іс-әрекетті қалыптастыру; оқу қызметін ұйымдастыру кезінде ойынға ден қою;
• көшірмешілік (дайын үлгіні жаңғырту) және зерттеушілік, шығармашылық іс-әрекеттің, белсенділіктің бірлескен және дербес қозғалғыш және тұрақты нысандарының теңгерімділігі.

Білім берудің  әрбір сатысына арналған мақсатты бағдарлар  баланың сатының соңына дейінгі  жетістіктерін көрсететін жасына байланысты портреттері арқылы берілген.  Бұл  портреттердің белгілі бір жастағы  балалар жетістіктерінің орташа статискалық деңгейін емес, қажетті  әлеуметтік-мәдени нәтижелерді білдіреді.

Осының  барлығы қоғамдық байлықты еселеуге, ең бастысы, баланың жеке басының  жан-жақты дамуына, рухани тәрбие алуына және болашақ мамандығы мен кәсібін  саналы түрде тандай білуге жәрдемдеседі.

Төменде келтірілетін принциптер дамыта білім беру мәселесіне тағы да ден қою жөніндегі материалдарды  қамтиды. Бұл қағидалардың кейбіреулері баланың бойынан сәби кезінде, ал кейбіреулері есейген шағында байқалады. Осының бәрі бірігіп келіп 12 жылдық білім берудің мәдени-тарихи теориясы мен практикасын құрудың сенімді  түрде алғышартын жасайды (13).

1. Ең бастысы – дамудың тоқтаусыздығы және шығармашылық сипаты. Сәбидің үлкендірінің бәріне таныс белгілерді (жылау, күлімдеу, қозғалу) білдіруін алайық. Әңгіме сәбидің осы белгілерді меңгеруі туралы емес, білдіруі туралы болып отыр. Әрине, оның үлкендердің қатысынсыз болуы мүмкін емес.
2. Дамудың әлеуметтік-мәдени контексінің немесе әлеуметтік ахуалдың жетекші рөлі. Ол сәби жасында, ана тілін қабылдайтын, тіл шығатын кезде байқалады. Бала туғаннан кейін жер үстіндегі жеті мың тілдің кез келгенін меңгеруге қабілетті болады десек те, дәл осы кезде оның бөтен тілдің фонетикалық құрылысын қабылдауға деген қарсылығы күшейе түседі.
3. Оқытудың дамудың сензитивтік кезеңіне бағдарлануы, яғни тілді, қарым-қатынас тәсілдерін, заттық және ақыл-естік іс-әрекеттерді (санау, оқу, бейнелермен, белгілермен, рәміздермен жұмыс істеу, эстетикалық қабылдау, т.с.с.) меңгеруге неғұрлым қолайлы кезеңдер. Бұл кезеңдердің болуы оған тиесілі заттық, белгілік, рәміздік мазмұнды, сондай-ақ осы кезеңдерге сәйкес келетін оқыту әдістерін іздестіру мәселесен қояды.
4. Бірлескен іс-әрекет пен қарым-қатынас – дамудың қозғаушы күші, оқыту және тәрбие құралы. Мысалы: сәбидің заттардың шамасы мен қашықтығы туралы алғашқы түсініктері тәжірибеге сүйенбей, болжамдық әсер қалдырады. Өйткені, олар оның локомоциялары мен заттың іс-әрекеттері қалыптаспаған кезде туған. Д.Б.Элькониннің айтуынша бұл түсінікті де. Өйткені, бала оның бәрін тек өзінің іс-әрекеттері арқылы емес, үлкендердің көмегімен біліп, түсінеді. Бұл ынтымақтастық педагогикасының жақсы үлгісі болып табылады. Қарым-қатынас- жеке тұлғаның адамзаттың тарихи даму жетістіктердің иемденуінің қажетті де өзіндік шарттарының бірі.
5. Жетекші іс-әрекет, оның ауысу заңдары бала дамуының мерзімділігінің маңызды негізін құрайды. Бала өмірінің әрбір кезеңдегі психологиялық жаңа құрылымдар жетекші іс-әрекеттің әсерімен жүзеге асырылады. Сондықтан осы іс-әрекет типтерінің байланысы баланың жасына қарай психикалық даму кезеңдерінің тектік сабақтастығының ішкі негізі болып табылады. Таңқаларлығы- баланның үлкеннің мінез-құлқын басқарыпотыратын қасиеті, ол баланың өзі тудыратын белгілі құралдар арқылы жүзеге асырылады. Содан соң қарым-қатынас, ойын, оқу, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі табу, еңбектену, т.с.с. жетекші іс-әрекеттер біртіндеп туады да, бірін-бірі алмастырып отырады.
6. Жуық арадағы даму өрісін айқындау іс-әрекеттің тәсілдері ретінде түсіндірілетін қабілеттіліктің диагностика іспетті. Бұл жерде қабілеттілікті анықтаудың осы әдісінің диагностикалық құндылығын зерттеуді дамыта түсу қажет.