Асамбаев А. Ж. Жасанды интеллект негіздері

Синхрония тілдегі құбылыстарды белгілі бір дәуірдегі қалпы, яғни Ф. де Соссюрдің терминологиясы бойынша, «бір мезгілдің білігіне» («ось одновременности») қатысы тұрғысынан карастыру дегенді білдірсе, диахрония әр түрлі дәуірде бірінен кейін бірі келетін бір ізділік, яғни тілдегі құбылыстарды әр түрлі кездегі «бір ізділіктің білігі» («ось последовательности») ретінде қарастыру дегенді білдіреді. Синхрония бойынша бір мезгілде қатар өмір сүруші құбылыстардың арасындағы қатынастар қарастырылады да, диахрония бойынша уақыт бойындағы өзгерістер қарастырылады.

Қорыта айтқанда, тілдегі құбылыстардың шығу тегін, өзгеруі мен тарихи дамуын білу оның қазіргі қалпын, қыр-сырын жете танып білуге көмектеседі. 

     Жа(2)ф  31) Фонетика ғылым ретінде   жалпы фонетика және жеке фонетика (нақтылы тілдің фонетикасы) болып  бөлінеді. Жалпы фонетика жалпы  тіл білімінің бір саласы ретінде адамның сөйлеу аппараттарының дыбыстық мүмкіндігін айқындайды, тіл дыбыстары классификациясының принциптерін белгілейді. «Жалпы фонетика тіл дыбыстарының тіл жүйесінде өмір сүру жағдайларын зерттеуден басқа, оларды сөйлеудің түйдегінде зерттейді, басқаша айтқанда, ол бірінші жағынан, фонетикалық құбылыстардың бір-бірімен байланыстарын және екінші жағынан , фонетикалық құбылыстар мен фонетикадан тыс құбылыстардың себепті байланыстарын қарастыра отырып, тіл дыбыстарының динамикасын зерттейді». Жалпы фонетика ғылымының басқа салаларымен, мысалы акустика, физиология және психиологиямен тығыз байланыста болады. Жеке фонетика белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама (синхрониялық, статикалық) фонетйка және тарихи фонетика (диохрониялық) болып бөлінеді. Сипаттама фонетика тілдің өиір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады да, ондағы фонемалар жүйесін және фонемалардың ішкі өз ара байланыстарын белгілеп айқындайды. Фонемалардың құрамын белгілеп айқындау олардың (фонемалардың) пайда болып қалыптасуы немесе шығып қалуы  туралы мәселемен тығыз байланысты. Осылай болғандықтан, сипаттама фонетикада фонемалардың тарихы да еске алынады. Алайда, сипаттама фонетика тарихи фонетиканы ауыстыра алмайды. Сипаттама фонетикада дыбыстардың тарихын зерттеудің арнайы мақсаты түрінде емес, қазіргі тілдің фонетикалық жүйесін және оның ары қарай  даму мүмкіндіктерін  айқындаудың құралы ретінде ғана қаралып,есепке алынады. Фонетиканың бұл түріне қатысты фонология деген термин де қолданылады. Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп айқындауды  мақсат етеді.

    Фо(1)ф  32) Фонетика. Тіліміз әр түрлі дыбыстың үзіктерден құралады. Сөйлеудің дыбыстың үзіктерінің ең қысқасы - дыбыстық единица, яғни дыбыс. Дыбыстардан буын құралады. Буындарды, дыбыстарды айтудың тактысы, яғни сөйлеу тактысы болады. Сөз ішіндегі дыбыстар (фонемалар) - тілдің материалдық бөлшегі. Дыбыстардың сөз ішінде тіркесуінде белгілі бір заңдылықтар, сәйкестіктер болады. Фонетика тіл дыбыстарына қатысты осындай ерекшеліктерді тексереді. Дәлірек айтсақ, фонетика - тіл дыбыстары, яғни фонемалар туралы, тіл-тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтар туралы ілім.

