Асамбаев А. Ж. Жасанды интеллект негіздері

Ті(3)с 1) Тіл білімі(лингвистика) – тіл жєне оның даму заңдары туралы ғылым. Тіл білімі – тілдің  әр түрлі жаќтары мен салаларын, олардың дамуын, өз ара байланысын, тіл дамуының ішкі заңдарын зерттейді.

Тіл – қоғамдағы  адамдардың өз ара пікір алысу, бір-бірімен ќарым-ќатынас жасау құралы. әрбір тілдің дыбыс жүйесі, сөздік құрамы жєне грамматикалыќ ќұрылысы болады. Тілдің осы аталѓан жаќтарын тіл білімінің салалары ќарастырады. Тіл білімінің фонетика( тілдің дыбыс жүйесін зерттейді), лексикология (тілдің сөздік құрамын зерттейді), грамматика (тілдің грамматикалыќ құрылысын ќарастырады) атты салалары бар. Бұл салалар өз ішінде бірнеше салаѓа бөлінеді. Сонымен ќатар, тілді белгілі бір дәуірде өмір сүріп тұрѓан ќалпы ќарастырып, сипаттама беретін тіл білімі – синхрониялыќ тіл білімі немесе  сипаттама тіл білімі, ал тілді шыѓуы мен тарих бойында дамуы тұрѓысынан зерттейтін тіл білімі – диахрониялыќ тіл білімі немесе тарихи тіл білімі деп аталады.  Тіл білімі таѓы екі түрге бөлінеді: жалпы жєне жеке тіл білімі.

Жеке  бір тілдің   жүйесі  мен құрылысын және  оның даму   заңдарын  зерттеп   айқындайтын тіл білімі   жеке  тіл білімі деп аталады.Ғылым ретіндегі тіл білімінің теориясы  болып саналатын   тіл білімі   жалпы тіл білімі  деп аталады .Жалпы тіл білімі  нақтылы бір тіл туралы немесе   оның дамуының жалқы заңдары туралы емес,қатынас құралы  ретінде қаралатын   адам баласы  тілінің дамуының  жалпы заңдары туралы  ғылым.

Жа(3)б 2)Жеке тіл білімі – бір ғана тіл туралы ілім. Ол ғылым нақты бір тілдіңі жүйесі мен құрылысы, ерекшеліктерін және оның даму заңдарын зерттеп айқындайды. Мұндай нақты бір тілді зерттейтін ғылымның бәрі де жеке тіл білімі деп аталады. Мысалы: қазақ тіл білімі, қазақ тіл білімі қазақ тілінің жүйесін, құрылымын, ерекшеліктерін, барлық байлығын зерттейді, қазақ тілінің қарым-қатынас, пікір алысу, өзара түсіну, ойды жеткізу құралы ретіндегі қызметін, басқа тілдермен қатынасын, баю, толығу, даму жолдарын т.б. тексереді      Осы сияқты, әрбір тіл білімі сол тілдің қыр-сырын ашу, баяндау, нормалары мен заңдылықтарын түсіндіру т.б. мәселелермен айналысады.

   Жалпы тіл білімі - лингвистиканың теориялық-методологиялық негізі. Бұл тілдің жалпы теориясы туралы ғылым. Бұл ғылым жеке, нақты тілдерді, туыстас тілдер тобы мен семьяларын егжей-тегжей зерттеу, солардың орта   заңдылықтарын ашу, айқындау негізінде жасалынған. Яғни, жалпы тіл білімі-  нақты бір тіл туралы немесе оның дамуының жалқы заңдары туралы емес, қатынас құралы ретінде қаралатын адам баласы тілінің дамуының жалпы заңдары туралы ғылым. Жалпы тіл білімі мен жеке тіл білімі  бір емес, алада, бұл екеуінің арасында өзара байланыс пен қарама қатынас әрқашан сақталады. Тіл білімінің жалпы теориялық саласы болып саналатын жалпы тіл білімі әдетте, бір ғана тілдің емес, көптеген тілдердің деректерін есепке алады, оларды ғылыми тұрғыдан зерттеудің нәтижелерін сүйеніш етеді және осылардың барін жинақтай келеіп, жалпы теориялық топшылаулар мен қорытындылар жасайды.       Жалпы тіл білімі тідлің мәні мен қызметін, оның ойлаумен ара қатынасын, байланысын, адам баласы тілінің пайда болуын қарасытырады, тілдің даму заңдылықтарын айқындайды, тілдің зерттеудің методтарые белгілейді, дүние жүзіндегі тілдерге олардың грамматикалық құрылысына қарай, шығу тегінің бірлігі мен туыстық дәрежесіне қарай классификация жасайды, тіл білімінің әр түрлі салаларының ара қатысы мен байланысын ғылымдар жүйесінде тіл білімінің алатын орнын айқындайды.

