Девиантты мінез құлық

Эксперимент нәтижесі «Өзін-өзі тану» бірізді  бағдарламасын жасаудың қажеттілігін көрсетті. 

Өзін-өзі  тану эксперименті оқу бағдарламасы әлеуметтік-гуманитарлық және жаратылыстану  білімдерінің жетістіктеріне сүйенеді. Бағдарлама рухани-адамгерішілік құндылықтар  жүйесі ретінде мына мәселелерді  қамтиды:

• ақиқатқа жетуге ұмтылу;
• өзінің «Менін» тану арқылы адамның биік мәртебесін игеру;
• әлемді үздіксіз танып, білуге ұмтылу;
• табиғатпен, айналадағы адамдермен үйлесімді қарым-қатынас орнықтыру;
• махабаттың адам өміріндегі ең мәнді сезім екенін ұғындыру;
• мінез-құлықтағы әдептілікті қалыптастыру;
• азаматтық пен отансүйгіштік.

Өзін-өзі  тану пәні бойынша жеке тұлғаға бағдарланған білім беру процесі:

• балаға құндылық тұрғысынан қарауды, оның қажеттіліктері, қызығушылықтары мен мүмкіндіктерін барынша есепке алуды;
• тұлғаның  өзін-өзі тануы мен өзін-өзі жетілдіруіне арналған жағымды жағдайлар тудыруды;
• дамыта оқытудың әдістері мен формаларының әр түрлілігін, пәннің мазмұнын адамгершілік таңдау жасау мен ойлануға арналған өмірлік мысалдармен және жағдаяттармен толықтыруды;
• оқушылардың тұлғалық, рухани өсуінің ішкі динамикасына көңіл бөлуді;
• білім беру процесі субьектілерінің тілектестік  диалогын ұйымдастыруды;
• мектеп, отбасы, қауымдастықтың  өзара бірлесіп, тығыз байланыста әрекет етуін;
• білім мекемелерінде  ізгілік, сүйіспеншілік, әділдік және өзара түсініктік атмосферасын құруды қарастырады.

 «Өзін  - өзі тану» курсының білім  беру жүйесіндегі орны жеке  тұлғаның бойында рухани–адамгершілік  қасиеттердің қалыптасып, дамуын  қамтамасыз ету мен адамзаттың  табиғатпен үйлесімділікке дамуын  сезінумен айқындалады. 

 

1. Өзін-өзі танудың жеке тұлға дамуының жалпы теориялық және методологиялық  аспектілерін талдайтын еңбектер (Л.И.Божович, Л.С.Выготский, П.Р.Чамата, И.И.Чеснокова, В.С.Мерлин, В.С.Мухина, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Спиркин, И.С.Кон, А.Н.Леонтьев, Е.В.Шорохова).
2. Өзін-өзі танудың әлеуметтік-перцептивтік аспектілері және өзін-өзі танудың өзге  адамдар танымымен байланысын қарастыратын еңбектер (А.А.Бодалев, Н.В.Крогиус, Р.А.Максимова, М.И.Пикельникова, Г.Я.Розен, А.В.Захаров, А.И.Липкина және т.б.).
3. Өзін-өзі тану мен өзіндік сананың дамуы мен қалыптасуының жалпы психологиялық аспектілері зерттелетін еңбектер (И.И.Чеснокова, М.И.Лисина).
4. Өзін-өзі бағалаудың ерекшеліктері мен оның өзге тұлғалардың  дамуымен өзара қарым-қатынасын зерттейтін еңбектер (Н.Е.Анкудинова, А.И.Липкина, В.С.Магун, Е.И.Магун, Е.И.Савонько, В.Ф.Сафин және т.б.).
5. Жеке тұлғаның өзін-өзі ұйымдастыру мен өзін өзі жетілуін зерттейтән еңбектер (К.А.Абульханова-Славская, А.А.Вербицкий, Ю.М.Орлов, П.А.Просецкий, В.Г.Романенко, И.И.Чеснокова және т.б.

