Гистологиядан арнаулы лекциялар жиынтығы

Аталған қабаттар екі зонаға бөлінеді. Терең зона өсінді немесе Мальпиги қабатын қалыптастыратын  ядролы клеткалардан тұрады. Екінші беткейлік  зонаны цитоплазмасы кератинге толған, бір-біріне өте жақын орналасқан  ядросыз жалпақ клеткалар құрайды.Бұл  зонаны мүйізделген қабат деп  атайды. Жоғарырақ ашық боялған кішірек  пластинкаларға ұқсас  түлеген өлі  клеткалар көрінеді.

Ең терең базальды қабат базальды мембранада жатады және әр түрлі типтегі цилиндр пішінді  эпителий клеткаларынан тұрады: кератиноциттер, меланоциттер, макрофагтар, лимфоциттер  және т.б. Базальды немесе өсуші қабаттағы  эпидермистің жаңаруын қамтамассыз  ететін кератиноциттердің бір бөлігі бағаналы клеткалар ретінде танымал.Қалған кератиноциттердің цитоплазмасында  жіңішке жіп –тонофиламенттер ретінде  кератин белогының синтезі жүзеге асады.

Базальды мембрананың  астында жатқан кірпікшелі қабат  бір-біріне жақын орналасқан және өзара  десмосомдармен байланысқан полигинальды пішінді кератиноциттердің 5-10 қабатынан  тұрады. Десмасом аймағында кератиноциттердің  мембраналары кішігірім өсінділер- «кірпікшелер» түзеді. Тонофиламенттер  кірпікшелі кератиноциттерде қалыңдау құрылым- тонофиламенттерге айналады, сонымен қатар құрамында майы бар түйіршіктер-кератиносомалар  пайда болады. Соңғылары клетка аралық затқа бөлінеді, мұнда олар клетка аралық цементті қалыптастырады.

Кератиноциттермен қатар базальды және кірпікшелі қабаттарда өсінді пішіндегі меланоциттер ( дәл  осылар терінің пигментациясын дәлелдейді, әсіресе негройдтарда немесе басқа  нәсіл өкілдерінде күнге күйген кезде анық байқалады), эпидерма ішілік макрофагтар (Лангерганс клеткалары), және Меркель клеткалары кездеседі.

Мелакоциттер  ағзаны ультракүлгін сәулелерден қорғайды. Лангерганс клеткалары макрофагтар  ретінде қорғаныш иммунды реакцияларға қатынасады және кератиноциттердің  көбеюін реттеп отырады.

Меркель клеткалары афферентті жүйке талшықтарымен  байланысты және сезімталдық қызметтерін  атқарады.  Сонымен қатар олар эпидермистің регенерациясына әсер ететін гармон түзуші заттарды бөледі.

Дәнді қабат кератин, филлагрин және кератолин белоктары  синтезделетін дөңгелек пішінді  бұзылған кератиноциттердің үш қабатынан  тұрады. Филлагрин кератинді тонофиламенттердің агрегациясына қатысады, ал кератолин  плазмолемманы күшейтеді. Кератиноциттердің  ядросы және органеллаларының ыдырауы  кезінде босаған құрамына белоктар, майлар, полисахаридтер кіретін кератин  мен филларгин кератоглиалиннің негізгі дәні болып табылады.

Кератогиалин  кератиннің протофибриллдерін қаптайды. Жылтыр қабат күшті мүйізделген  аймақтарда, яғни «қалың тері» алақан, өкшеде кездеседі. Ол не бұзылу кезеңінде  тұрған, не өлген 2-4 қатар тығыз клеткалардан тұрады.Бұл қабаттың кератиноциттерінің цитоплазмасы кератиннің бастапқы заты элеидин деген ерекше белокты  ерітіндіге сіңген. Элеидиннің болуына  байланысты клеткалардың құрыламы мен шекарасы жарық микроскопта айқын көрінбейді.

Мүйізделген қабат  эпидермистің ең үстіңгі қабаты болып  табылады.Ол тығыз бір-біріне жақын  орналасқан мүйізделген клеткалардың бірнеше қабаттарынан немесе құрамында  тығыз фибриллярлы белок-кератин  және ауа көпіршіктері бар мүйізделген  қабықшалардан тұрады. Мүйізделген  қабаттың клетка цитоплазмасында органоидтар  мен ядро болмайды. Ең беткейлік  мүйізделген қабықшалар үнемі түлеп  отырады (олардың шоғырлануын кейде  бастың шашты бөлімінде қайызғақ түрінде көруге болады). Әдетте адамда терінің мүйізделген қабаты 7-11 күн  аралығында жаңарып отырады.

Түйін: Эпидермис-бұл  призма пішінді клеткалары  белсенді бөлінетін базальды қабаттан, көпбұрышты пішінді ядролы клеткалардың көптеген ортаңғы қабаттарынан және кератинмен толтырылған ядросыз жалпақ клеткалы беткейлік қабаттан тұратын көп  қабатты жабынды эпителий.