Тіл дыбыстары - күрделі  құбылыс. Өйткені әр дыбысқа тән басты үш ерекшелік (қасиет) болады: бірі - дыбыстың акустикалық (физикалық) ерекшелігі, екіншісі - дыбыстың физиологиялық (анатомиялық) ерекшелігі, үшіншісі - дыбыстың қоғамдық (яғни әлеуметтік) ерекшелігі. Бұл үш ерекшелік әр дыбысқа тән, әр дыбысқа бірдей, әр дыбысты айтқанда, қолданғанда, бір мезетте болатын (бірі ерте, бірі кеш пайда болмайтын) қасиеттер. Сондықтан тіл дыбыстарын сипаттағанда, оған әрі физик, әрі физиолог, әрі лингвист тұрғысынан қарауға тура келеді.

Осыған орай. фонетиканы - тіл дыбыстарын зерттейтін ілімді үш салаға бөледі: функционалды фонетика, артикуляторлы фонетика, акустикалық фонетика. Бұл үшеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Мұның ішінде лингвистиканың басты объектісі - тілдің қоғамдық, яғни әлеуметтік жағы. Бұл - функионалды фонетиканың объектісі. Функционалды фонетика тіл дыбыстарының адамдардың қатынас жасау процесіндегі әлеуметтік жақтарын, қалпын зерттеп, тексереді. Дыбыстың әлеуметтік (қоғамдық) мәні айрықша. Дыбыстардың өзіне тән белгілері сол тілде сөйлеушілердің тарихи-қоғамдық тәжірибесіне, ұзақ замандар бойы қалыптастырған дәстүрлеріне байланысты болып келеді. Өйткені бір тілде сөйлеушілердің қоғамдық дағдылары сол тілдегі дыбыстардың жасалу ерекшеліктерін және акустикалық жақтарын айқындайды. Артикуляторлы фонетика  тіл дыбыстарының   жасалу  жолдарын - физиологиясын тексереді; акустикалық фонетика дыбыстардың физикалық сипаты мен ерекшелігін қарастырады. Бұл екеуін, яғни, дыбыстардың акустикалық және физиологиялық жағын қарастыру лингвистика үшін аса маңызды. Өйткені бұлар тіл дыбыстарының қоғамдық, әлеуметтік қызметімен тығыз байланысты. Дыбыстардың акустикалық белгілері - сол дыбысты тыңдаушы, қабылдаушы, айқындаушы үшін танылатын белгілер; дыбыстардың анатомия-физиология белгілері - сол дыбыстарды айтушы тұрғысынан танылатын белгілер.

Тілдегі сөздер бір-бірінен мағыналары мен дыбысталуы жағынан ажыратылады. Мысалы, біл деген сөздің біле, біліп, білсе және т. б. формаларының әр басқа формалар екендігі олардың мағыналары мен дыбысталуындағы айырмашылықтар арқылы белгілі бола алады. Бұл мысалдардан тіл дыбыстарының сөз құрамында келіп, бір-бірінен сөздерді ғана емес, сонымен бірге, сөздің формаларын және морфемаларды ажырататындығын көреміз.

Тіл білімінде дыбыстардың осы қызметіне орай фонема деген ұғым пайда болды. Фонема - сөздер мен олардың дыбыстық формаларын ажырататын, ары қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық единица.

Фонема дегеніміз  де - тіл дыбыстары, бірақ ол тіл  дыбысы болғанда, сөздердің жігін  өзгертіп, морфемалардың жігін ажырататын дыбыс. Фонема тіл дыбыстарынан бөлек тұрмайды, қайта, олармен тығыз байланыста болады. Фонема да - тілдід материалдық единицасы. Фонемаларды зерттейтін фонология мен тіл дыбыстарын зерттейтін фонетика екеуі екі түрлі пән емес, тіл туралы ғылымның бір бүтін саласының екі түрлі жағы (аспектісі). Сонымен, фонема деген ұғым сөз мағынасын, сөздің жігін және морфемаларды ажырататын дыбыстар деген ұғыммен байланыстырылады.

Фонема дегеннің ұғымы мен тіл дыбыстары дегеннің ұғымы әр уақытта бір-бірімен сәйкес келе бермейді. Фонема бір дыбыстан ғана емес, сонымен бірге екі дыбыстан да (мысалы, жоғарыда аталған дифтонгта) құралуы мүмкін. Керісінше, кейде екі фонема бір дыбыс түрінде айтылады.

