Асамбаев А. Ж. Жасанды интеллект негіздері

Сө(3)жқ 86) Тілдің дамуының әр турлі дәуірінде сөз құрамындағы  морфемалардың бір-бірімен ара  қатысы өзгеруі мумкін.Мундайда сөз құрамындағы морфемалардын бастапқы аралық шегі өзгеріп,соның нәтижесінде сөз морфемаларға бұрынғысынша емес,басқаша мүшеленетінболады.Сөз құрамындағы бір морфеманың элементі екінші морфемаға суысып ауысады. Сонымен тілдін даму барысында сөз құрамындағы морфемалардын бірінін элементі екіншісіне ауысып ,ол морфемалардын бұрынгы жігі мен ара қатысының өзгеруі ЖЫЛЫСУ ҚҰБЫЛЫСЫ деп аталады.Морфемалардын жылысу кубылысы түркі тілдерінде де бар. Морфологиялык жылысу процесі түбір мен жалғаудын аралыгында ғана емес,сонымен бірге түбір мен жұрнақтын аралығында да болуы мүмкін.Жұрнак жалғану арқылы жасалған негіздің соңғы дыбысы онан суысып,жұрнақтың құрамына ауысады да,сөз бұрынғысынша түрде сарғай етістігінің құрамын талдаудан көруге болады.

Сө(3)сқ 87) Кейбір сөздердің құрамындағы морфемалар тілдің дамуы барысында мағыналарынан айырылады да, мұндай сөздер морфемаларға ажыратылып,мүшеленбейтін сөздер ретінде ұғынылады. Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып,олардың бір-біріне кірігіп кетуіне ,соның нәтижесінде, сөздің морфемалық жігінің әбден күңгірттеніп, морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық процесс сіңісу құбылысы деп аталады. Сіңісу процесінің нәтижесінде сөз құрамындағы морфемалар өзара әбден кірігіп, олардың бұрынғы жігі жойылады. Мұндай сөздің қандай морфемалардан құралғаны бірден аңғарылмайды,оның жігін лингвистикалық анализ арқылы ғана айқындауға болады Сонымен сіңісу процесінің нәтижесінде сөздің о баста түбір мен аффикске мүшеленген негізі қазіргі тілде морфемаларға ажыратылмайтын негізге айналады. Морфологиялық сіңісу процесінің нәтижесінде құрамындағы бөлшектері бір-біріне сіңісіп кетіп, бұл күнде мүшеленбейтін сөздер түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде де бар.Сонымен қатар сіңісу құбылысы түбір мен түбірдің  бір-бірімен кірігуі арқылы жасалады.

Сө(3)ү 88) Сөздің морфемалық құрамына талдау жасауда ескеретін  процестердің бірі –декорреаляция процесі. Декорреаляция процесі бойынша сөздің о бастағы морфемалық құрамы да,морфемалардың ара қатысы да,саны да,орны да өзгермей олардың сипты мен мағынасы өзгереді. Декорреаляция сөздің морфемалық құрамын өзгертпейді,сөздің морфемаларға алғашында қалай мүшеленсе,қазір де солай мүшеленетін болады. Сөздің  құрамында оның жасалу кезінде сөзді құрастырушы морфемалардың сипаты мен мағынасынан басқаша болып, бір-бірімен өзгеше байланысқа түседі.Декорреаляция процесі бойынша,сөз құрамындағы морфемалар да сандық өзгерістер емес, сапалық өзгерістер болады. Сөз құрамындағы морфемалардың бастапқы жігі өзгермей, тілдік табиғат өзгереді, яғни өзінің сипаты мен мағынасы жағынан басқаша күйге түседі.