С.А.Назарбаеваның  басшылығымен қазақстандық ғалымдар әлемдік  тәжірибеге сүйене отырып, Қазақстан  ұрпағының ішкі жан дүниесінің бай, рухани болмысының жоғары дамуына терең  жол ашатын «Өзін-өзі тану» пәнінің  тәжірибелік бағдарламасының негізін  қалады. Көптеген қазақстандық ғалымдар (Х.Т.Шерьязданова, Т.А.Левченко, М.Х.Балтабаев, А.А.Семченко, Е.Е.Бурова, Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева А.Н.Нысанбаев, Г.Г.Соловьева) өз еңбектерінде тұлғаның өзін-өзі  тану мәселесі зерттелініп, адамгершілік  құндылықтар негізінде өзін-өзі  тәрбиелеуді дамыту жолдары зерделенуде.

Білім беру теориясындағы ізгіліктік және рухани-адамгершілік құндылықтарды зерделей отырып, олардың  адамға бағытталған көзқарастарға  негізделгеніне көз жеткізілді. Олай болса оқушының тұлғалық өзін-өзі  тануы арқылы өзіндік дамуына, білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету, өзара адамгершілік құндылқтары  мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік  жасалу идеялары оқыту мен тәрбие барысында үнемі басшылыққа алуды  талап етеді.

Дегенмен, бүгінгі тәрбие үдерісінде тұлғаны  ізгілікке тәрбиелеу жолдары  қарастырылғанымен, оған өз бетімен  бағыт алу, өзін-өзі адамгершілікке, ізгілікке, мейрімділікке, өзін-өзі  тану, өзін-өзі тәрбиелеу мазмұны  мен өзіндік ерекшеліктері, ұйымдастыру  бағыттарын әлі де болса талдап, нақтылау қажеттілігі туындап отыр.

Өзін-өзі  тәрбиелеу – қалыптасқан идеалдар мен сенімдерге мойындалып қойылған мақсаттарға сәйкес жежлілік өзгеріске  бағытталған адам әрекеті. Өзін-өзі  тәрбиелеу адамның даму кезеңін, санасын анықтайды, өз қылықтары  мен өзгелердің қылықтарын салыстыра  отырып қорытынды шығара алатындығын  болжайды. Адамның өзінің потенциалды  мүмкіндігіне қатынасы, өзінің кемшіліктерін  көре білуі адамның есейгендігін көрсетеді және өзін-өзі тәрбиелеу  орталығының дәнекері болады. Өзін-өзі  тәрбиелеуге; өзін-өзі тану, өзін-өзі  ұмтылдыру, өзін-өзі өзектілеу әдістері жатады.

Өзін-өзі  тану философиялық тұрғыда – бүкіл  дүниені ойлау, оның шығу тегін білуге ұмтылу, адамның дүниедегі орнына үңілу, адамның ішкі дүниесінің сырын  ашу, табиғат пен қоғамның негізігі заңдарын танып білу, адам өмірінің мәнін айқындау т.с.с. жүйе ретінде  қарастырылады.

Өзін-өзі  тану (Х.Т.Шерьязданова, А.А.Семченко, Е.Е.Бурова, Л.К.Көмекбаева, З.Б.Мадалиева, А.Н.Нысанбаева, Г.Г.Соловьева) арқылы тұлғаның өзіндік  дамуына, білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету, өзара адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға  мүмкіндік жасау идеялары алынатындығын  қазақстандық ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді 102,103,104.

Тұлғаның  рухани адамгершілік құндылықтарының  қалыптасу жолын өзін-өзі түсіну мен өзін-өзі тану үрдістерінен бөліп-жарып  қарауға болмайды. Өзін өзі тану ұғымына психологиялық тұрғыда  «адам жаны өзін-өзі тек өз іс-әрекеттері үстінде ғана тани алады, оның өзі  туралы білімі, сыртқы табиғат құбылыстары  туралы білік секілді, қадағалаудан құрылады» - деп келесі тұрғыда түсініктеме  беріледі.