Фонология - тіл  білімінің тілдің дыбыстық жүйесінің құрылымдық және функционалдық заңдылықтарын зерттейтін саласы. Фонология дистингтивті, делимитативті және кульминативті қызметтерін атқару тұрғысынан маңызды болып табылатын тілдің дыбыстық элементтерінің айырмашылықтары мен ұқсастықтарын зерттейді:

Дистингтивті (ажырату) қызметіне сөз, морфема сияқты мағыналық  бірліктерді фонетика жағынан ажыратып танып-білу және семасиологиялық жағынан  басқалармен теңдестіре отырып айыру  жатады.

Осыған байланысты дистингтивті қызмет перцептивті (танып-білу) және сигнификативті (мағына ажыратушы) түрлерге жіктеледі.

Делимитативті (белгілеу) қызметі бойынша фонемалардың сөздер мен морфемалар аражігін көрсетуі қарастырылады.

Кульминативті қызметінде фонемалар сөздің тұтастығы мен  ерекшеленуін қамтамасыз етеді. Қазақ  тілінде кульминативті қызмет сингармонизм арқылы көрінеді. Яғни, бір сөз не толық жуан, не толық жіңішке дыбыстармен айтылу арқылы тұтас бірлік болып, ондағы дыбыстар бір әуезбен айтылады.

      Ди(1)д 33) Дифтонгтар-дауыстылардың  айрықша бір түрі. Дифтонг деген термин екі дауысты деген мағынаны білдіреді. Оның артикуляциясы да күрделі болып келеді. Әр бір дифтонг дауысты дыбыстың элементімен аяқталады да, екі дауыстының тіркесінен құралады. Сөйлеу процесінде екі дауыстының түйіскен жерінде дифтонгты тіркес  жасалады. Дифтонгтардың фонологиялығы  туралы мәселе күрделі мәселе болып табылады.Кейбір дауыстылардың түгелдей болмаса да, белгілі дәрежеде дифтонгты сипаты болады.Ол сипат мынадан көрінеді:дауыстының алдында немесе соңында артикуляциясы жағынан өзіне ұқсас басқа да бір элементі болады. М.И. Матусевич орыс тіліндегі дифтонгоиттар жайында былай деп жазған: «Белгілі дәрежеде дифтонгты сипаты бар дыбыстар дауыстылардың айрықша категориясын жасайды. Олардың мәнісі мынада: дауысты өзінің алдында (немесе соңында) басқа дауыстының, артикуляциялық  жағынан әдетте өзіне ұқсас дауыстының дыбысталуына әр текті сипат береді, бірақ ол әлі де болса дифтонгтық ұғым тудыра алмайды.

      Ди(0) 34) Диссимиляция бір тектес дыбыстардың арасында болады. Біркелкі дыбыстардың немесе өз ара ұқсас дыбыстардың әр басқа дыбыстар немесе сәл ғана ұқсас дыбыстар болып өзгеруі диссимиляция деп аталады. Нәтижесіне қарағанда, диссимилядия-ассимиляцияға қарама-қарсы құбылыс. Ассимиляция құбылысы бойынша әр басқа дыбыстар біркелкі немесе өз ара ұқсас дыбыстар болып үндессе, диссимиляция құбылысы бойынша біркелкі немесе өз ара өте жақын, ұқсас дыбыстар әр басқа немесе өз ара ұқсастығы аз дыбыстар болып өзгереді. Мысалы, февраръ (латынша fеbгuагіus) сөзінің февраль болып өзгеріп қалыптасуы - осы аталған диссимиляция құбылысының нәтижесі.

