Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ақпараттандыру арқылы оқыту

МЕТАГРАММА. Берілген сөздердегі әріптерді өзара басқа әріппен ауыстырып оқығанда мағынасы басқаша болатын немесе жаңа мағыналы сөз шығатын жұмбақ сөз. Мысалы, минералдардың ішіндегі ең қаттыларының бірін ойлан, егер соның соңғы әрпін басқа бір әріппен алмастырсаң, улы тұз болады. Ойлаңдаршы, сонда қандай минерал Жауабы: алмаз-алмас. Егер химиялық элементтердің бір оксидінің соңғы әрпін басқа бір әріппен алмастырса, сусыз тұзға айналады-минерал. Жауабы: (ангидрид- антидрит).

ОНОКСИМДЕР. Бірдей аталатын, бірақ мағынасы әр түрлі бола беретін сөздер. Мысалы, периодтық жүйе тұрғысынан қарасаң химиялық элемент, зат тұрғысынан қарасаң жазу құралы, ойлаңдаршы, сонда  қандай зат немесе элемент? Жауабы Бор-химиялық элемент, бор- кәдімгі көмір қышқыл кальций тұзы –жазу құралы бор. Сондай-ақ периодтық жүйе тұрғысынан қарасаң химиялық элемент, зат тұрғысынан қарасаң жараңды жазатын сұйық, ойлаңдаршы сонда қандай зат Жауабы. Иод-химиялық элемент, иод-қан тоқтататын сұйықтық, (иодтың спирттегі ерітіндісі).

Тізбектен шығып қалма. Бастаушы қатар отырған оқушыларға берілген сөздің соңғы әрпінен басталатын сөздер тауып тізбектеп айтып шығуды тапсырады. Балалар отырған қатары мен бірінен соң бірі жалғастырып айта береді. Ол үшін алғаш алынған атаудың соңғы әрпінен басқа бір сөз басталатындай етіп ойлап алған жөн және ол атаудың аяғы ылғида й болып келмеуі керек. Ойынға қатысушылар өз кезегінде лайықты химиялық атау тауып айта алмаса, тізбектен шығып калатыны ескертіледі. Мысалы, тізбектің құрылуы тізбек сөздегідей болып келеді. Зинин – неон – неодим – мышьяк – күміс – сода – алмас – селен – нейтрал – лантан,т.б.

Терминдердің мәнін тап. Бес не он оқушыдан екі топ құрылады. Ойынға қатынасушы әрбір оқушы бір карточкадан алады. Әрбір топтың оқушылары бірден бастап беске немесе онға дейін нөмірленеді. Бірінші топтың бірінші нөмірі екінші топтың бірінші нөміріне қарама – қарсы отырады, келесі нөмірлерде солай. Бірінші нөмірдегі оқушыларға берілетін карточкалар бірдей, екінші, үшінші басқа нөмірдегі оқушылардың карточкаларында ұксас, тек терминнің бір не екі әрпінде ғана айырмашылық бар. Әрбір оқушы тек өзінің карточкасына жауап береді, терминнің мағынасын түсіндіредң. Қай топ өз карточкаларына толық, дұрыс жауап берсе, сол топтың ұпай саны көп болып жеңіске жетеді. Карточкадағы терминдер мынадай болады:

кестелер-3,4

Жауабы. АНГИДРИД- қышқылдық оксид, мысалы SO3 күкірт оксидіне күкірт қышқылының ангидридіSO3+H2 O=H2 SO4,т.б.

АНГИДРИТ- минерал, сусыз кальций сульфаты, ылғал ауада суды қосып алып гипске айналады CaSO4 2H2 O.

СУЛЬФИД- бұл күкірттің металдармен қосылысы, мысалы

K2 S,N2 S,т.б. бұларды деп карауға болады.

СУЛЬФИТ- күкіртті қышқылдың тұздары H3 SO3 мысалы, натрий сульфиті Na2 SO3,т.б.