Сө(9)ү 89) Атап айтқанда, ондай дыбыстардың тұтасуы нәтижесінде  морфемалардың даралану, ажыратылу  мүмкіндігі әлсірейді. Мұндай құбылыс  диффузия құбылысы немесе морфемалар диффузиясы деп аталады. Диффузия құбылысы сөздің морфемаларға мүшеленуінің бастапқы қалпын өзгертпейді,сөз морфемаларға бұрын қалай мүшеленсе,қазір де солай мүшелене алады.Диффузия түбір мен  аффикстің  аралығында ғана емес, сонымен бірге түбір мен түбірдің аралығында да ұшырасуы мүмкін.Диффузия сөздер мен сөз тіркестерінің айтылуы жағынан көрініп, жазба түріне әсер етпеуі мүмкін.

Гр(0)т 90) Грамматикалық  мағынаналды білдірудің жолы грамматикалык  тәсіл деп аталады.Тіл-тілде грамматикалык тәсілдердін бірнеше турі кездеседі.Грамматикалык тәсілдер мыналар аффиксация тәсілі, ішкі флекция тәсілі,біріктіру тәсілі,косарлану көмекші сөздер тәсәлі,сөздердін орын тәртібі тәсілі,екпін мен интонация тәсілдері.

1.Аффиксация тәсілі.Тубірге  аффикстер жалғау аркылы грамматикалык  мағынанын берілуі аффиксация  тәсілі деп аталады.Грамматикалык тәсілдердін ішіндегі ен кен тарағаны .Түркі тілдерінін ішінле ен жиі қолданылады.Аффиксация тәсілі туркі тілдерінде деривациялык ,реляциялык магынаны білдіреді.Аффиксация тәсілі грамматикалык магынаны білдіру ушін журнактарды да жалгауларды дапайдаланады.Деривациялык магына жұрнактар аркылы берілсе,реляциялык магына жалғаулар аркылы беріледі.

2.Ішкі флекция.Грамматикалык магыналарды білдірудін  басты тәсілдерінін бірі-ішкі флекция тәсілі.Түбірдін дыбыстык кұрамынын өзгеруі аркылы грамматикалык мағынаны білдіру тәсілі ішкі флекция деп аталады

3.Қосарлану тәсілі.Қосарлану  тәсілі туркі тілдерінде кен  тараған  және жиі колданылады.Зерттеушілер кос сөздерді кайталама кос сөздер косарлама кос сөздер деп екі топка бөледі.

4.Бірігу тәсілі.Бірігу тәсілі сөз тудыру  кызметін аткарады.

5.Көмекші сөздер  тәсілі.Атауыш сөздердей дербестігі  жок,олар аффикстерге ұксас кызмет  аткарады.Көмекші сөздердін түрлері көп.Олар:жалғаулыктар,септеуліктер,демеуліктер,артикльдер,көмекші етістіктер.

6.Орын тәртібі.Сөздердін  сөйлемдегі орын  тәртібі олардын  сөйлемнін кай мүшесі екенін  айкындауы мумкін.Грамматикалык мағыналарды білдіруде мәнерлеуші тәсіл ретінде де кызмет аткарады.Түркі тілдерінде  кей сөздердін орын тәртібі жалғаусыз байланыскан аныктауыш  сөз бен аныкталғыш сөздін жігін ажыратуга көмектеседі.

7.Екпін және  интонация.Егер екпін тиянаксыз жылжымалы болса,ол  да грамматикалык тәсіл ретінде кызмет аткара алады.Екпін сөзге катысты болса,интонация фразага, сонын нәтижесінде ,грамматикалык турғыдан сөйлемге,сөйлемнін кұрылысына, айтылу сазына катысты болады.Грамматикалык тәсілдер екі топка бөлінеді.Олар синтетикалык, аналитикалык тәсілдер.Синтетикалык тәсіл сөз ішінде болады,аналитикалык тәсіл сөз сыртында болады. Синтетикалык тәсіл аффиксация,ішкі флекция,екпін,косарлану тәсілдерін камтыса,аналитикалык тәсіл көмекші сөздер,сөздердін орын тәртібі және интонация тәсідерін камтиды