Елімізде 2002 жылы шыққан «Педагогика және психология»  саласының түсіндірме сөздігінде «Өзін-өзі  тану» ұғымына төмендегідей түсінік  берілген: «Өзін-өзі тану» - өзін-өзі  бағалау секілді интероспекциядан маңызды өзгешелігі бар ( өзін-өзі  бақылау әдісі секілді, психиканы  субъективтілік тұрғыдан танып білу): 1) интроспекцияның әдеттегі актілеріне қарағанда бұл процестер әлдеқайда  күрделі және ұзағырақ, жинақталған  және өңделген өзін-өзі бақылау мәліметтері  бұларға тек бастапқы материалретінде  ғана енеді; 2) адам өзі жайлы мәліметтерді өзін-өзі бақылау арқылы ғана емес, сондай-ақ   сыртқы бастау-көздер – өз әрекеттерінің объективті нәтижелері, өзге адамдармен қарым-қатынасы арқылы да алады» 105.

Өзін-өзі  тану әдіснамасын зерделеу арқылы оқу  үрдісіндегі тәрбиенің заманға  сай бағыт бағдарын дүниетанымдық  жаңа ұстанымдарын қалыптастыру білім  беру жүйесіндегі жаңаша тәрбие беру қырларын ашу өзекті мәселенің бірі. Осы орайда С.А.Назарбаева  атап өткендей бүгінгі білім беру жүйесінде  «үлкен өзгерістер» басталуда. С.А.Назарбаева оқытушылардың біліктілігін көтеру семинарында сөйлеген сөзінде ... Білім  беру жүйесі тұлғаның өзін-өзі тануына  «Мен кіммін? Шексіз әлемге менін қандай қарым-қатынасым қалыптасуы керек? Маған қалай өмір сүру керек? Кез-келген жағдайда жаман мен жақсыны қалай  айра білу керек?» деген сұрақтардың  төңірегінің мәнін ашуға бағытталуы тиіс. Білімнің мазмұнын, оның құрылымын  тұлға өзіне соншалықты керек  екендігін сезінген уақытта ғана білім беру мақсатына жетеді» - деп  саралап өтті 106.

Тұлғалық  өзін-өзі тан убағыттарын саралау  оқушының ішкі дүниесіне өзінің үңіліп, болашаққа берік сеніммен, биік адамгершілік тұрғыдан дайындалуына негіз болады. Бұл тұрғыда Ә.Мұқанбетжанова «... тұлға өз-өзімен күресте болады, өзін-өзі тану және өзін-өзі анықтау  үрдісінде туады, тәрбие және оқыту  тұлғаның тұрақтану жолына бағытталады, сол жолда жеңіске жету үшін көмек  беруге тиіс...» - деп келтіреді 128.

Осылай, оқушы  тұлғасының  бойындағы ерекшеліктерді тұлғаның өзін-өзі тануына бағыттап зерттеу ең тиімді құрылымы бар өзіндік  даму жүйесі болып табылады.

Қазіргі заманғы  психология ғылымында өзін-өзі тану мәселесі одан ауқымы кеңірек ұғым – тұлғаның өзіндік сана (өзін-өзі  түсіну, самопознание)  ұғымымен берік  байланыста қарастырылады.

Өзіндік сана мәселесін зерттеудің педагогикалық-психологиялық  аспектісі өзіндік сананың  (өзін-өзі  түсінудің) адам психикасының ерекше бір  процесі ретіндегі табиғатын  анықтау болып табылады. Бұл процесс  жеке тұлғаның өзін-өзі тану мен  өзіне деген эмоционалдық құндылық қатынасы негізінде іс әрекет пен  тіршілік әрекеттері санасындағы өзін-өзі  ұйымдастыруына бағытталады129.