Түркі тілдеріндегі диссимиляция құбылысын аффикстердегі  л, н дыбыстарының өзгеруінен көруге болады. Мысалы, қазақ, қырғыз тілдерінде л дыбысына аяқталған сөзге аффикстер  де л дыбысынан басталып жалғануға  тиісті болғанымен, ол өзгеріп, д дыбысына айналады. Мысалы: қазақша ауыл-лар-ауылдар, қырғызша айыллар-айылдар. Қырғызша айыл, қазақша ауыл деген үнді дыбысқа аяқталған сөзге табыс септігі үнді н дыбысынан басталып жалғануға (-ны) тиісті бола тұрса да, ол өзгеріп, ұяң -д дыбысынан басталады қырғызша айыл-ны-айылды, қазақша ауыл-ны-ауылды. Шығу төркінінде молла (араб сөзі) түрінде дыбысталатын сөз қырғыз, қазақ тілдерінде молда түрінде айтылады. Бұл сөздің құрамындағы үнді л дыбысының ұяң д дыбысына айналуы да диссимиляция құбылысының нәтижесі.

Қандай бір тілде болсын, диссимиляция құбылысы, ассимиляция құбылысына қарағанда, анағұрлым сирек ұшырасады.

    Тұ(0)е  35) Сөз құрамындағы буындардың  айтылуы біркелкі бола бермейді. Ол буындардың біреуі, басқаларына  қараанда, айқынырақ ажыратылып,көтеріңкі айтылады. Мұндай қасиетке, әдетке, екпін түскен буын ие болады. Осыған орай, екпін түскен буын екпінді буын деп аталады.  Кейбір тілдерде, мысалы, түркі тілдерінде, екпін көбінесе арнаулы бір буынға байланып, басқа буындарға жылжи бермейді. Екпін белгілі бір буынға телініп тұрақталса, ондай екпін тұрақты екпін деп аталады. Түркі тілдері тұрақты екпіге  ие тілдердің тобына жатады. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, екпін көбінесе сөздің соңғы буынына түседі. Француз тілінде екпін, қазақ тіліндегіндей , сөздің соңғы буынына түседі де, поляк тілінде сөздің соңғы буынның алдындағы буынға, чех тілінде бірінші буынға туседі. Түркі тілдері екпіні тқрақты тілдердің тобына енеді және оларда екпін көбінесе  сөздің соңғы буынына түседі дедік.

      Ом (1)о 36)  Омонимия құбылысын  кең мағынада қарастырғанда оның  айрықша түрлері ретінде омофондар  мен омографтарды атауға болады.  Омофонддар мен омографтар омониямия құбылысының қатарында қарастырылғанда, сөздердің, сондай-ақ кейбір сөз тіркестерінің орфографиялық жағымен орфоэпиялық жағының арақатысы ескеріледі.

а) біркелкі айтылып, бірақ түрліше жазылатын сөздер омофондар деп аталады. мысалы:

асшы - ас даярлаайтын адам

ащы-қарсымағынасы тұщы. Екеуінің де айтылуы ашшы

ә) біркелкі жазылып, екпіннің алмасып түсуіне байланысты түрліше айтылаын сөздер омографтар деп аталады. Мысалы, бөлме - үйдің бөлегі - бөлме "бөл" деген етістіктің болымыз түрі; тартпа ("столдың қағаз салатын жәшігі") - тартпа ("тарт" деген етістіктің болымсыз түрі).    Жұп-жұбымен келген осы тәріздес омографтардың сыңарлары айтылуда екпін арқылы ажыратылады. Екпін бұлардың зат есім сыңарларының соңғы буынына түседі де, етістік сыңарларының бас буынына түседі.

Омофондар да, омографтар да таза омонимдер емес, өйткені  олардың біреуі айтылуда бір бірінен ажыратылып шектелсе, екіншісі жазылу жағынан бір-бірінен сараланып шектеледі. Таза омонимдердің қатарына жазылу жағынан да , айтылу жағынан да біркелкі болып мағынасы жағынан ажыратылатын сөздер енеді.