Көп қабатты жалпақ мүйізделмеген эпителий шырышты  қабықтың дымқыл беткейін астарлап жатады, мысалы көздің мүйізшесі, ауыз қуысы, өңеш және қынап. Мұнда клеткалардың үш қабатын  ажыратады: базальды қабат, кірпікшелі қабат және жалпақ клеткалардың қабаты. Базальды қабат эпидермистегідей базальды мембранада орналасқан цилиндр тәрізді  клеткалардан тұрады. Осы клеткалардың белсенді бөлінуінің нәтижесінде қалған жоғары жатқан қабат клеткаларының  жаңаруы жүзеге асады. Ортаңғы қабат  бір-бірімен көпірше және десмосомдармен байланысқан қабықша тәрізді  көпбұрышты клеткалардан тұрады. Ең беткі  қабат жалпақ түлеген клеткалардан тұрады. Бұл клеткаларда ядро болады және құрамында кератин болмайды.

Түйін: Көп қабатты  мүйізделмеген эпителий цилиндр  тәрізді клеткалы базальды қабаттан, көпбұрышты клеткалы бірнеше ортаңғы  қабаттан және өзінің өмірін аяқтаған жалпақ ядролы клеткалы беткі қабаттан тұрады.

Көп қабатты ауыспалы эпителий. Жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың  ағзасында, сонымен қатар адамдарда  да эпителийдің бұл түрі тек қана зәр шығару жолдарымен, қуықта болады. Бұл мүшелердің қабырғалары олардың  қуысының зәрге толуына байланысты қатты созылуы немесе жиырылуы мүмкін. Оларды  астарлап жататын эпителийдің  құрылымы бір жағдайдан екіншісіне ауысып отырады.

Алдында айтылғандай  бұл эпителийдің куб тәрізді  пішінді ұсақ клеткалардан тұратын  базальды қабаты болады. Бұл қабат  шекарасы анық емес, біркелкі емес болып  келеді.  Ортаңғы қабат сопақша  пішінді ұзынша клеткалары бар бір  және екі қабаттан тұрады. Олардың  ұзын өсі эпителий пластының беткейіне  перпендикуляр. Бұл клеткалардың базальды жағы созылыңқы келген, ал апикальды  жағы шар тәрізді пішінді. Ең беткі  қабаты көлемді клеткалардан тұрады. Олардың апикальды полюсі саңылауға  қарай бірден кеңейген, ал базальды қабат төменгі жатқан клеткалардың әсерінен бастырылған, бұл қабырғаның созылуы кезінде тығыздала түседі.

  Лекция 3. Тақырыбы: «Тері эпителийінің дамуы мен регенерациясы» (1сағ).

Лекцияның мақсаты: студенттерге тері эпителийінің дамуы мен регенерациясы туралы түсінік беру.

Түйінді сөздер: эктодерма, перидерма, регенерация, эпидермальная пролиферативная единица (ЭПЕ).

Тері эпителийінің атқаратын қызметі- сыртқы ортадан қорғау, осыған байланысты, олар көп қабатты болып келеді. Бүйрек эпителиясы организмнен сыртқы ортаға алмасу процесінде жиналған заттарды шығарады және бір қабатты болып  келеді.

Екінші классификация  бойынша атқаратын қызметіне  байланысты негізінде құрылысына қарайды.

Эпителий эмбриогенезде  шығу тегі бойынша–ала топ болып  табылады, олар барлық үш ұрықтық жапрақшалардан дамиды. Соған қоса олар бір-бірінен  атқаратын қызметтеріне байланысты өзгешеленіп отырады.

Бірақ барлық эпителийге тән  ортақ белгілер бар, олардың негізгісі  болып төмендегілер саналады:

1. Барлық эпителий ағзаның шекарасында дамиды / ішкі орта және олардың негізгі қызметі шекаралық болып табылады. Бір жағынан эпителий бұл-кедергі, ал екінші жағынан- дәл осы эпителий арқылы ағзалар мен сыртқы орта арасында байланыс жүзеге асады. 
2. Эпителий  ағза ұлпаларын  сыртқы ортадан бөліп тұратын қабат немесе қабықша тәрізді түрге ие.
3. Эпителий ұлпаларының негізгі компоненттері болып клеткалар-эпителиоциттер саналады. Эпителийдің клетка аралық заттары өте әлсіз дамыған.
4. Шекаралық жағдайда болғандықтан эпителий жиі зақымданып отырады, ал бұл жағдай клетканың белсенді бөлінуіне негізделген жақсы дамыған регенерацияға қабілеттілігіне әсерін тигізеді.

 Лекция 4. Тема: «Элементы сравнительной гистологии покровных эпителиев хордовых животных. Элементы сравнительной гистологии покровных эпителиев беспозвоночных животных» (1час).

 Цель лекции: дать характеристику покровного эпителия позвоночных и беспозвоночных животных в сравнительном плане.

Ключевые  слова: покровный эпителий, ланцетник, круглоротые, рыбы, амфибии, рептилии, губки, кишечнополостные, гребневики, черви, членистоногие.