Ті (1)с 3) Тілдің таңбалық сипаты оның негізгі ерекшеліктерінің бірі болып саналады. Таңба – жіберушісі мен қабылдаушылары бар белгілі бір ақпараттың көрсеткіші болып табылатын материалдық дене.

Тілдік таңбаның екі жақты сипаты оның ең мәнді  белгілерінің бірі болып саналады. Таңбаның екі жағы – таңбалаушы және таңбаланушы жақтары тілде олардың абстракциясы, сәулеленуі түрінде тіркеледі, сөйлеушілердің санасында мағыналар түрінде және таңбалық форманың сезімдік образдары түрінде сақталады.

Шартты жүйелердің таңбаларында бір таңбалаушыға, әдетте, бір ғана таңбалаушы сәйкес келсе, тілдік таңбаның екі жағы бір-бірімен басқаша пропорция бойынша қатынасқа түсуі мүмкін. Мұны былайша көрсетуге болады: «біреу; бірнешеу» (бір ғана таңбалаушы: бірнеше таңбаланушы) немесе «бірнешеу: біреу» (бірнеше таңбалаушы: бір ғана таңбаланушы). Тілдік таңбаның таңбалаушы және таңбаланушы жақтарының мұндай қатыстарының салдары үлкен және олар тілдегі полисемия мен омонимия құбылыстарынан, синонимия құбылысынан және тіл жүйесіндегі синкретикалық формалар мен дублет формалардан көрінеді. Тілдік таңбаның екі жағының белгілі бір автономиясы таңбалаушының өз қызметінен басқаша қызметке ие болуына, ал таңбаланушының оның таңбасының өз формасынан басқаша құралдарымен айтылуына мүмкіндік береді. Тілдік таңбаның екі жағының ара қатысының өзіндік ерекшелігі таңбаланушының таңбалаушыға әрқашан сәйкес келе бермеуінен гөрі таңбалаушы мен таңбаланушының элементтерге мүшеленуінің бір-бірімен сәйкес келмеуінде деп түсіну дұрыс болмақ.

Дыбыс тілі қатынас  құралының ең маңызды түрі болғанымен оны қолдану мүмкін де тиімді де бола бермейді. Кейде дыбыс тілі арқылы хабарлауға, білдіруге болмайтын жайттар өмірде жиі кездеседі. Мұндай жағдайларда бір нәрсе жайында басқаларға хабар беру үшін сол хабардың шартты көрсеткіші ретінде әртүрлә материалдық белгілерді қолданған. Ондай шартты белгілер таңба деп аталады. Таңба деп басқаларға білдірмекші болған белгілі бір хабардың орнына қолданылатын сезім мүшелерінің бәріне тән заттық,құбылыстық,дыбыстық т.с.с.белгілерді айтады. Таңба екіге бөлінеді: таңбаланушы белгілі бір нәрсені білдіру хабарлау қызметін атқарып тұрған материалдық көрсеткіш. Таңбаланушы білдіріп тұрған мағына, мазмұн. Таңбаларды зерттейтін ғылым сеиотика деп аталады.