ХЛОРАТ- бұл хлорлау HCIO3 қышқылдың тұздары мысалы, калий хлораты KCIO2 бертолле тұзы ол гидротехникада, бояу өндірісінде, медицинада қолданылады.

ХЛОРИТ-хлорлыHCIO2 қышқылдың тұздары мысалы, калий хлориті KCIO2 хлорлы қышқыл тұрақсыз қышқыл, іс жүзінде еш жерде қолданбайды, тұздары қопарылғыш.

НИТРАТ- азот кышқылының HNO3 тұздары мысалы,NaNO3 натрий нитраты Чилий селикорасы.

НИТРИТ- азотты кышкылдың тұздарыHNO2 мысалы,KNO2 калий нитриті HNO2 бос күйінде әзірге белгісіз.

ЭКЗОТЕРМИЯ- энергия бөліп шығара жүретін реакциялар мысалы,C+O2+3936,62кдж

ЭНДОТЕРМИЯ- энергияны сіңіре жүретін реакциялар мысалы,H2+I2=2HI-2 26,3кдж.

КАЛОРИМЕТР- химиялық реакцияда бөлініп шығатын немесе сіңірілетін жылу мөлшері жеткілікті дәлдікпен өлшенетін құрал.

КОЛОРИМЕТР- зерттелген ерітінділер бояуының сандық концентрациясын тұрақты ерітіндімен салыстыру арқылы өлшейтін құрал.

ГЛИЦЕРИН- үш атомды спирт – түссіз, қоймалжың сұйықтық,тәтті дәмі бар, суда жақсы ериді.

ГЛИЦЕРИД- нейтрал майлар- глицериннің күрделі эфирлері немесе оның май қышқылдарымен қосылысы. Глицеридке органикалық майлар мен тоң майлар жатады.

САХАРОЗА - кәдімгі қызылша қанты, суда жақсы ериді, тәтті дәмді, ақ түсті кристалл.

САХАРАЗА - күрделі органикалық зат, катализдік қасиеті бар фермент.

АМИЛОЗА - тармақталған крахмал құрам бөлігі. Крахмал құрамында суда еритін 10-20% амилоза болады, ол иод ерітіндісін көгертеді.

АМИЛАЗА - бұл фермент, сілекей бездерін жасайды, крахмалды мальтозаға дейін ыдыратады.

МАЛЬТАЗА-кең таралған фермент ол сілекей бездерінің кұрамына кіреді, ұйқы безі мен ішек асқазан сөлінде болады. Ол өсімдік ұлпаларында да кездеседі.

МАЛЬТОЗА - амилаза ферменттерінің әсерінен крахмал мен гликогендердің гидролизі кезінде түзіледі. Бос күйінде өсімдік дәндерінде бидай, арпа,қара бидайда кездеседі. Қызылша жапырағында, бұршақ пен сояда бар, т.б.

Кім тауып айта алады-химиялық элементтердің, қосылыстардың немесе ғалымдардың әкесі атының кейбір әріптері айтылып, калғанын тез табу керек. Мысалы:

1.Қай ғалымның әкесінің аты үш әрпі «е» болып келетін бес әріптен тұрады (Жауабы. Шееле).

2.Қай ғалымның әкесінің атындағы екі әрпі екі рет қайталанатын бес әріптен тұрады (Жауабы. Зинин).

3.Қай ғалымның әкесінің атындағы әріптердің төртеуі « о» болып келетін тоғыз әріптен тұрады( Жауабы. Ломоносов).

4.Қандай көмірсутектің аты бес әріптен, оның үшеуі « н »әрпінен тұрады (Жауабы. Нонан).

5.Қандай химиялық элемент төрт әріптен тұрады, оның екеуі« н» болып келеді (Жауабы .Неон).

6.Қандай алты әріптен тұратын элементтің төрт әрпі біртектес (Жауабы. Индии).

7.Қандай бес әріптен тұратын элементтің үш әрпі біртектес  (Жауабы. Индий).