      Ал(1)o 37) Әдетте сөз құрамында айтылатын   тіл дыбыстврының  жазба тілде  қағаз бетіне түсіп жазылуы және соған орай оқылуы үшін  олардың белгілі бір таңбамен белгіленуі шарт. Тіл дыбыстары жазуда графикалық  таңба-әріптермен  таңбаланады. Бірінен кейін бірі рет- ретімен орналасқан әріптер жиынын АЛФАВИТ деп атаймыз.  Ал графика  дегеннен  белгілі бір тілдегі фонемаларды және  олардың тіркесін белгілеу  тәсілдерінің жиынтығы дегенді түсінеміз.  Графика белгілі бір қағғидаларға негізделеді. Графиканың ең басты мәселелерінің бірі- тілдің алфавиттегі әріптердің құрамы туралы мәселе. Графикалық мәселе бойынша, әртүрлі фонемалар бір ғана әріппен таңбаланбай, олардың әрқайсысының өзіне телінген таңбасы болу керек. Еінші сөзбен айтқанда, белгілі бір әріп  бірнеше фонеманың таңбасы емес, бір ғана фонеманың таңбасы болсын деген қағида негізделеді. Бұл қағида  графиканың ең басты қағидаларының бірі болып саналады. Графика мен орфография өзара тығыз байланыста болады. Орфография дегеннен дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы  дегенді түсінеміз. Тілдің дыбыстық жағы  оның сөздік құрамы және грамматикалық құрылысы мен араласып, өзара байланыста болады. Осыған орай фонетикалық жазу  тілдің дыбысталу жағын ғана емес, сонымен бірге лексикасы иен грамматикалық ерекшеліктерін де қамти алатындай болы керек.  Орфография дұрыс жазудың нормасы мен қағидаларын белгілегенде, тілдің әртүрлі жақтарын және олардыі байланысын  бәрдей ескере отырып, нақтылы принциптерге сүйенеді,  соларды негіз етіп алады.

     Ле(4)с  38) Лексикология сөзді және сөздердің  жиынтығы – тілдің сөздік құрамын  зерттейді. Лексикология сөзді  тілдің лексикалық единицасы  ретінде қарастыра отырып, оны  жан-жақты қамтиды. Лексикалық  единицалардың жиынтығынан тілдің  сөздік құрамындағы сөздер қаншама  көп және алуан түрлі болғанымен, олар бір бірімен байланысты, өзара шарттас элементтердің жүйесі ретінде өмір сүреді және дамиды. Осыған орай, лексикологияда тілдің сөздік құрамы лексикалық жүйе ретінде құралады да, сөз тілдің лексикалық жүйесінің элементі ретінде қаралады.Сонымен, лексикология тілдегі сөздер және барлық сөздердің жиынтығы – сөздік құрам туралы, оның жасалып қалыптасуы және дамуы туралы ғылым. Жалпы қатынас құралы ретінде тіл атаулының лексикалық жағына тән құбылыстар мен жалпылама заңдылықтар мен ұғымдар жалпы лексикологияда қарастырылса, лексикалық құбылыстар мен жалпы заңдылықтардың жеке , нақтылы тілдердің лексикасына икемделіп көрініс табуы және әрбір тілдің сөздік құрамы мен оның дамуы, өзіндік ерекшеліктері жалқы лексикологияда қарастырылады. Әрбір тілдің лексикологиясы жалпы лексикологияның жалпы теориялық қағидаларына негізделеді де, нақты бір тілдің лексикасын зерттейді. Жеке немесе тілдің сөздік құрамын сол тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпы тұрғысынан қарастыруы болып табылыды.  Лексикология тарихи (диахрониялық) және сипаттама (синхрониялық) лексикология болып бөлінеді. Тарихи лексикологияда тілдің сөздік құрамы шығуы, замандар бойында қалыптасуы және дамуы, лексиканы құрастырушы арналар және олардың тарихы тұрғысынан зерттелінеді. Ал сипаттама лексикологияда тілдердің лексикасының осы заманғы қалпы, сөздің мағыналық құрылымы, қолданылу аясы, мағыналарының қарым-қатынасы қарастырылады. Лексикологияның енді бір саласы – салыстырмалы лексикология туыстас тілдердің сөздік құрамын, ондағы сан алуан сөздерді бір бірімен салыстыра отырып зерттейді.  Тілдің лексикасындағы әрбір сөзде белгілі бір мағына бар. Сөздердің мағыналық жақтары семасиология ғылымында қарастырылады.Семасиология мағына және мағыналардың өзгерілу жолдарын зерттейтін сала. Лексикологияның  семасиология тарауымен тығыз байланысты бір саоасы – ономосиология деп аталады. Ономосиология зат немесе құбылыс ұғымының белгілі бір сөзбен аталуының себебін қарастырады.