Та(0) т 4)   Таңба  деп басқаларға білдірмекші  болған  белгілі  бір  хабардың орнына,қолданылатын сезім мүшелерінің біріне білінетін  заттық,құбылыстық,дыбыстық,сәулелік,әрекеттік,тағы солар сияқты белгілерді  айтады.Белгілі нәрсені білдіру,хабарлау қызметін атқарып  тұрған материалдық  көрсеткіш,яғни таңба,таңбалаушы деп аталады да,ол білдіріп тұрған мағынатаңбаланушы деп аталады.Таңбалар іштей екіге бөлінеді:1.Негізгі таңба. Негізгі таңбаға тілдік таңбаның барлығы жатады. ;2.Көмекші таңба. Көмекші таңба материалдық сипатына қарай бірнеше түрге бөлінеді: графикалық, акустикалық, заттық, ақша таңбалары, сәуле таңбалар, ымдау-нұсқау таңбалары, символ таңбалары.Графикалық таңбалар.Бұғанматематика,физика,химия,логика  ғылымдарында қолданылатын таңбалар және әр түрлі жазулар,мөр таңбалары  жатады. Акустикалық таңбалар.Бұған  сөйлеу  мүшелерінің артикуляциялары арқылы жасалатын таңбаларын,белгілі мақсат  үшін  берілетін алуан түрлі дыбыстар жатады.Олардың барлығы есту мүшесі арқылы қабылданады. Заттық таңбалар.Бұған жол бойына,көшелерге ,кәсіпорындары мен  мекемелердің маңдайшаларындағы таңбалар,белгілер,көрсеткіштер және әр әлеуметтік топтардың өздеріне тән киім түрлері мен формалары,значоктар мен гербтер,әскери  белгілер,түрлі  жалаулар арқылы берілетін сигналдар,хабарлар,ентаңбалар жатады.Ақша таңбалары.Бұған әр елдің,әр дәуірдің қағаз,күміс,бақыр ақшалары жатады.Сәуле  таңбалары.Бұған жарық арқылы берілетін әр түрлі белгілер,сигналдарсветафорлар,су жолында қолданылатын маяктар,бакендер жатады.Ымдау,нұсқау  таңбалары.Семиотикалық таңбалардың күрделі бір саласыымдау,нұсқау,яғни әр түрлі,дене қимылқозғалыстары арқылы белгі беріп,бір нәрсені хабарлау,түсінісу әрекеттері.Семиотика ғылымы  таңбаларды табиғи таңба,жасанды  таңба  деп екі түрге  бөледі.Табиғи таңбаны кейде белгілі таңба,семптом деп атайды.Семиотикалық таңбаларды өз ішінен сигналдық,тілдік,субституттық таңба деп бөлушілік те кездеседі.Сигнал  таңбаларкөру,есту арқылы қабылданатын таңбалар.Мұның қатарына:қоңырау,дабыл,темір жолда,көше бойындағы белгілер жатады.Символ таңба комекші таңбалардың басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым күрделі,ол дерексіз,бейнелі ұғымдарды білдіреді.Субституттық таңбаларлингвистикалық  семиотиканың негізгі обьектісі болып табылатын негізгі таңбалар.Олардың көмекші таңбалардың  барлық  түрлерінен де ерекше боп тұратын көптеген күрделі өзгешеліктері бар,сондықтан оларды ерекше бөліп қарайды.

Ті(4)т 5) Тілдің шығуы  туралы мәселені сөз еткенде,екі  түрлі проблеманы бірбірінен ажыратып алу қажет.Оның бірі –жалпы адам баласы тілінің шығуы,яғни адамның сөйлеуді,ойын айтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәселеде,екіншісіжеке,нақтылы тілдердің.мысалы,орыс тілі,ағылшын тілі,араб тілі,испан тілі,француз тілі немесе қазақ тілінің шығып жасалуы туралы мәселе.

Адам баласы тілініњ  пайда болуы туралы мєселе ерте замандардан  бері ќарастырылып келеді. Бұл мєселе жайында әр түрлі теориялар бар. Солардыњ бірі дыбысќа еліктеу теориясы. Тілдің шығуы туралы дыбысќа еліктеу теориясының тарихы ежелгі грек философтарынан басталады. Бұл теория әсіресе ХVІІІ-ХІХ ѓ. кең өріс алды. Дыбысќа еліктеу теориясын латын жазушысы Августин (Vѓ.), неміс философы Г.Лейбниц (1646-1716) жаќтады. Бұл теория бойынша тілдер алѓашќы адамдардың дыбысќа еліктеуінен туған. Мысалы, адамдар өзеннің сылдырын, жануарлар мен жєндіктердің дауыстарын, ќұстың сайрауын естіп, соларѓа еліктеуден түрлі дыбыстар шыѓарѓан. Осы табиѓаттаѓы дыбыстарѓа еліктеуден алѓашќы сөздер жасалып, олар заттардың атауына айналѓан. Дыбысқа еліктеу теориясын жақтаушылар тілді қоғамдық құбылыс емес,табиғат құбылысы, табиғаттын сыйы деп қарайды.