Тізбексөз- ағылшынның екі сөзінен: чайн-тізбек және ворд – сөз құралып, тізбексөз деген мағына береді. Тізбексөз- тізбектелген, жалғанған сөздерден кұрастырылатын танымдық ойын. Тізбексөзге алынған сөздердің соңғы дыбысынан немесе сонғы әрпінен келесі сөз басталып, оның соңғы дыбысынан үшінші сөз басталып рет-ретімен жалғана береді. Алынған сөздер тор көздер бойына орналастырылғанда екі сөзге ортақ дыбыс не әріп бір ғана тор көзге таңбаланады, яғни цифрланады. Тізбексөздің суретін өз еркің бойынша әсемдеп сала беруге болады. Тізбексөзге алынған сөздердің баламасы нақты, дәлме – дәл анық болуы керек. Мысалы, мына фосфор таңбасына жасалған тізбексөзді шешейік:1.Фосфор тыңайткыштарын алатын минерал. 2.Көмір түзілу процесінің бірінші сатысындағы өнім. 3. V топтың негізгі топшасындағы химиялық элемент. 4.Инертті газдар тобына жататын элемент.5. Алюмосликаттарға жататын минерал. 6.Атом құрамындағы бөлшек. 7.Күкірт қышқылын мұнаралық әдіспен алғанда пайдаланатын өнім. 8.Күрделі құрамды тынайтқыш. 9. Фосфор тыңайтқыштарының бір түрі. 10.Термохимиялық жолмен  алынатын тыңайтқыш. 11. Электрон беру аркылы жүретін әрекет. 12.Актинойдтар тобына жататын элемент.13.Жалкаулар тобына жататын элемент.14.Тұрмыста қолданылатын органикалық зат .15.Лантаноидтар тобына жататын элемент.16. Бірінші топтағы металл.17. Алтыншы топтағы элемент. Жауабы.1.Фосфорит.2.Торф.3.Фосфор.4.Радон.5.Нефелин.6.Нейтрон.7.Нитроза.8.Аммофос.9. Суперфосфат.10.Термофосфат.11. Тотығу.

12. Уран.13. Неон.14. Нафталин.15. Неодим.16.Мыс.17.Селен.

ӨРМЕСӨЗ. Тігінен және көлденеңінен тоқылған торкөздерге орналасқан құпия сөздерден тұрады. Сөздің әрбір әрпіне бір квадрат ұяшық беріледі. Өрмесөз әр түрлі пішінде, көпшілік жағдайда симметриялы төрт бұрышты екі не төрт жақты болып  жасалады. Өрмесөз құрастыру мен шешуде көлденеңінен және тігінен берілген сөздер қатар табылады. Өрмесөзге енетін сөздердің баламалары, мүмкіндігінше, қысқа тұжырымды және мағынасы түсінікті болуы шарт. Атау септігіндегі дара сөздер пайдаланылады. Қос сөздер мен қысқарған және күрделі атауларды пайдалануға болмайды.Бір сөзбен айтқанда өрмесөзді шешу мен құрастырудың мәні зор, аса қызықты жұмыс. Қөп ойлау мен төзімділікті қажет етеді. Өрмесөзді тақырыптық болады. Енді мына өрмесөздің мазмұны берілген. Тігінен:1. Өзеннің атына сәйкес аталған элемент.2.Көмірсутектердің галоген туындыларының бір түрі. 3.Марганец кышкылының тұзы.4. Күрделі заттар класына жататын қосылыс.7.Қаныққан көмірсутектерінің өкілі. 9. Су түзуші химиялық элемент. 10.Грекше жалқау деп аталатын элемент. Көлдененінен: 5. Грекше ай деген мағынада аталатын элемент. 6. Периодтық заңды алғаш жасаушы ғалымдардың бірі.8. Безгек масасына карсы колданылатын органикалық зат.11. Табиғи газ. 12.Инертті газдар тобына жататын элемент.Жауабы: 1.Рений.2.Гексахлоран.3.Перманганат.4.Негіз.5.Селен.6. Мейер. 7. Нонан.8. Хинин.9. Сутек.10. Аргон.11. Метан.12. Радон.