Қазіргі өзін-өзі  тану мәселелері тұлғаның перцептивтік-коммуникативтік  қабілеттерін (Кусоян, Г.А.Ковалев, А.А.Леонтьев және т.б.) зерттеу еңбектерінде сонымен  қатар, өзі мен өзгелер туралы білімге адам дамуына ортаның  белгілі ықпалы бар екендігі туралы идея нақтыланады. (И.А.Вишняков, Л.Н.Суетова, Л.К.Көмекбаева, А.А.Сайпова, Н.Б.Жаманқұлова  және т.б.) өзін-өзі тану деңгейі ортаға кері әсер етуі мүмкін екендігі жөнінде  де айтылады, яғни тұлға іс-әрекеттердің бағыт-бағдары мен табыстылығына  әсер етеді. Дегенмен мәселенің бұл  жағы жеткілікті түрде зерттелмеген [36,137,138,139,140,141].

Тұлғаның  өзін-өзі түсінуінің құрылымын теориялық  сараптау оның үш құрама бөлімнен (когнетивтік, аффективтік және мінез-құлықтық компонеттер) тұратын өзін-өзі толықтырушы  бірлік екендігін көрсетті. (Л.М.Митина, А.К.Маркова).

0

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2 –  К.Р.Левинтан мен С.Г.Верловский көзқарасы  бойынша өзін-өзі танудың басты  тәсілдері мен мазмұны

Өзін-өзі тану тәсілдері	Мазмұны
Тұлғалық өзін-өзі сараптау	Тұлғаның жетістіктері мен сәтсіздіктерінің себеп-салдарлық байланысын ашуға  көмектеседі. Өзін-өзі сараптаудың  қай бағытта өрбуі тұлғаның өз бойында рухани-адамгершілік  қадір-қаситтердің  қаншалықты тереңдігі оның тұлғалық шығармашылық потенциялының дамуын, тұлғалық өсіп-жетілуін анықтайды. Осындай  ішкі жан-дүниедегі жұмыс аналитикалық ойлау қабілетін дамытады, тұлғалық рөлдік мінез-құлқына дер кезінде  түзету енгізуді қамтамасыз етеді.
Педагогикалық рефлексия	Тұлға саласының өз-өзіне қарай  бағытталуы, оның өз бойында үңілуі, болашақ педагогтың қызметі туралы ұғымдарын ескеру. Бұл тұлғаның белгілі  бір ситуация туралы пайда болған ұғымдарының бейнесінің өз көз алдына ойша келтіріп, соның арқасында өзі  туралы ұғымды нақтылау қабілеті. Өзінің әрбір іс-әрекетін оның мақсатқа сәйкестігі тұрғысынынан саралай келе, ол өзін әркез түзеп отырады. Рефлексияның  негізінде осындай үздіксіз өзін-өзі  түзеу процесі жатыр. Онсыз болашақ  педагог студен тұлғасын дайындаудың  жемісті болуы мүмкін емес.
Өзін-өзі бақылау	Оқу барысындағы белгілі бір ситуациядағы өз қалпын көз алдына елестетуге тырысуы. Өзін-өзі бақылаудың басты критериі – рухани-адамгершілік құндылық бағдарын жан-жақты сараптау қабілеті мен  осы негізде шешімдердің көптеген мүмкіндіктерін дайындау, сонымен қатар  іс-әрекеттің алдағы мүмкін нәтижесін  алдын-ала көру.
Өзін-өзі қабылдау	Бұл процесс кезінде нақты ситуацияға байланысты өзі және өз құлқының жекелеген  бейнелері, қалыптасады.
Өзін-өзі қадағалау	Түрлі ситуациялар кезінде өзін-өзі  саналы немесе еріксіз түрде бақылау. Мұның арасында белгілі бір айтарлықтай  тұрақты өзінің «Мені» туралы ұғым қалыптасады.