Ті(2)т. 6) Тілдің шығуы  туралы мәселені сөз еткенде,екі  түрлі проблеманы бірбірінен ажыратып алу қажет.Оның бірі –жалпы адам баласы тілінің шығуы,яғни адамның сөйлеуді,ойын айтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәселеде,екіншісіжеке,нақтылы тілдердің.мысалы,орыс тілі,ағылшын тілі,араб тілі,испан тілі,француз тілі немесе қазақ тілінің шығып жасалуы туралы мәселе. Адам баласы тілінің пайда болуы туралы мәселе ерте замандардан бері ќарастырылып келеді. Бұл мәселе жайында әр түрлі теориялар бар.ХVІІІ-ХХ  ғасырларда кең таралған       теориялардың бірітілдің шығуының эмоциональды теориясы. Бұл теория XVIII-XX ѓ. кең тараѓан. Бұл теорияны Ж.Ж. Руссо(1712-1778) жаќтаѓан. Тілдің шыѓуының эмоциональды теориясы  ќұштарлыќ дауыстың алѓашќы дыбыстарын шыѓарды, алѓашќы тілдер әнді, сазды болып, кейінде ќарапайым тілдерге айналды деп тұжырымдайды. Яѓни дыбыстар адамның эмоциясынан, ќұштарлыѓынан туѓан деп  түсінеді

Ті(2)от  7)  Тілдің шығуы туралы мәселені сөз еткенде,екі  түрлі проблеманы бірбірінен ажыратып алу қажет.Оның бірі –жалпы адам баласы тілінің шығуы,яғни адамның сөйлеуді,ойын айтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәселеде,екіншісіжеке,нақтылы тілдердің.мысалы,орыс тілі,ағылшын тілі,араб тілі,испан тілі,француз тілі немесе қазақ тілінің шығып жасалуы туралы мәселе. Адам баласы тілініњ пайда болуы туралы мєселе ерте замандардан бері ќарастырылып келеді. Бұл мєселе жайында әр түрлі теориялар бар.Бұл теория Ж.Ж. Руссоның «эмоциональды теориясы» теориясынан келіп ұласты. Бұл теория бойынша алѓашќы адамдар айналадаѓы заттармен танысќанда, өздерінің сезімдер мен алѓан єсерлерін еріксіз шыѓарылѓан дыбыстар – одаѓайлармен білдірген. Одаѓай теориясы бойынша, єр түрлі эмоцияны білдіретін еріксіз шыѓарылѓан дыбыстар заттардың атауларына айналып, осыдан келіп тіл пайда болѓан. Бұл теорияны жаќтаушылар – орыс лингвисі Д. Кудрявский (1887-1920) одаѓайлар адамның « ең алѓашќы сөздері» болды; одаѓайларда дыбыс, леп, маѓына алѓашында бір-біріне кірігіп, кейін де одаѓайлардың сөзге айналу барысында дыбыс пен маѓына бір-бірінен ажырасты деп тұжырымдайды.Бұл теорияның қате екендігі мынада:одағай теориясын жақтаушылартілдің шығуы туралы мәселені тілдің экспрессивтік қызметіне апарып тірейді де,оның негізгі қызметікомуникативті қызметін ескермейді.Бұл теория тілдің қоғамдық  табиғатына мән бермейді