У оболочников (асцидий) и у бесчерепных (ланцетник) покровный эпителий однослоен. Для  ланцетника характерна цилиндрическая форма клеток, накопление в апикальных частях клеток капель слизи, которая  выделяется на поверхность эпителия, сильное развитие базальной мембраны и подлежащих упорядоченных рядов  коллагеновых фибрилл. У асцидий  покровный эпителий покрыт туникой, содержащей белки и целлюлозу. В  тунике содержатся морулярные клетки.

У круглоротых и рыб покровный  эпителий (эпидермис) многослойный, хотя число слоев в нем обычно невелико. В толще эпителия находятся слизистые, белковые (гранулярные) и «булавовидные» (колбовидные) железистые клетки. Последние  выделяют особые отпугивающие вещества – смесь белков и мукополисахаридов, служащие сигналом об опасности для  стаи.

У некоторых рыб в покровном  эпителии встречаются еще «хлоридные»  железистые клетки, осуществляющие транспорт  хлоридов для обеспечения осморегуляции.  Поверхностный слой эпителиальных  клеток покрыт микроворсинками. Способность  к орговению некоторых участков покровов проявляется уже у рыб  и круглоротых (на брюшных плавниках  двоякодышаших рыб, в роговых  зубах круглоротых, участках ороговения на голове некоторых костистых рыб, покровах летающих рыб).

Для первичноводных позвоночных характерна способность к образованию чешуи. У рыб встречаются пять основных родов чешуи, различающихся по форме  и материалу из которого они образованы: плакоидная, ганоидная, костная, космоидная, ктеноидная.

К высокоспециализированным клеткам  покровного эпителия рыб, круглоротых  и амфибий относятся клетки боковой  линии, которые представляют собой  сенсорную систему. По строению эти  клетки похожи на рецепторы органов  слуха и возникают в онтогенезе из одного и того же эктодермального  утолщения височной области.

У взрослых амфибий покровный эпителий слабоороговевающий и отличается отсутствием  желез. Обильное смазывание кожного  покрова осуществляется многоклеточными  альвеолярными железами, расположенными в соединительной ткани кожи. В  эпидермисе амфибий обнаружены три  разновидности пигментных клеток: меланофоры, иридофоры и ксантофоры.

У рептилий кожный эпителий сильно ороговевающий. Роговые чешуйки или щитки  образуют сплошной панцирь.Под чешуйками  иногда располагаются соответствующие  им костные пластинки, находящиеся  в соединиетльнотканной части кожи (у гекконов и крокодилов). Кожные железы отсутствуют, кроме крупных  желез специального назначения (мускусные  железы). У чешуйчатых рептилий происходит сбрасывание всего рогового слоя (линька у змей).

У птиц покровный эпителий похож  на эпителий рептилий: он не имеет железистых клеток в толще пласта и многоклеточных экзоэпителиальных желез (кроме  копчиковых). Ороговение эпителия носит  своеобразный характер. В клетках  шиповатого слоя, помимо кератосом  накапливается большое количество неструктурированных липидов, которые  затем начинают заполнять центральную  область роговых чешуек. При разрыве  последних липиды выделяются на поверхность  пласта, обеспечивая гидроизоляцию  покровов птиц.

У беспозвоночных животных покровный  эпителий однослойный иногда многорядный, только у щетинкочелюстных он многослойный.

У губок однослойный покровный  эпителий характеризуется наличием плоских, кубических или цилиндрических клеток. Некоторым из них присуща  способность выходить из пласта и  переносится в паренхиму.

У кишечнополостных покровный эпителий однослойный или многорядный (у  актиний), иногда ресничный. У пресноводных он лишен кутикулы, у морских форм она есть. У гидры покровный  эпителий состоит из нескольких типов  клеток: эпителиально-мышечных, защитных, интерстициальных, нервных и железистых.

У гребневиков вдоль тела располагаются  ряды клеток, образующие гребные пластинки, которые состоят из необычно длинных  ресничек.

У плоских червей покровный эпителий имеет различное строение как  в разных классах, так и в пределах одного класса.

У турбелярий покровный эпителий обычно мерцательный. Большая часть клеток имеет секреторные вакуоли и  рабдиты – включения палочковидной  формы, которые, выходя из клеток в воду, превращаются в слизь.

У трематод ядерные части эпителиальных  клеток бывают глубоко погружены  в паренхиму, а верхние безъядерные  части, имеющие специализированную цитоплазму, могут сливаться, образуя  псевдокутикулу.

У цестод тоже обычно имеется погруженный  эпителий.

У нематод покровные эпителии вырабатывают настоящую кутикулу. У низших, сободно  живущих нематод кутикула подстилается одним слоем эпидермальных клеток, образующих гиподерму. У некоторых  видов боковые границы эпителиальных  клеток могут исчезать, в результате чего образуются многоядерные симпласты.

У немертин эпителий слабо обособлен  от лежащих глубже тканей. В пласте покровного эпителия наряду с ресничными находятся опорные, железистые и  нервные клетки.

Покровы аннелид состоят из однослойного, или погруженного эпителия, покрытого  кутикулой. Кутикула состоит из параллельно  расположенных тяжей, состоящих  из своеобразного коллагена и  имеющих на поперечном срезе вид  эллипсов.

Покровы членистоногих состоят  из мощной полисахаридной кутикулы.