 

 

Кесте 3 –  тұлға бойында өзін-өзі танудың  қалыптасу тетіктері

 

Кесте 4 –  Өзін-өзі тану компоненттері мен  негізгі өлшемдерінің көрсеткіштері

 

Компоненттер	Мазмұны	Өлшем көрсеткіштері
Когнетивтік	Компоненттің құрамына адамның белгілі  бір іс-әрекет  субъектісі ретіндегі  өзі туралы білімдерінің жиынтығы кіреді. Бұл білім тек студенттің болашақ  маман ретіндегі  өзі туралы білімі ғана емес, сонымен қатар, аталмыш  іс-әрекеттің табиғи ерекшеліктері  туралы білім	студент тұлғасының өзекті ерекшеліктері туралы білім; болашақ педагог тұлғасының ерекшеліктері туралы білім/ең үздік студент/ жан-жақты дамыған жеке тұлға ретіндегі қалыпқа жетудегі өз ерекшеліктері туралы білім;
Өзін-өзі бағалау	Өзінің осы таңдағы жолға сәйкес – сәйкессіздігі мәселесін шешуге қажетті перцептивтік – рефлексиялық және гностикалық дағдылардың біртұтас кешені. Бұл мақсатта адамға бірінші  кезекте өзін-өзі бағалау іс-әрекетті қажет ететін бірқатар гностикалық  сұрақтарды шешуге тура келеді.	Осы жолда тұлғаның өз ерекшеліктерін өзге адамдармен салыстыру арқылы, оқудың бастапқы кезеңіндегі өзінің даму деңгейімен салыстыру арқылы  бағалай білу қабілеті; Тұлғаның жалпы іс-әрекетіндегі адамгершілік-ізгілік қасиеттерін  тиімді жүзеге асыру мүмкіндіктерін бағалай алу қабілеті; Тұлғаның өзін-өзі тану жолында өзінің жетістіктеріне көңілі толуы;
Түрткілік	Тұлғаның өзін-өзі тануға деген  қызығушылығы кіреді. Бұл қызығушылық  тұлғаның алдағы көздеген мақсатқа жетуде өсіп жетілуіне , оның қалыптасқан күйін  бағалаудың  критерилерін ұсынамыз. Олардың әрқайсысына бірқатар эмперикалық  көрсеткіштер кіреді.	Өзін-өзі тануға деген белсенді қызығушылық; Өз жеке тұлғасын жалпы  адами қасиеттерін дамытуға деген  талпынысы;

 

Өзін-өзі тәрбиелеу тұлғаның өздігінен  дамуын мәдениеттендіру мен әлеуметтендіруді біртұтас тұрғыда қарастырады. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің мақсаты  – тәрбиелік ақиқатты талдап, тәрбиелік  болмысты жалпы адамзаттық құндылық болмыспен тұтастыра қарастыру. Бұл мынандай жағдайлармен сипатталады:

• өзін-өзі тәрбиелеу түсінігінің ауқымын кеңейту, логикалық жүйесін анықтап, тәжірибеге енгізу;
• қоғам мен өзін-өзі тәрбиелеу арасындағы үйлесімділікті сақтап, тәрбиені мәдени құндылықтарды сақтай отырып құру;
• өзін-өзі тәрбиелеудегі негізгі анықтамаларды биологиялық, әлеуметтанулық, діни, психологиялық жағдайлармен байланыстыра салыстыру;
• жоғары оқу орнының кітапханаларын, ақпарат қорын, оқу ғылыми және басқа да бөлімшелерінің қызметін оның жарғысында белгіленген тәртіппен тегін пайдалануға;
• ғылыми-зерттеу жұмыстарына, конференцияларға, симпозиумдарға, қатысуға, өз жұмыстарын жариялауға, оның ішінде жоғары оқу орындарының басылымдарында жариялауға;
• жеңілдікпен медициналық қызметті пайдалануға, мемлекеттік көлікте жеңілдікпен жүруге;
• оқудағы табыстары және ғылыми-зерттеу жұмысы мен шығармашылық қызметке белсене қатысқаны үшін моральдық жағынан көтермеленуге және материалдық сыйлық алуға;
• жоғары оқу орны әкімшілігінің бұйрықтары мен өкімдеріне заңдарда белгіленген тәртіппен шағым беруге;
• әскери қызметті өтеуді кейінге қалдыруға құқылы 173.