Ті(3)шт 8) Тілдің шығуы  туралы мәселені сөз еткенде,екі  түрлі проблеманы бірбірінен ажыратып алу қажет.Оның бірі –жалпы адам баласы тілінің шығуы,яғни адамның сөйлеуді,ойын айтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәселеде,екіншісіжеке,нақтылы тілдердің.мысалы,орыс тілі,ағылшын тілі,араб тілі,испан тілі,француз тілі немесе қазақ тілінің шығып жасалуы туралы мәселе. Адам баласы тілініњ пайда болуы туралы мєселе ерте замандардан бері ќарастырылып келеді. Бұл мєселе жайында әр түрлі теориялар бар.Бұл теория бойыша алѓашќы адамдар сөздерді өз ара келісіп, таңдап алѓан да, осыдан келіп тіл жасалѓан.  Тіл туралы «келісу» үшін ол адамдардың бұрыннан тілі болуы дєлелдеуді керек етпейтін аќиќат екенін ескерсек, тілдің шыѓуы туралы «ќоѓамдыќ шарттасу» теориясы ешбір дєлелсіз болып ќалады. Бұл теорияны жаќтаушылар тілдің шыѓуында адамдардың саналы ќызметі айрыќша ќызмет атќарады деп ойлап саналыќтыњ өзі тілмен бірге туып, тілмен бірге дамитындыѓын ескермейді.

Ті(3)т 9) Тілдің шығуы  туралы мәселені сөз еткенде,екі  түрлі проблеманы бірбірінен ажыратып алу қажет.Оның бірі –жалпы адам баласы тілінің шығуы,яғни адамның сөйлеуді,ойын айтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәселеде,екіншісіжеке,нақтылы тілдердің.мысалы,орыс тілі,ағылшын тілі,араб тілі,испан тілі,француз тілі немесе қазақ тілінің шығып жасалуы туралы мәселе. Адам баласы тілініњ пайда болуы туралы мєселе ерте замандардан бері ќарастырылып келеді. Бұл мєселе жайында әр түрлі теориялар бар.

Бұл теорияны ХІХ ѓ. философ Л.Нуаре жасады, оны Карл Брюхер жаќтады.

Бұл теория бойынша тіл алѓашќы адамдардыњ енбек ету кезінде шыѓарѓан рефлексті айќайларының негізінде пайда болѓан. Тілдің шыѓуы туралы «еңбек» теориясының авторлары адамдардың еңбек актілерімен ќатар шыѓарѓан айќайынан, ең алдымен, етістік сөздер жасалған деп байымдайды. Бұл теорияның қателігі, оның авторлары тілді ќатынас ќұралы ретінде емес, тек ќана ењбекті ќостаушы екінші ќатардаѓы көмекші ќұрал ретінде ќарап, тілдің шыѓуын осы соңѓы позиция тұрѓысынан түсіндіреді.

Та(1)т 10) Тілдің таңбалық сипаты оның негізгі ерекшеліктерінің бірі болып саналады. Таңба – жіберушісі мен қабылдаушылары бар белгілі бір ақпараттың көрсеткіші болып табылатын материалдық дене.

Тілдік таңбаның екі жақты сипаты оның ең мәнді  белгілерінің бірі болып саналады. Таңбаның екі жағы – таңбалаушы және таңбаланушы жақтары тілде олардың абстракциясы, сәулеленуі түрінде тіркеледі, сөйлеушілердің санасында мағыналар түрінде және таңбалық форманың сезімдік образдары түрінде сақталады.

Шартты жүйелердің таңбаларында бір таңбалаушыға, әдетте, бір ғана таңбалаушы сәйкес келсе, тілдік таңбаның екі жағы бір-бірімен басқаша пропорция бойынша қатынасқа түсуі мүмкін. Мұны былайша көрсетуге болады: «біреу; бірнешеу» (бір ғана таңбалаушы: бірнеше таңбаланушы) немесе «бірнешеу: біреу» (бірнеше таңбалаушы: бір ғана таңбаланушы). Тілдік таңбаның таңбалаушы және таңбаланушы жақтарының мұндай қатыстарының салдары үлкен және олар тілдегі полисемия мен омонимия құбылыстарынан, синонимия құбылысынан және тіл жүйесіндегі синкретикалық формалар мен дублет формалардан көрінеді. Тілдік таңбаның екі жағының белгілі бір автономиясы таңбалаушының өз қызметінен басқаша қызметке ие болуына, ал таңбаланушының оның таңбасының өз формасынан басқаша құралдарымен айтылуына мүмкіндік береді. Тілдік таңбаның екі жағының ара қатысының өзіндік ерекшелігі таңбаланушының таңбалаушыға әрқашан сәйкес келе бермеуінен гөрі таңбалаушы мен таңбаланушының элементтерге мүшеленуінің бір-бірімен сәйкес келмеуінде деп түсіну дұрыс болмақ.

Тр(1)т 11) Графика ауызекі сөйлеу тілінің дыбыстық жағын, оның ерекшеліктерінің барлығын түгелдей қамтып бере алмайды. Мұндай қызметті транскрипция (Транскрипция - латынның   tгаnsсгірtiо - «қайта   жазу»деген сөзінен термин) ғана атқара алады. Транскрипцияның әдеттегі жазудан мынадай айырмашылықтары бар: әдеттегі жазу жүйесінде сөздердің дыбыстық жағымен бірге олардың әр түрлі байланыстары, атап айтқанда, этимологиялық және морфологиялық байланыстары да қарастырылып, есепке алынады. Ал транскрипцияда сөздің дыбыстық жағына ғана назар аударылады. Транскрипция үшін сөздің этимологиялық, морфологиялық байланыстарының ешбір мәні жоқ. Бұл - бір. Екіншіден, графика сөздің дыбысталуын әрқашан дәлме-дәл көрсете бермейді. Ал транскрипцияның ең негізгі қызметі - сөздің дыбыстық немесе фонемалық құрамын дәлме-дәл көрсету. Бір әріп ыңғайына қарай әр түрлі фонемаларды белгілей алса, транскрипциялық таңба бір ғана мағынаға ие болады. Бір фонема жазуда (графика) әр түрлі әріптермен таңбалануы мүмкін, ал транскрипцияда ол (фонема) әрқашан бір ғана таңбамен белгіленеді.

Транскрипцияның екі түрі бар: 1) фонематикалық (немесе фонологиялық) транскрипция, 2) фонетикалық транскрипция. Фонетикалық транскрипцияда фонемалардың барлық реңкі (оттенки) бір ғана таңбамен берілсе, фонематикалық транскрипцияда фонеманың әрбір реңкі әр басқа таңбамен белгіленеді.

Фонематикалық транскрипция әрбір жеке тілдің фонемалық жүйесін айқындап белгілеу үшін жасалады да, фонетикалық транскрипция барлық тілдердегі немесе тілдердің тобындағы дыбыстық ерекшеліктерді түгел қамтып көрсету үшін жасалады.

Транскрипциядан транслитерацияны (Транслитерация-латын  тілінің  tгаns-«арқылы»  және  litега-«әріп» деген сөздерінен алынған; бір жазудағы әріптерді екінші бір жазудағы әріптермен беру дегенді білдіреді) ажырата білу керек. Транслитерация жазылғанды бір алфавиттен екінші алфавитке, мысалы, орыс алфавитінен латын алфавитіне немесе, керісінше, аударып жазуда қолданылады. Транслитерация әсіресе географиялық атауларды және т. б. жалқы есімдерді жазуда жиі қолданылады. Бір тілдің алфавит құрамы екінші тілдің алфавит құрамына сай келмеуі мүмкін. Мұндай жағдайда транслитерацияны қолдану кейбір қиындықтарға соқтырады. Мысалы, Stосkһоlm дегенді орыс әріптерімен транслитерация жасау қиын. Бұлай болатындығы орыс алфавитінде латын алфавитіндегі с, һ әріптеріне сәйкес келетін әріптер жоқ. Сондай-ақ латын алфавитінде орыс тіліндегі Ярославль, Щербаков тәрізді жалқы есімдерді жазуға керекті әріптердің жетіспеуі бұл сөздердің транслитерациясын қиындатады. Мұндай жағдайда сөздің жазылуын емес, дыбысталуын жазып беру үшін шартты (жартылай) транслитерация колданылады. Кейде бір тілде бар әріптер ғана емес, сонымен бірге дыбыстар да екінші бір тілде болмауы мүмкін. Мұндайда ондай дыбыс екінші бір тілдегі сәл болса да ұқсастығы бар әріппен беріледі. Мысалы, неміс, ағылшын және т. б. тілдегі фаргинал һ дыбысы орыс тілінде болмағандықтан, ол көбінесе г әрпімен беріледі (мысалы: Гейне). Аталған тілдердегі һ дыбысына дыбысталуы жағынан орыс тіліндегі х дыбысы да жақын келеді. Осыған орай соңғы кезде һ әрпі орыс тілінде х әрпімен де беріліп жүр (мысалы: Хирт, Хьюлет және т. б.).